Bılikke de, opozısıaǵa da saıası oıyn oınaýdy doǵaratyn kez keldi.
Sebebi, qazir biz jekelegen saıasatkerlerdiń keýdemsoqtyǵymen emes, 15 mıllıon halyq turatyn memlekettiń taǵdyrymen betpe-bet kelip otyrmyz.
Eshkimniń taktıkalyq mindetterdi júzege asyrý úshin ǵana halyqtyń taǵdyryn, olardyń balalary men nemereleriniń kemel keleshegin qyl ústine qoıýǵa qaqysy joq.
Qansha degenmen, táýelsizdiktiń 13 jyldyǵy jaı nárse emes, úlken bir tarıhı beles. Endi óz áreketterimizge baıyppen kóz júgirtip, jaýapty sheshim qabyldaıtyn kez keldi.
...
Qazaq halqy aýylda turyp, aýylda qalyptasty. Olardy qalaǵa belgili bir shekteýler arqyly birtindep jiberý qazaq tilin asımılásıaǵa túsirýdiń amaly edi.
Mysal úshin, 100 myń adamnyń 1 myńy qalaǵa kóship keldi delik. Osy kelgender tolyq orys tiline kóship bolǵannan keıin ǵana kelesi myń adam qalaǵa jiberilip otyrdy.
Al qalalardyń barlyǵynda orystildi mektepter, orystildi qarym-qatynas.
Aýyldan kelgen bir lek tilinen aırylǵannan keıin baryp, olardyń ornyn kelesi lek basyp otyrdy. Eger sol kezde qazaqtar qalaǵa jappaı kóship kelse, onda tildi de ózderimen birge ala keler edi. Olarǵa mundaı múmkindik jasalǵan joq. Osy saıasattyń saldarynan qazaq halqy ónerkásipte jumys isteý múmkindiginen aıyryldy.
Munyń eki zıany boldy. Birinshiden, tehnologıany ıgerýden artta, kombaın men «GAZ-53»-tiń aınalasynda qalyp qoıdy. Ekinshiden, materıaldyq jaǵdaıy tómen boldy.
Sebebi, qazirgi jaǵdaıdy bylaı qoıyp, KSRO-nyń kezin alyp qarasaq, ónerkásip pen aýyl sharýashylyǵyndaǵylardyń tabys aıyrmashylyqtary jer men kókteı bolatyn. Qazaq halqy buıyǵy aýyldarda qalýy saldarynan, óz múddesin joqtaıtyn yqpaldy saıası kúsh retinde qalyptasa almady.
...
Qazaqty kedeıshilikten qutqarýdyń jalǵyz joly - demokratıa.
Men Semeıdiń bir gazetine osylaı dep suhbat berdim.
Sebebi, qazaq halqynyń nesibesi - munaı men gazdy, odan túsken tabysty Qazaqstan halqyna ádil bólýdiń birden bir joly - tek demokratıalyq qurylym.
Basqadaı qurylym jaǵdaıynda muny oryndaýdyń múmkin emestigine kózimiz jetti.
Sondyqtan, qazaq halqynyń tamaǵynyń toq, kıminiń bútin bolýyna tek demokratıa ǵana múmkindik jasaıdy.
...
Ult. Ulttyq ıdeıa. Ulttyq maqsat-múdde. Munyń bári - óte kúrdeli ári tereń máseleler. Deı turǵanmen, biraz oı bólisip kóreıin.
Italıanyń saıası qaıratkeri Massımo D.Aýrelo HİH ǵasyrda bylaı depti: «Italıý my ýje sozdalı, teper nam nado sozdat ıtalánsev». Al poláktyń saıası qaıratkeri Pılsýdskıı: «Ne nasıa sozdaet gosýdarstvo, a gosýdarstvo - nasıý» deıdi.
Bul pikirlerde tereń mán jatyr. Ásirese, biz úshin. Demek, ultty ult etetin ne? Onyń táýelsiz memleketi. Naqtyraq aıtsaq, memleket júrgizetin saıasat.
Memlekettik saıasat. Eger bodandyqtan bosaǵan ult memlekettik júıesin durys qura alsa, damýdyń úlken jolyna túsedi. Teris júıege tússe, ult kúızeledi, kúıreıdi. Muny 1960-70 jyldary táýelsizdik alǵan Afrıkanyń kóptegen elderinen kórýge bolady.
Sondyqtan da ult taǵdyryn memleket júrgizip otyrǵan saıasattan esh bólip alyp qarastyrýǵa bolmaıdy.
Qazir táýelsizdik alǵanyna 15 jyl bolǵan Qazaqstandaǵy halqymyzdyń taǵdyryn jeke bólip alyp qaraıtyn bolsaq, bizdiń aldymyzda sheshilmegen úsh másele tur. Eń birinshisi - árıne, til máselesi.
...
Demokratıa eshýaqytta dástúrdi ózgertýge, tildi aıyrbastaýǵa, ómir súrý úlgisin ózgertýge shaqyrmaıdy!
Olar bizdiń elimizdiń azamattarynyń bıliktiń qyspaq-qysymynsyz ómir súrýin, bılikti burmalaýshylyqtarsyz qalyptastyryp, ony zańdyq ınstıtýttar arqyly qadaǵalap otyrýymyzdy qalaıdy.
