Mahmetǵalı SARYBEKOV, Dýlatı atyndaǵy Taraz memlekettik ýnıversıtetiniń rektory, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, profesor, Ulttyq ǵylymı keńestiń tóraǵasy:

–  Áńgimemizdi Qazaqstannyń búgingi ǵylymı áleýeti, onyń damýy men elimizdegi ǵalymdardy qoldaýǵa arnalǵan baǵdar­lamalar tóńireginde bastasaq.

– Osy jyly aqpan aıynda «Ǵylym týraly» Zań qabyldanyp,  ulttyq ǵylym júıesiniń qurylýyna negiz saldy. Memleket basshysy HHİ ǵasyrdy Qazaqstannyń altyn ǵasyryna aınaldyrý maqsatynda elimizdiń jarqyn joly – qazaqstandyq patrıotızmdi, ınno­va­sıalyq jobalardy, ekonomıka sala­laryn, ǵylym-bilimdi damytýdyń dańǵyl jolyn kórsetetin 10 ilkimdi ıdeıany júzege asyrýdy maqsat etti. Úlken jetis­tikterge jetýimiz úshin memleket ǵylymǵa súıenýi tıis. Ǵylymsyz ekonomıka, alǵa óndiris te júrmeıtini anyq. Al damyǵan 30 eldiń qataryna jetýdiń basty kórsetkishi – ǵylymǵa kóńil bólý. Qazirgi ýaqytta elimizde 400-den asa ǵylymı uıym jáne onda jumys isteıtin 20 myńǵa jýyq qyzmetkerler bar eken. Otandyq ǵalymdardyń ınovasıalyq ıdeıalaryna qoldaý berip, ǵylymnyń deńgeıin kóte­rip, jergilikti ǵalymdarǵa qoldaý kórsetý qajettigin qadap aıtty. Inovasıalyq grant bólý arqyly áleýettik ǵylymı zertteýlerdi qarjylandyrý aıasyn keńeıtýge tapsyrma berdi. Bul barshamyzdy qýantady.

–  Jalpy,Qazaqstanda ǵylymnyń damýyna jambyldyq ǵalymdar qanshalyqty úles qosyp júr? TMD jáne álemdik deńgeıde ǵylym keńistiginde maqtanyshpen atalyp júretin áýlıeatalyq ǵalymdar bar ma?

–  M.H.Dýlatı atyndaǵy Taraz mem­lekettik ýnıversıteti ǵalymdarynyń otandyq ǵylymǵa úlesterine toqtala keteıin. Ýnıversıtet ǵalymdary ǵylymı baǵyttardy damytý, ǵylym men tehnıka damýynyń basym baǵyttaryn aıqyndaý, qolda bar re­sýrstardy osy baǵyttarda shoǵyrlandyrý, ónerkásipti damytýdyń el úshin jańa tehnologıalyq bazasyn jasaý, ǵylymı salada jumys isteýdiń naryqtyq ekono­mıkaǵa tán jańa tetikterin qalyptas­tyrýda aıanbaı eńbek etip keledi.

Ýnıversıtette ǵylymı jumystar taqyryptyq josparǵa saı 121 ǵylymı taqyryp boıynsha búdjettik ýaqyt esebinen júrgizilip keledi. Olardyń 74-i  izdenýshi-bastamalyq  ǴZJ jáne 47-si QR Prezıdentiniń Joldaýy boıynsha.  Quramy 14 ǵylymı baǵdarlamalarǵa saı  4 irgeli, 102 qoldanbaly jáne 15 tájirı­beli-konstrýktorlyq zerttemelerden turady. Búgingi kúni  ǵylymı-zertteý jumys­tary 8 fakúltette, 45 kafedrada, 3 ǴZI-da, 6 ǵylymı ortalyqta, «A.S. Ahmetov atyndaǵy Nanoınjenerli zertteý ádisteri» ınjenerli beıindi zerthanasynda júrgizilýde. Ǵalymdarymyz otandyq ǵylymnyń damýyna aıryqsha úles qosyp keledi. Olardyń ǵylymı jańalyǵynyń ózektiligin, úles salmaǵyn túrli baıqaýlar nátıjesi bildiredi. Sońǵy jyldardyń nátıjesine toqtala ketsem:

2015 jyly 4 ǵalym (M.Kópbaeva –  «Fılologıa jáne jýrnalısıka» kafedrasynyń meńgerýshisi, L.Qojamjarova  – «Bıologıa» kafedrasynyń meńgerýshisi, M.Sahy – «Hımıa jáne hımıalyq tehnologıalar» kafedrasynyń meńgerýshisi, Á.Ybyraıym – «Fılologıa jáne jýrnalısıka» kafedrasynyń  dosenti) Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń «JOO úzdik oqytýshysy» baıqaýynyń jeńimpazy atandy. 2015 jyly «Ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet» búdjettik baǵdarlama boıynsha memlekettik tapsyrys aıasynda 11,300 mln teńge kólemindegi 2 grant jeńip alyndy.  Naqtyraq aıtsaq, «Antropomet­rıcheskıe ıssledovanıa stop naselenıa Kazahstana dlá razrabotkı obývnyh kolodok ı razmerno-polnotnogo assortımenta ızdelıı» (ǵylymı jetekshisi

