Al shekaralas aýmaqqa jatatyn Panfılov aýyldyq okrýgi ákimi azamattyq belsendige oq atqany úshin ustalyp, bul málimet te eldi eleń etkizdi. Sol sekildi óńir basshysy ýáde etkenmen, «Altyn orda» mańyndaǵy jol oramy bıyl sol kúıi aıaqtalmady. Shamalǵandaǵy poıyz ben avtobýstyń soqtyǵysýy da búkil el halqynyń júregin ushyrǵan. Osy jaıttardy nazarǵa alǵan Ekspress-K basylymy Almaty oblysynyń ákimi Amandyq Batalovpen suhbattasqan eken.
– Suhbatymyzdy áleýmettik-ekonomıkalyq máseleden bastasaq. Elimizde óndiriletin aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń 17 prosenti Almaty oblysyna tıesili eken. Bul – qomaqty kólem. Osyǵan keńirek toqtala ketseńiz...
– Elbasy meni oblys ákimi qyzmetine taǵaıyndaǵanda aýyl sharýashylyǵyn damytyp, aýyldy kóterýdi tapsyrǵanyn bári biledi. Árıne, jasalýy tıis jumys kóp boldy. Aýyl sharýashylyǵynyń ózi ártúrli baǵytqa bólinedi. Bizde sonyń qaı baǵytyn qolǵa alǵan tıimdi?
Sony anyqtaý úshin halyqpen kezdesýler ótkizdik. Almatynyń ataqty aportyn qaıta ósirý qajet boldy. Onyń joǵalyp kete jazdaǵan kezi bolǵan. Al qazir biz aportty «tirilttik» dep senimdi túrde aıta alamyz.
Iá, ınvestorlardy tarta otyryp, Eýropadan eshqandaı kem jeri joq 20 myń gektardan asa aýmaqta aport baqtaryn jaıqaltyp qoıdyq.
Almanyń bul sorty tek jeti jyldan keıin ǵana jemis beredi jáne kúrdeli aýylsharýashylyq tehnologıasyn qajet etedi. Biz ony qaıta jandandyrdyq.
Jaqynda biz bul baqtardy Úkimet basshyǵa kórsettik, ol ony odan ármen keńeıtýdi tapsyrdy. Ótkende bir kásipkerdi kezdestirdim, ol Reseı men Birikken Arab Ámirlikterinen kelgen saýdagerler bir-birimen talasyp, baǵany kóterip, qoımadaǵy búkil almany sypyryp áketkenin aıtty. Iaǵnı bizdiń almalarǵa degen suranys, mine, osynshalyqty joǵary!
Sonymen qatar bizdiń jer Qoǵaly jáne Kegen kartoptarymen jáne basqa da kókónis ónimderimen barshaǵa tanymal. Ótken jyly biz elıtaly golandıalyq kartop tuqymyn satyp ákelip, ekkenbiz. Odan ózimizdiń sapaly tuqymdy aldyq, endi ony sharýalarǵa lızıńke berip jatyrmyz. Bárine jetedi, ony 5 myń gektar alqapqa egýge bolady.
Eger buryn ár gektardan 170 sentner kartop alatyn bolsaq, bıyl 300 sentner, ıaǵnı eki esege jýyq ónim alyndy, biz bul baǵyttaǵy jumysty jandandyra beretin bolamyz.
Aýylsharýashylyq ónimderi alqaby men alatyn ónim kólemin ulǵaıtýdy ǵana emes, sonymen qatar qaıta óńdeý óndirisin de jandandyrýdy qarastyryp jatyrmyz.
Bul baǵytta biz Farm Frites kompanıasymen, osymen úshinshi jyl kelissózder júrgizip jatyrmyz. Bul zaýyt Ortalyq jáne Ońtústik-SHyǵys Azıany kartoppen qamtamasyz etetin bolady. Joba iske asyrylý satysynda.
– Jaqynda ótken ınvestısıalyq forýmnyń nátıjeleri qandaı jáne qatty qaldyqtardy óńdeý máselesi qalaı sheshilip jatyr?
– Investısıalyq forýmnyń nátıjesine kóńilimiz nyq tolady. Óıtkeni formaldylyqtan góri daıyndyq jumystaryna munda kóp basymdyq berildi.
Ony uıymdastyrýǵa kásibı mamandar tartylǵandyqtan da shyǵar, ol sátti ótti. Oǵan kóptegen iri bıznes jáne dıplomatıalyq ókildikterdiń ókilderi qatysty. Biz onda mańyzdy memorandýmdarǵa qol qoıdyq.
