Konferensıa barysynda sóz alǵan Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Hangeldi Ábjanov myrza: «Biz Keńes Odaǵy jasaǵan basqa qasiretterdi umytsaq ta, asharshylyq pen repressıany eshqashan keshirmeýimiz kerek», – dedi óz baıandamasynda. Ǵalym bul pikirin jan-jaqty derek-dáıektermen negizdep, qazaq ultynyń buryn-sońdy bolmaǵan qyrǵynǵa ushyraýynyń túp sebebi - otarshyldyq saıasatta ekendigine toqtaldy.
«Stalın kináli emes...»
Tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Talas Omarbekov myrza Qazaqstan men Ýkraınadaǵy asharshylyqty salystyra kelip, asharshylqqa Stalın men Goloshókınniń qatysy joq degendi alǵa tartty. «Qazaqstandaǵy asharshylyq Ýkraınadaǵy sekildi arnaıy josparly túrde emes, qazaqtardyń tarıhy men ómir súrý formasyn bilmegennen boldy. Óıtkeni Stalın qazaqtyń qandaı halyq ekenin de bilmegen. Goloshókın de dál solaı ári 4 synyptyq qana bilimi bar saýatsyz. Demek, asharshylyqqa kóshpendilik turmys damýdan artta qaldyryp, toqyraýǵa ushyratady dep qaraıtyn markstik fılosofıamen rýhtanǵan sosıalısik júıe kináli. Sondyqtan oǵan sol kezdegi bılikti de, orys ultyn da kinálýǵa bolmaıdy», – degen kózqarasyn bildirdi. Onyń pikirinshe, sosıalısik memleket qurýdy kóksegen belsendiler qazaqtyń áleýmettik-sharýashylyq jaǵdaıymen sanaspaǵan. Tipti, asharshylyqqa qazaqtyń jalqaýlyǵy, eńbekke qyrsyzdyǵy sebep bolǵan. Malynan aıyrylǵan qazaqtar aýa kóshýge, dármensizdikke urynǵan. Ǵalym mundaı pikirin buryn da birneshe ret aıtqan edi...
«Biz Keńes Odaǵynyń murageri emespiz»
Bul pikirge oraı Qazaqstan tarıhshylar qaýymdastyǵynyń prezıdenti, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Mámbet Qoıgeldi myrza: «Qazaqtardyń 1920 – 1930-shy jyldardaǵy asharshylyq pen qýǵyn-súrginge ushyraýyna birden-bir sebepker – Keńes Odaǵy. Biz Keńes Odaǵynyń murageri emespiz. Naǵyz murageri – Reseı. Sol úshin de biz Reseıden qorqamyz. Eger Reseı bizdiń senimimizge kirgisi kelse, onda bizden keshirim surasyn. Bizge ótemaqy tólesin. Germanıada evreılerden keshirim surap, ótemaqy tólegen joq pa?», – dedi. Mámbet Qoıgeldiniń pikirine súıensek, asharshylyqty otarshyl saıasat júrgizgen qanquıly top ádeıi qoldan jasaǵan. Oǵan dálel de, dáıek te jetkilikti. Qazaq teń jartysynan aıyrylǵan bul jutty eshqashan umytýǵa bolmaıdy. Ulttyq bolmysymyz ben gendik jadymyzǵa salǵan syzaty men jarasy áli óshe qoıǵan joq. «Men Stalın jáne onyń bas keser komandasyn kinásiz degenderdi túsinbeımin. Sosıalısik júıeniń ózi – ozbyr saıasat» deıdi tarıhshy.