S.Mýnasıpov)  jáne «Potokı Rıchchı na obobshennyh prostranstvah Ýollaha» (ǵylymı jetekshisi N.Abıev) taqyryp­taryndaǵy jobalar. 2015 jyly ýnıversıtet ǵalymdarynyń 30 monografıasy, onyń 10-y Germanıada jaryq kórdi. 2015 jyly tuńǵysh ret ýnıversıtettiń eki ǵalymy memlekettik stıpendıa ıegeri atandy. Atap aıtsaq, «Munaı-gaz isi» kafedrasynyń meńgerýshisi, B.Manapbaev talantty jastarǵa arnalǵan memlekettik ǵylymı stıpendıany, al «Qarjy» kafedrasynyń dosenti A.Moldabekova qoldanbaly jáne irgeli zertteýlerdi júrgizýge belsene qatysqan ǵalymdarǵa arnalǵan memlekettik ǵylymı stıpendıany jeńip aldy. «Psıhologıa jáne pedagogıka» kafedrasynyń dosenti D.Baıdalıev, «Jeńil ónerkásip buıym­darynyń tehnologıasy men konstrýksıalaý jáne dızaın» kafedrasynyń aǵa oqytýshysy  B.Abzalbekuly, V kýrs stýdenti  A.Sınávskaıa dástúrli shyǵarmashyl jastarǵa arnalǵan Jambyl oblysy ákiminiń syıaqysynyń «Ǵylym» nomınasıasy boıynsha laýreat atanyp, árqaısysy 160 myń teńge syıaqyǵa ıe boldy.

2015 jyly stýdentter de ǵylym sa­la­synda aıtarlyqtaı jeńisterge qol jet­kizdi. QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Qory jaratylystaný, tehnıkalyq jáne gýmanıtarlyq ǵylymdar boıynsha stýdentterdiń eń úzdik ǵylymı jumystaryna jarıalaǵan «Bolashaqtyń ǵalymdary» baıqaýynda 5 stýdent, al  4 stýdent osy Qordyń stıpendıasyna jarıalanǵan baıqaý nátıjesi boıynsha jeńimpaz atandy. Mine, bul marapattardyń bárin, ǵalymdardyń otandyq ǵy­lymǵa qosqan eńbekteriniń baǵasy dep bilemin.

TMD deńgeıinde tanylyp jatqan ǵalymdar bar. 2014 jyly «Standarttaý, meıramhana isi jáne qonaq úı bıznesi» kafedrasynyń profesory A.M.Baıtóreevke «Reseı Jaratylystaný akademıasynyń Qurmetti ǵylym doktory jáne profesory» ataǵy berilip, ǵylymǵa qosqan úlesi úshin A.Nobel atyndaǵy altyn medalmen marapattaldy.  Sonymen qatar Reseı Federasıasynyń «Bilim men ǵylym salasynyń úzdik qyzmetkeri» ataǵy berildi. 2015 jyly «Sý resýrstary» kafedrasynyń profesory Á.Ábdiramanovqa Eýropa ǵylymı-óndiristik konsorsıýmy irgeli jáne qoldanbaly ǵylymdarynyń damýyna qosqan úlesi úshin M.V.Lomonosov atyndaǵy jáne fızıka-matematıka ǵylymdaryn damytqany úshin I.Núton atyndaǵy altyn medaldaryn tabys etip, Reseı Federasıasynyń «Ǵylymı mekteptiń negizin qalaýshy», «Bilim men ǵylymnyń eńbegi sińgen qaıratkeri» ataǵyn berdi.

–  Sizdiń oıyńyzsha potensıaly joǵary ǵalymdardyń shet el asýyna ne sebep? Ǵalymdardy áleýmettik-materıaldyq jaǵynan qoldaý tetiginiń durys jolǵa qoıylmaýynan ba? Onyń ústine búginde İT mamandary qoǵamǵa aýadaı qajet. Múmkin shetelderde de osy mamandarǵa suranys joǵary shyǵar?

–  Áleýmettik zertteý jumystaryn júrgizgen ǵalymdar qazaq ǵalymdaryn elden jyraqqa ketýge ıtermeleıtin jaǵdaı kiristiń tómen deńgeıinen dep túsindiredi.

Meniń  pikirimshe, shetelde júrgen qazaq ǵalymdarynyń Qazaqstanǵa qaıtqysy kelmeýi nemese qazaqstandyq ǵalymdardyń shetelge ketýiniń materıaldyq ıgilikten góri mańyzdy sebebi bar. Olarǵa shetelde tapqan qarjysyn Qazaqstan da bere alady. Biraq olardyń kóbi «Qazaqstanda shyǵarmashylyq-ǵylymı turǵydan toqyrap qalamyz» dep qaýiptenedi. Iaǵnı zertteýler júrgizetin zerthanalyq bazalarymyzdyń tómen bolýynan dep oılaımyn.