Kezinde bizben birge bir odaqtyń quramynda bolǵan Lıtvany mysalǵa alaıyqshy. Prezıdent Paksas zańdy attap, sheteldik bir bıznesmenge azamattyq alyp bergeni úshin otstavkaǵa ketýge májbúr boldy.
Osyndaı saıası júıeni qalyptastyrǵan Lıtva halqynyń qandaı saılaýdan keıin de tynysh, jaıbaraqat uıyqtaýyna bolady.
Óıtkeni zańdy buzǵan adam, meıli ol kim bolsa da, mindetti túrde jaýapkershilikke tartylady. Olardan bizdiń nemiz kem?
...
Biz Qazaqstanda 15 mıllıon halyq turamyz.
Shetimizden deni saý, jetilgen, kóziqaraqty ulttyń ókilderimiz.
Sondyqtan da, ózimizdi bizden dárejesi áldeqaıda tómen elderge qaraı súıreýdiń reti joq, kerisinshe, «esiktegi basymyzdy tórge súırep», ózimizdi bizden joǵarǵy damý satysyndaǵy halyqtardyń qataryna qosýǵa talpynýymyz kerek.
Negizgi maqsat ta, negizgi múdde de osy tóńirekte bolsa ǵana, bizde damý bolady.
Al endi taqqa muragerlikke kelsek, eger «taqqa muragerlik» basqarýdyń eń tıimdi joly bolatyn bolsa, dúnıejúzi elderiniń monarhıadan bas tartyp ne áýresi bar? Ol zaman áldeqashan kelmeske ketken. Bılik saıası kózqarastardyń tartysynan týyndaýy kerek.
...
Qazir ulttyq qundylyqtardy usaq-túıek saıasatqa aralastyrý kóbeıip ketti. Saıasatqa aralasa bastaǵandar Iassaýıdiń basyna barýdy «sánge» aınaldyrdy.
Iassaýı - máńgilik, saıasat - ýaqytsha. Biz osyny túsinýimiz kerek. Saıasat degen - ol kisilerdiń rýhynyń janynda túkke turǵysyz dúnıe.
Basqasha aıtqanda, Qoja Ahmet Iassaýı saıası partıalardyń «pıar» jobasy bolmaýy kerek.
...
Ókpeshil adam - ólmeshi saıasatker. Men solaı dep sanaımyn. Shettetilgender men ókpelegenderdiń ǵana saıasatker bolatyn ýaqyty kelmeske ketti. Saıasatqa baıandy baǵyt, belsendi ustanym, oıly kózqaraspen oılanyp keletin ýaqyt pisip-jetildi.
Ókpeshil adam aınalasyndaǵy qubylysty eshýaqytta obektıvti túrde baǵalaı almaıdy.
Ókpe-renishin birinshi kezekke qoıyp, óziniń jeke sýbektıvızminiń qurbandyǵyna aınalady. Ondaılarmen básekege túsý de ońaı. Al mende ókpe-renish bolmaq emes, sondyqtan da, men biraz adamdarǵa olar oılaǵannan góri áldeqaıda qıyn qarsylas bola alam ǵoı dep esepteımin.
...
Óz basym bizdiń halyqtyń sana-sezimi, rýhanı óresi ýkraındardan kem dep eseptemeımin. Olar da biz sıaqty. Olar da biz sıaqty Keńes ókimetinde 70 jyl ómir súrdi. Onyń aldynda Reseı ımperıasynyń qolastynda boldy.
Desek te, ýkraındardyń bir ereksheligi bar. Máselen, búkil halyq bop búgingi kúni qarǵap-silep otyrǵan burynǵy prezıdent L.Kýchma osydan eki jyl buryn «Ýkraına - Reseı emes!» degen kitap jazdy. Endi ózi jaza qoımaǵan shyǵar.
Kýchmanyń sol kitabyn sońyna deıin oqyp shyqtym. Kitapta ol ýkraın halqynyń orystan bólek halyq ekenin dáleldep shyǵady.
Avtor búkil tarıhı oqıǵalardy qamtyp, orystyń, poláktyń, lıtvandardyń arasyndaǵy soǵystarda ýkraındardyń ózin saqtap qalǵanyn jazady.
Ult retinde. Leonıd Kýchma óz kitabyn bylaı dep qorytyndylaıdy: «Bizdi komýnıser orystyń aýylda turatyn, salo jeıtin inisi sıaqty kóretin. Ýkraındar - orystyń inisi emes, bólek halyq. Meniń mindetim - sony dáleldeý». Olar muny dáleldedi.
...
Búgingi tańda túrli-tústi tóńkerister Batysta josparlanyp, Reseıge qarsy baǵyttalǵan degen qasań pikir qalyptasqan. Muny sarapshylar, BAQ-tardaǵy jarıalanymdar arqyly «oınatady». Orasan zor qarajattyq jáne medıaresýrstar iske qosylýda.
Bir qýanyshtysy, osy aıada bolsa, odan góri pragmatıkalyq pikirler de estile bastady.
Sybaılas jemqorlyq pen avtorıtarızmge malynǵan «odaqtas» rejımderdi qutqarý Reseı múddesine qaıshy keletindigi jáne onyń ımıjine nuqsan keltiretindigi kúnnen-kúnge aıqyndala túsýde. İs júzinde ne bolyp jatyr?
...
Bılik saıası plagıatpen emes, memleket qurýdaǵy asa mańyzdy máselelerdi sheshýmen aınalysýy kerek. Eń aldymen saılaý júıesin jetildirýden bastaýy tıis.