Taǵy bir erekshe atap aıtarlyq jaıt, konferensıa barysynda Almaty qalasy ákiminiń orynbasary – Amanjolova Záýresh Jumanáliqyzyna Mámbet Qoıgeldi myrzanyń aıtqan ótinishi boldy. «Qazirgi kúni asharshylyq pen qýǵyn-súrgin zulmatyn óz kózimen kórgen tiri kýálar joqtyń qasy. Tipten olardyń ul-qyzdary men kózin kórgen adamdardyń da qatary sırep barady. Biz nege osy adamdardan suhbat alyp, vıdeosyn jazyp almaımyz. Olardyń aıtqanyn kim jalǵan deı alady. Sol arqyly arhıv qujattaryn da tolyqtyrýǵa bolady. Bul órkenıetti elderde burynnan bar úrdis. Osy máseleni bılik ókilderi qolǵa alsa eken», – degen ǵalymnyń ótinishi kópshilikten zor qoldaý tapty. Ákimdiktiń ókili de bul usynysty quptap, aldaǵy ýaqtta júzege asyrylatynyna ýáde berdi.
«Otarshyldyq saıasattyń saldary...»
Arada sóz alǵan tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Bolatbek Násenov myrza qazaqtardy orystandyrý saıasaty sonaý HVİİİ ǵasyrdyń aıaǵynan bastaý alǵanyn, sol saıasattyń nátıjesinde mıllıonǵa jýyq qazaq balasy orys bolyp ketkenine toqtaldy. Asharshylyq pen qýǵyn-súrgin qurbandaryn zertteý barysynda tom-tom KGB-nyń arhıv qujattaryn aqtarǵan ǵalym qazirgi kúni oqýlyqtar men aqparat quraldarynda keltiriletin statısıkalyq derekterde qateliktiń kóp ekenin, ony áli de zertteı túsý kerek ekenin atap ótti.
«Otarshyldyq saıasattyń jospary óte júıeli edi. Qazaqty tilinen, dilinen aıyryý, shoqyndyrý, jerinen bezdirýdi burynnan naqtylap qoıǵan. Arnaıy qaýlylary men zańdary bekitilgen. Asharshylyq ta sondaı ozbyr saıasattyń jemisi», – dedi B. Násenov.
QR Qýǵyn-súrginge ushyraǵandar qaýymdastyǵynyń prezıdenti Jumabek Ashýuly qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan mýzeıdi repressıa qurbandaryn tergep, atyp, azaptaǵan burynǵy Almatydaǵy NKVD ǵımaratynda ashý kerektigin sóz etti. Ol úshin jekege ótken tarıhı nysandy memleketke qaıtarýyn talap etti ári buǵan konferensıaǵa kelgen ǵalymdardan atsalysýyn surady. Áıtse de ákimdik ókilinen mardymdy jaýap ala almady.
Alda jyl saıyn osyndaı úrdisten jańylmaı, asharshylyq pen qýǵyn-súrgin týraly ǵylmı eńbekterdi jınaqtap, kóp tomdyq kitaptar shyǵarýǵa kelisip tarqasty.
Talas Omarbekov:
Tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor
Kóptegen derekterde asharshylyq kezinde mıllıondaǵan qazaqtar shetelge bosyp ketti dep aıtylady. Solardyń ishindegi qazaqtardyń eń kóp bosyp barǵan jeri – Qytaı. Qytaı ókimeti de shekaradan ótken qazaqtardyń esebin alyp, tirkep otyrǵan. Sol arhıvterdi aqtaryp kórdim. Shekaradan ótken qazaqtardyń jalpy sany júz myńdaı ǵana. Demek kóptegen qazaqtar eshqaıda bosyp ketpegen. Soǵan negizdelgende asharshylyqtyń qurbany bolǵandardyń sany biz biletin derekterden áldeqaıda kóp.
Mámbet Qoıgeldi:
Qazaqstan tarıhshylar qaýymdastyǵynyń prezıdenti, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor
Keıbireýler asharshylyqqa qazaqtardyń ózi kináli degendi aıtyp júr. Muny aıtýdyń ózi uıat is. Bul NKVD-nyń taratqan daqpyrty ǵana. Biz tarıhtyń naǵyz shyndyǵyn bilý úshin, eń aldymen, sanamyzdy tazalaýymyz kerek. Asharshylyqqa qazaqtar emes, oǵan sol kezdegi júıe men bılik kináli
Nurserik Tileýqabyl
