Sońǵy jyldary qoǵamdyq jumysqa qaýyrt aralasyp, halyqtyń saıası-qarjylyq saýatyn ashýǵa atsalysyp júrgen tanymal kásipker Marǵulan Seısembaıdan bıznestegi úzeńgilesi Armanjan Baıtasov syr sýyrtpaqtaǵan eken.

Seısembaı saıasatqa aralasýy múmkin be, taqqaminerler men atqaminerlerge qoıylar talap qandaı, biz qashan baqýatty bolamyz, úkimet nege kásipkerdiń asyna ortaqtasyp otyr? Osy syńaıdaǵy kóptiń kóńilinde júrgen birqatar saýalǵa jaýap qatypty Marǵulan myrza.

- Marǵulan, sońǵy jyldary birjolata qoǵamdyq jumysqa oıysyp, áleýmettik jelide ájeptáýir oqyrman jınap úlgerdiń. Mundaǵy maqsatyń ne?

– Men úshin aqsha, dúnıe, ataq qýý baıansyz is. Sebebi qundylyq emes. Belgili bir ólshem bar. Sol deńgeıge jetkende, soǵan jeteqabyl bolǵanda  aqsha tabý maqsatsyz, maǵynasyz iske aınalady.

Qoǵamdyq jumysqa oıysý týraly oı kópke deıin kókeıimde pisip-jetilip keldi. Súrip jatqan ómirime mán-maǵyna beretin ispen aınalysqandy jón kórdim.

Osy ómirdegi muratym aqshanyń sońynan salpaqtaý emesin áldeqashan kóńilge túıgenmin. 

Keıinnen álgi daýǵa shatylyp (2009 jyly kásipker Aláns banktiń qarjysyn jymqyrdy dep kúdiktelip, tergelgen bolatyn) jeti jyl ýaqytym sottyń tabaldyryǵyn tozdyrýmen ótti.

Ultqa, qoǵamǵa qyzmet qylý. Tórt jyl buryn osy uıǵarymǵa toqtap, birjolata bekidim.
"Endigi qalǵan ǵumyrymdy qoǵamǵa, qorshaǵan ortaǵa tıtteı bolsa da paıdam tıerlikteı ótkizem" dep óz-ózime sert berdim.

Kásipker retinde kórgen-túıgenimdi jurtpen bóliskim keldi. Aldymen bizdiń júıedegi jaýapsyzdyqtyń shyrqaý shegine jetkenin synǵa aldym. "Men jaýap beremin" atty joba bıliktiń qytyǵyna tıdi, bilem.

Qyryq kún boıy qýdalap, tergep-tekserip, aqyr sońy álgi jobany jaýyp tyndym. Báribir baıyzdaǵan joqpyn. Kúresýdiń ózge jolyn taptym.

Men myna qoǵamǵa qaryzdarmyn. Osy elde týyp-ósip, osy elde bilim aldym. Kásip qyldym, azdy-kópti abyroı jınadym. 

Erdiń jasynan asqan árbir azamat artyndaǵy elge bereshek ekenin túsinip, barymen bólisýi kerek. Muny tek tabysymen bólisý dep túsiný qate, bilimińdi, tájirıbeńdi osy qoǵamnyń ıgiligine sarp etseń boryshyńdy ótegeniń.

– Qoǵamdyq ortada, áleýmettik jelide bolsyn sen sóz etetin máselelerdiń sheshimi saıasatqa tirelip tur. Solaı ǵoı?

– Álbette.

– Bálkim saıasatqa aralasar oıyń bar shyǵar? Qozǵalys nemese saıası partıa qurýdy qoıyn dápterińe túrtip qoımadyń ba?

– Qoǵamǵa qyzmet qylýdy saıasattyń shekarasymen shekteý jón emes. Saıasat saıqal qatyn. Onymen ilese júretin dańq, daqpyrt, bıliktiń býýyna masaıraý bet alǵan baǵytyńnan adastyryp tynýy múmkin.

Halyqqa qyzmet etýde qoǵamdyq jumystan tazasy joq. Bılikke talasam, mansap qýam dep Marǵulan degen atymdy lastaǵym kelmeıdi.

Óz basym azamattyq qoǵamǵa, osy qoǵamdaǵy kózi ashyq, kókiregi oıaý belsendi azamattarǵa senemin. Al bılikke... Bılikke múlde senbeımin.

Bu zamanda eldi shendi-shekpendiler emes, osy qoǵamdaǵy kún tártibin qalyptastyratyn azamattar basqarady esepteımin.

Kez-kelgen júıe qoǵamnyń talap-tilegine qulaq aspaı tura almaıdy. Kún tártibi degenimiz tutas qoǵam talqyǵa sap, tarazyǵa tartatyn másele kóterý.

Bul qoǵamdyq ispen aınalysatyn tulǵalardyń ǵana qolynan keletin is. Sen kótergen másele qoǵamdyq sıpat alǵanda bılik sen kótergen senarıdiń sońynan ilesedi. İlesýge májbúr bolady. Bul úshin mindetti túrde bılikte otyrý, bılikke umtylý maqsat emes.

Ázirgi jaǵdaıda joǵaryǵa baryp jurttyń sózin sóıleımin, halyqqa qyzmet qylam deýdiń ózi ýtopıa.

- Kerisinshe qur sózben júıeni ózgertem deý qısynsyz emes pe?

– Men úshin Qazaqstannyń demokratıaly elge aınalǵany mańyzdy. Túpki mejem osy. Muny kim, qalaı júzege asyrady degende kósh bastar adam mindetti túrde Marǵulan bolýy kerek degen muratym joq. Ózimdi áldebir partıa jetekshi retinde kóre almaımyn.