2009 jyly sol kezdegi Ǵylym jáne bilim mınıstri Baqytjan Jumaǵulov Qazaqstanǵa qaıtarýǵa shaqyrǵan 125 ǵalymnyń tizimin jasaǵan. Mınıstr «ol ǵalymdar otandaryna qaıtyp kelse, Qazaqstan jumyspen, jaqsy jalaqymen, baspanamen qamtamasyz etetinin» aıtqan. Qazirgi ýaqytta qazaqstandyq 250-ge tarta ǵalym shetelde jumys isteıdi. Olar Reseı, AQSH,  Kanada, Ulybrıtanıa, Qytaı, Japonıa, Belarýs, Avstralıa, Fransıa, Chehıa,  Shveısarıa, Ońtústik Koreıa, Ázerbaıjan, Vengrıa, Lıtva, Shvesıa, Avstralıa, Germanıa, Italıada jumys istep jatyr. Mınıstrliktiń qoldaýymen qazirgi ýaqytta 30-ǵa jýyq ǵalymdarymyz Otanyna oraldy. Qazirgi kúnde de el Úkimeti shetelde júrgen ǵalymdaryn elge qaıtarý sharalaryn jalǵastyryp keledi. Qaıtyp kelgen ǵalymdarǵa óz ıdeıalaryn, tehnologıa­laryn, ǵylymı mektebin Qazaqstanda damytýǵa qajetti jaǵdaılar jasaý kerek. Eń aldymen, olarǵa shet elden kem emes jabdyqtalǵan zerthanalar qajet. Osy – basty másele.

–  Ózińiz basqaryp otyrǵan joǵary oqý ornynda ónertapqyshtyqqa qoldaý qan­shalyqty? Osy máselede jergilikti bıliktiń úlesi bar ma?

–  Elbasy N.Nazarbaev óziniń «Qazaqstan joly – 2050: bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» atty Joldaýynda elimizde ǵylymı qamtymdy ekonomıka qurý úshin eń aldymen ǵylymnyń áleýetin arttyrýǵa, ınovasıalardy qoldaýǵa, zıatkerlik menshikti qorǵaýǵa basa kóńil aýdarý qajettiligin  aıtqan bolatyn. Sondyqtan osy baǵytta ónertapqysh­tardyń el ekonomıkasyn órkendetýde orny erekshe. Al, otandyq ónertapqysh­tarǵa qoldaý kórsetý – mańyzdy isterdiń biri. Bizdiń ýnıversıtet aımaqtaǵy eń iri pa­tent ıelenýshi bolyp tabylady. Ǵa­lym­darymyz jyl saıyn jańa quryl­ǵylar men jabdyqtarǵa, mehanızmderge, qury­lys materıaldaryna, ónerkásiptik úlgi­le­rine 35-40 qorǵaý qujattaryn alady.

Bizdiń ónertapqyshtar respýblıkada ónertapqyshtyqty nasıhattaýǵa jáne qoldaýǵa baǵyttalǵan ónertapqyshtyq salasyndaǵy «Shapaǵat» respýblıkalyq konkýrsyna turaqty qatysyp keledi.  Jetistikteri de az emes.

Biz jyl saıyn 12 sáýir Ǵylym qyzmetkerleri kúnine arnalǵan saltanatty májiliste ónertapqyshtyq salada jemisti eńbek etken ǵalymdarǵa «Belsendi ónertapqysh» nomınasıasymen marapattaýdy dástúrge aınaldyrǵanbyz. Bizde ónertabystar óte kóp. Biraq, olar óndiriske shyǵa almaı otyr. Búgingi kúnge deıin Ǵylym men bıznes qaýymdastyqtyń ara­syndaǵy qarym-qatynastardy retteıtin zańdyq normalar joq boldy. Bıylǵy jyly qoldanysqa engen «Ǵylym jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin komersıalandyrý týraly» QR Zańy  osy olqylyqtyń ornyn toltyryp, ónertpaqyshtarǵa jańa serpin bermek. Bul Zań aımaq ǵalymdarynyń alǵan júzdegen ınovasıalyq patentteri sórelerde shań basyp jatpaı, is-júzine asyrýǵa múmkindik týdyrady, olardyń tabys ákelýine  jol ashady. Sonymen birge, kóptegen ınno­vasıalyq patentter men patentterdi komersıalaý boıynsha irikteý júrgizýdi talap etedi. Bolashaqta ǵalymdardyń ónertabystary elimizde óndiristik ǵy­lymnyń órkendeýine óz septigin tıgizedi dep oılaımyn.

–  Áńgimeńizge raqmet!

 

Suhbattasqan Erman ÁBDIEV,

Jambyl oblysy

 

Derekkózi: aikyn.kz