Qyzyl ımperıanyń qolymen jasalǵan 1931-33 jyldaǵy asharshylyq qazaqtyń basyna túsken nebir zulmattan asyp tústi. Osynaý topalańnyń kózi tiri kýágerleri baıandaıtyn «Qyzyldar qyrǵyny» kitabyndaǵy jantúrshigerlik tragedıalardy jarıalaýdy jón dep sheshtik. Sebebi, muny umytýǵa bolmaıdy.
Ybyrahym Smaǵululy:
– 32 jyly ákem jáne inisi bar Qaraǵandyǵa at arbamen jolǵa shyqtyq. Jolaı ákem aýyrdy. Tamaq jetispeıdi. Ol qaljyrady. Atty soıamyz dep edik, aıdalada jaıaý qalyp ashtan ólesińder dep bolmady. Bir aýylǵa keldik. Ákem molda izdeńder dedi. Ony qaıtesiz degenimde, namazymdy shyǵartamyn dedi. Sonymen ákem aýyldaǵy moldaǵa tirshiliginde namazyn shyǵartty. Mine, osyndaı da sumdyqty kórdik. O zamanda bu zaman, tiri adamnyń namazyn aldyn ala shyǵarǵandy kim kórgen? Ákem keshinde jolda kele jatyp qaıtys boldy.
Sadysh Dosmaǵanbetov:
– Kóktińkólde Jáken kóńinde mal jaıatyn ortalyq boldy. Ne kerek, álgi maldy soıdyrdy. Kólik bolmaı, et sasydy. Sasyǵan tonna-tonna etti belsendilerdiń órtegenin óz kózimmen kórdim. El mazasyz qaldy da, oǵan súzek aralasty, sheshek aralasty. Halyqqa kúızeýshilik keldi. Tún balasynda esigimizge kisen salyp qoıamyz. Tańerteń tursaq, tórt-bes adam ólip jatady. Men onda 12 jastamyn. Ylǵı balalar ólgen adamdy tamnyń mańaıyna jetkizemiz. Aıta berse sumdyq. Ol jyldary at ornyna adam jegiletin arbaǵa. Sony da kórdik. Ólgen adamda esep joq. Úshtiń ekisi qyryldy desem, artyq bolmas.
Salıha Japparqyzy:
– 1925 jyly naýryzda týǵanmyn. Ákemniń aty – Jappar. Sheshem ashanada istepti. Eki qyz ekenbiz. Ákem qystyń ishinde úsh-aq kún aýyryp óldi. Sodan keıin tamaǵymyzdy ashyqqandar tartyp aldy. Úlken apam segiz jasynda eki-aq kún aýyryp óldi. Ákem semiz kisi eken. Úsh kúnnen keıin qabirden sýyryp alyp jep qoıypty. Sonan meni arqalap sheshem baıǵus Jańaarqaǵa barady. Balalar úıinde turyp jattym... Meni detdomdaǵy eresek apam Záýre baýyryna basyp jatýshy edi. Nege deseńiz, kıiz úıdiń irgesinen balalardy sýyryp áketip jep qoıady eken...
Dıqanbek Aıtsaıuly:
– Tamaqqa tatyrlyq túk qalmady. Pisimshilikke áli biraz ýaqyt bar, negizgi qoregimiz toǵaı ishindegi qustardyń jumyrtqa jarǵan balapandaryn jeý boldy. Kóktemgi qar erisimen ańyzdan teretin qara masaq talqanyn jeýden qaryndasym Aıjarqyn, inim Imanary shetinep ketti.
Amanbek Baıdalyuly:
– Ol jyldary men muǵalim edim, balalarǵa arab tóte jazýynan dáris berdim. Bir joly úlken jaýyzdyqtyń kýási boldym. Bosqyndardyń ishinde bir pysyqtaý kelgen jigit qoıdyń qarnyna adamnyń maıyn quıyp alypty. Kádimgi ólgen adamdardyń qarnyn aqtaryp jiberip, ish maıyn shyǵaryp, qarynǵa quıyp alǵan. Ol qoıdyń ish maıyndaı tońbaıdy, suıyq kúıinde turady, ári dese ashyqqan adamǵa úlken qýat beretin bolsa kerek. Ólgen adamnyń eti jaramsyz, buzylyp ketedi. Jaramdysy osy – ish maıy. Baıqamaǵan adam ashtyq ábden shyńyna jetken adamdy alǵash kórgende baǵýy kelisken semiz adam eken dep qabyldaıdy. Alaıda, bul – deneniń bart bolyp, kilkildep, isinip ketýi.