Qazaqstandy demokratıaly elge aınaldyrǵysy keletin kez-kelgen qozǵalysqa, saıası partıanyń qataryna qosylýǵa ázirmin. Tek bir talabym bar.

Álgi uıymnyń tóraǵasy moraldy turǵydan maǵan qaraǵanda taza bolýy tıis.

Kez-kelgen kóshbasshyǵa qoıylar eń basty shart  - ar tazalyǵy. Bizdiń júıeniń daǵdysyna engen myqty "hozáıstvennık", myqty uıymdastyrýshy, bilgir ekonomıs sekildi taptaýryn túsinikter ekinshi kezektegi másele.

Memleket bolsyn basqany bolsyn myqty sharýaqor adam basqarýy qajet degen avtorıtarly qaǵıdalardy sanamyzǵa sińirip tastaǵan.

Adamǵa sengen murttaı ushady. Zańy jumys isteıtin, demokratıa dogmalary burmalanbaıtyn, bıliktiń negizgi úsh ınstıtýty - zań shyǵarý, atqarý jáne sot qyzmeti ústemdik qurǵan memleketti naqurys basqarsa da qaýipti emes.

Bizdiń qoǵamnyń eń úlken keseli adamǵa senip úırengenbiz, al bılik ınstıtýttaryna senbeımiz. Bul áste durys qurylǵan qoǵamnyń belgisi emes.

Demokratıaly elderde halyq bılik ınstıtýtyna sengenmen, bılik basynda otyrǵan at tóbelinbeı topqa kúmánmen qaraıdy.

Batystaǵy demokratıalyq ınstıtýttar bılik basyndaǵy adamdardy qıa bastyrmaıdy. Olarda bılik baıýdyń joly degen túsinik joq. Qasyqtap, jáshiktep, tonnalap jegisi keletinder  bılik ınstıtýttarynyń qaharynan qaımyǵady. Amalsyz nápsisin tejep otyrady. Bılikti óz qolaıyna qaraı qoldanǵan adamdy halyqtyń ózi-aq tútip jeıdi.

Qazaqstanda da osyndaı qoǵamnyń qurylǵanyn qalaımyn.
Meniń qoǵamdyq jumysqa oıysýymdaǵy túpki maqsatym osy. Halyqtyń saıası saýatyn ashý.

Qazaqstanda bıliktiń negizgi úsh ınstıtýty - zań shyǵarý, atqarý jáne sot qyzmeti ústemdik quryp, derbes, táýelsiz BAQ paıda bolǵanda ǵana myna men Marǵulan baıyz taýyp, nemere-shóberemniń ortasyna baryp otyramyn.

– Biz qalaı baqýatty bolamyz? Ekonomıka órkendeý úshin qaı elden úlgi alyp, qaı jolmen júrýimiz kerek. Oqyrmandaryń osy saýaldy jıi qoıady eken. Bizdiń de bilgimiz keledi.

– Bizdiń Úkimet osy kúnge deıin árqıly, ártúrli baǵdarlamany synaqtan ótkizip kórdi. Birde-bireýi sátti bolǵan joq. Sebebi kóshirme. Kópshiligi kóshirme. Damyǵan elderdiń baǵdarlamasyn bútin kúıinde bizdiń ómirge beıimdeý búgin de, erteń de júzege aspaıdy.

Tabysqa jetý úshin tabysty adamdardyń kúndelikti tirshiligin baqylaý maqsat emes, kerisinshe baı bolý úshin áýelde qandaı qareket qyldy soǵan úńilý qajet.

Bylaısha aıtqanda baı elderdiń qazirgi damý úlgisin emes, olardyń osydan 30-40 jyl burynǵy jetistiginiń bastaýynda turǵan jobalardy aqtarý kerek.

Sosyn "ne isteımiz?" , "qaıtemiz?" degendi doǵaratyn kez kelgendeı. Úkimet "nemen aınalyspaýymyz kerek?" , "ne istemeýimiz kerek?" degenge bas qatyrǵany jón. Onyń jaýaby jeńil. Memlekettiń ekonomıkadaǵy úlesin azaıtý.

Memleketten myqty kásipker shyqpaıdy. Úkimet osyny túsinetin kezge jetti. Onyń negizgi mindeti búdjetke túsetin tabysty uqyptap úlestirý. Sheteldik ınvestor, baılardan, kásipkerlerden túsetin salyqty kómekke kedeı-kepshikke taratý.

Al salyq qaıdan túsedi? Ekonomıkany memlekettiń ózi bılep tóstep otyrsa kásipkerden ne suraısyń?
Bılik ekonomıkany bızneske tabystaýy kerek, kásipkerge tıeseli keńistikti bosatyp berýi tıis.

Qazirgi kvazısektordyń úlesi ekonomıkanyń 67 paıyzy eken. Onyń tenderine qatysatyn kompanıalardyń úlesi 10-15 paıyz. Sonda naryqtyq ekonomıkaǵa ótkenimiz qaıda? Anyǵy bizdiń eldi áli de sosıalızm elesi kezip júr.

Memlekettiń ekonomıkadaǵy úlesi 10 paıyzdan aspaýy tıis. Osy kúnge deıin bıliktegi bıik minberden birde-bireý  "bizde jekeniń dúnıesine eshkim qol suqpaıdy. Bireýdiń órkendegen bıznesin bireýdiń barymtalap alýyny jol berilmeıdi" málimdegen joq. Jekemenshikti jeke qundylyq retinde dáripteýge bizdiń Úkimet qulyqsyz.

Yqshamdap aýdaryldy, ázirlegen Dýman BYQAI