Forýmnan keıin naqty kezdesýler de boldy. Máselen, KUSTO kompanıalar toby Almaty oblysyn et óndirisiniń ortalyǵyna aınaldyrǵysy keletinin aıtty. Ol úshin munda 100 myń basqa arnalǵan 10 bordaqylaý alańyn salýdy usyndy.
Bul bıznes mýltıplıkatıvti áserge ıe bolady: jem kerek, jer qajet. Ol úshin ırrıgasıalyq jelilerdi retke keltirý kerek.
Irrıgasıalyq jeliniń eń úlkeni shamamen 17 myń shaqyrym, 144 sý qoımasy. Munyń bári osy baǵdarlamaǵa kirip ketedi.
Forýmda Panfılov aýdanynda iri qus fabrıkasyn salǵysy keletin kompanıa ókili de sóz sóıledi. Qasynda Qytaıdyń úlken naryǵy tur. Soǵan qyzyǵyp otyr. Barlyq ónimder sonda ótkiziledi.
Bul – tek, tilge tıek etilgen birneshe mysal ǵana.
Endi osy jobalar iske qosylsa, qanshama jumys oryndary paıda bolady jáne adamdar jaqsy jalaqy ala bastaıdy.
Al ekinshi saýalǵa keler bolsaq, oblysta jylyna mıllıon tonnaǵa deıin turmystyq qatty qaldyqtar jınalady, oǵan qosa 600 myń tonnasy Almatydan ákelinedi. Óńdeýdi qajet etetin bizde qoqys kóp jınalady.
Osy máseleni sheshýge fransýzdyq ınvestorlar atsalysýǵa bizge ýáde berdi. Olarmen birge óńirde qoqys polıgonyn salý máselesin pysyqtaǵan bolatynbyz.
Búginderi bizde 14 qoqys polıgony bar, biraq olar qazirgi zamanǵy talaptarǵa saı emes. Olardy fransýz kompanıasy retke keltirýi kerek. Óıtkeni olardyń osy salada mol tájirıbesi bar. Biz olarǵa eki nusqany usyndyq: bireýi Talǵar mańynan polıgon jasap, keıin týra sol aradan qoqysty óńdeý óndirisin damytýǵa bolady. Dál osyny Taldyqorǵan mańynda da jasaýǵa bolady dedik.
Bul da bizdiń ınvestısıalyq forýmnyń nátıjesi.
– Memleket basshysy nan baǵasyn kóterýge tyıym saldy. Biraq Sizdiń keıbir aýdandarda baǵa ósimi tendensıasy baıqalady. Almaty oblysynda nan baǵasy qandaı jáne baǵany ustap turý úshin qandaı sharalar qabyldanýda?
– Bizde baǵa ósim joq. Tapsyrma berildi, biz birden tıisti sharalardy qabyldadyq. «Jetisý» ÁKK únemi shyǵynǵa jumys isteıtin, aıtqandaı endi ol da aqsha tabýǵa kóshti. Olar arqyly oblystyń naýbaıhanalaryna 238 mıllıon teńgeniń unyn satyp aldyq. Sonyń arqasynda bizdegi áleýmettik nan baǵasy 85 teńge turady. Osylaı máseleni bir apta ishinde sheshtik.
Basqa áleýmettik mańyzy bar ónimderge keletin bolsaq, ıaǵnı azdap maýsymdyq jaǵdaıǵa baılanysty ósim bar, biraq jalpy baǵalar turaqty. Jalpy, bul jaǵdaı baqylaýda, qajet bolǵan jaǵdaıda «Jetisý» ÁKK turaqtandyrý qoryn paıdalanamyz.
– Panfılov aýyldyq okrýgi ákiminiń azamattyq belsendige oq atqany úshin ustalǵany týraly málimet bar, soǵan túsinikteme bere ketseńiz. Sondaı-aq jasyl aımaqta jerdi zańsyz satý máselesi bolǵan deı ma?..
– Árıne, bul oqıǵamen maqtana almaımyz. Ol kezde men ishki ister departamentiniń bastyǵyna bul jaǵdaıdy zerttep, ony dereý sheshýdi tapsyrǵan bolatynmyn. Quqyq qorǵaý organy kinálilerdi tapty, olar óz jazasyn alatyn bolady.
Jer telimine keletin bolsaq, okrýgke jańa ákim taǵaıyndaldy. Búgingi tańda ol qoǵamdyq belsendilermen tyǵyz jumys istep, olar kótergen barlyq másele ózekti ári shynaıy dep sanaıdy.
Jasyl aımaqta másele árqashan bolǵan. Óıtkeni Almaty qalasynyń mańyndaǵy eldi mekenderdiń jer telimderi úlken suranysqa ıe. Kezinde keıbir adamdar jer aktisin alǵan. Qazir biz prokýratýramen birge bul máseleni qatań baqylaýǵa aldyq. Aǵashtardy kesip, qurylys salýǵa jol bermeýdemiz.