Rysqulbek Aýǵanbaıuly:
– Tikeleı ashtyqtan bizdiń aýyldaǵy Sıqym rýynyń Asan degen atasynan 70 úıden 1933 jyldyń aıaǵynda 8-aq tútin qaldy. Jýaly aýdanyndaǵy Alekseevka, Nekrasovka, Kantemırovka, Ýspenovka, Blagoveshenka, Kazenka, Petrovka, Zykovka, Evgenevka, taǵy basqa tolyp jatqan orys eldi mekenderi aınalasynyń bári ashtyq pen joqtyqty engize qoımaǵan. Búkil aýdan, oblys, respýblıka kólemindegi tili sýmańdaǵan ajal qazaq aýyldarynyń ortasynda otyrǵan orys aǵaıyndarynyń qylyn da qısaıta almaǵan.
Momynqul Piráliuly:
– Jýaly qysy óte qatty. Boran 3-4 táýilikke sozylatyn. Bir jazǵan óziniń astyǵyn belsendilerden qorqyp daladaǵy sharbaqqa kómipti. 1932 jyly 6 táýlik soqqan boranda ol óziniń tyqqan urasyn taba almaı, úı-ishimen qyrylyp qaldy.
Azaly jyldar esteligi
[caption id="attachment_10820" align="alignleft" width="140"]
Álikeı Marǵulan[/caption]
1932 jyly eldegi asharshylyqty estip, jolǵa shyqtym (Onda Lenıngradta oqyp júrgen kezim). Frýnzege kelgende júregim syzdap sala berdi. Bosqyndar (qazaqtar) kóshede júrgizbeıdi. Kóbisi – Soltústik aımaqtan. Shydaı almaı, Qyrǵyzstan atqarý komıtetiniń predsedateline keldim. Qolymnan kelgen kómegim sol ǵana. Sodan Almatyǵa bet aldym. Goloshekınge kirý qaýipti. Eldiń óz astyǵyn ózine qımaý ne sumdyq. Elge jetsem, aýyldyń ornynan basqa eshteńesi qalmapty. Sheshem Qaraǵandyǵa bara jatyp jlda ólipti. Arǵy atamyzdan qalǵan arab, monǵol, túrki tilinde jazylǵan, keıi ógiz terisine basylǵan jazbalar bar edi. Onyń barshasy joǵalypty.
(Á. Marǵulannyń esteliginen)
[caption id="attachment_10821" align="alignleft" width="122"]
Jumat Shanın[/caption]
«Pátıma, ne nan, ne bir kese un berip jiber. Kesheden beri mánimiz bolmaı otyr.
Jumat».
Áıgili rejıser Jumat Shanın 1933 jyly jazǵytury aqyn İlıas Jansúgirovtyń áıeli Fatıma Ǵabıtovaǵa osyndaı ótinish joldaǵan eken.
(«Náýbet» jınaǵynan. 1988 j.)
[caption id="attachment_10822" align="alignleft" width="177"]
Qasym Amanjolov[/caption]
Goloshekın genosıdi kezinde qazaq saharasynyń 40 mıllıon maly ósip-kóbeıýdiń ornyna birinshi besjyldyqtyń ekpindi qurlystaryna: Donbasqa, Kýzbasqa, Magnıtogorskige, Dneprogeske, Qaraǵandyǵa et bolyp toǵytyldy. Sóıtip malmen birge qazaq halqynyń ózi de birinshi besjyldyqtyń qurbandyǵyna shalyndy... Egin ekpeıtin elge astyq salyǵy salyndy... Semeı, Kereký qalalarynda qoıma-qoıma, vagon-vagon etti shiritken, biraq ashyqqandarǵa bermegen... Ulytaý mańynda bir úıir jylqyny saıǵa qamap, pýlemetpen atqylap, qyryp salǵan...
(Q.Amanjolov. «Meshin jylǵy qasiret». «Aqıqat». № 7. 1992 j.)
Siz bilesiz be?
- 1932 jyly Qazaqstan baıyrǵy halqynyń 64 paıyzynan aıyrylǵan.
- Qazaqstan halqynyń sany 1930 jyly 5,9 mıllıon adamnan 1933 jyly 2,5 mıllıonǵa azaıdy.
- Alapat asharshylyq jyldary Qazaqstan shekarasynan shyǵyp, bosqynshylyqqa ushyraǵan sharýalar sany – 1 mıllıon 31 myń. Olardyń 165 myńy burynǵy Keńester Odaǵynyń shekarasynan ári asyp, Qytaıǵa, Monǵolıaǵa, Aýǵanstanǵa, Iranǵa, Túrkıaǵa ótip ketken. Sóıtip týǵan jerlerine qaıtyp orala almaǵan.
Al kórshi respýblıkalarǵa, Reseıge qonys aýdaryp, ornyǵyp qalǵandar sany – 450 myńdaı.
- Qazaqstanda 1933 jyly mal sany 1929 jylǵymen salystyrǵanda 16 esege kemip ketken. Basqasha aıtqanda, qolda bar 39 mıllıon 294 myń maldan 2 mıllıon 428 myńy qalǵan. Bul nebary tórt jyldyń ishinde 37 mıllıon maldyń joq bolǵanyn kórsetedi.
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