Kóp adam: «Bizdiń qolymyzda jer teliminiń aktisi bar, nege aǵashty keskizbeısińder, nege úı salǵyzbaısyńdar» dep shaǵymdanady.
Shyndyǵynda, bul jer telimi aktileri «qyzyl syzyq» pen «qurylys syzbasy» degen zańdylyqtardy buza otyryp, zańsyz berilgen. Biz bul máselelerdiń barlyǵyn baqylaýda ustaýdamyz.
– Raıymbek pen Kegen oblystarynyń shekaralyq aımaǵynda jol salý máselesine kelsek. Atap aıtqanda, Kegen men Narynqol arasyna durys jol qashan túsedi?
– Biz shekaralas aýmaqtarǵa erekshe nazar aýdaramyz. Almatydan Qorǵasqa deıin 304 shaqyrym jol salyndy, endi Kegen men Narynqol arasyndaǵy jolǵa kezek kelip tur.
Bul jol respýblıkalyq mańyzǵa ıe bolǵandyqtan, ony kúrdeli jóndeýge usynystar engizdik, jobasy jasalyp jatyr.
Búginderi oblysqa qaıta jan bitýde. 2000-nan astam jas eldi mekenderine oraldy. Sondyqtan joldar aımaqtyń damýy úshin óte mańyzdy.
Búginderi taǵy bir joldyń qurylysy aıaqtalýǵa jaqyn, jyl sońyna deıin ol da aıaqtalady.
Kólsaı kóline deıin jol salyndy, bul týrıser sanyn edáýir arttyrýy tıis. Kelesi jyly Qaıyńdyǵa deıin 14 shaqyrym jol salýdy josparlap otyrmyz.
– Jol demekshi, ótken jyly Siz «Altyn Orda» jol oramasyn tez aıaqtaýdy buırǵansyz. Alaıda janar-jaǵarmaı beketi men jeke jer ıelerine qatysty ol arada problema bar kórinedi. Sonymen bul jol oramasyn salyp bitý qashan múmkin bolady?
– Bolashaq eshqaıda qashyp ketpeıdi. Keptelisti azaıtýǵa baılanysty bul bastamany kezinde biz kótergen bolatynbyz. Úkimetke usynys jasap, jap-jaqsy jobany daıyndadyq. Kóp talqylaý boldy, qaı jol oramasyn qaı jaǵynan salamyz degenniń tóńireginde, ásirese.
Tranzıttik kólikterge, sol jerdiń jol qozǵalysyna, avtobýstarǵa arnalǵan jolaqtar máselesin bólek-bólek qarap, sheshtik. Jer telimin memleket menshigine alý máselesin de sheshtik. Janar-jaǵarmaı beketi jol qurylysyna kedergi keltirmeıdi. Másele onda emes. Ol arada merdiger kompanıa durys jumys istep jatqan joq dep oılaımyn. Bólingen aqshany baıaǵyda durystap ıgerýge bolatyn edi. Qalaı degenmen de, qurylysty aıaqtaýdy sońyna deıin talap etetin bolamyn.
– Shamalǵanda poıyz ben avtobýs soqtyǵysyp, qaıǵyly jaǵdaı oryn alǵanyn jaqsy bilesiz. Ol araǵa kópir qashan salynady?
– Bul – óte qıyn jáne qaıǵyly jaǵdaı. Qaıǵyly oqıǵa temirjol ótkelinde boldy. Ol aradaǵy kólik aǵyny óte úlken. Bul máseleni biz únemi kóterip kelemiz.
Búgingi kúni joba anyqtaldy, kez -kelgen kólik túriniń aýyrtpalyqsyz ótýin eskere otyryp, jol toraby salynady. Biz óz kezegimizde 360 mıllıon teńge bólemiz. Biz eki jaǵynan eki jedel satymen kóteriletin jolústi kópirin salamyz. Qazirdiń ózinde ony qolǵa alyp, júzege asyra bastadyq.
– Ońtaılandyrý aıasynda oblysta qansha aýyl joıylady jáne aýyldyq okrýgterdiń búdjet máselesi qalaı sheshilýde?
– Oblysta keleshegi joq aýyldar joq, sondyqtan eshqandaı aýyldyq okrýg ońtaılandyrýǵa jatpaıdy. Keıbir aýyldyq okrýgterde 30 myńǵa deıin adam turady. Sondyqtan mundaı oryndardyń óz áleýetterin damytýǵa múmkindikteri bar dep oılaımyn. Al shaǵyn aýyldardyń búdjetin óz tarapymyzdan qoldap otyramyz, olarǵa jetkilikti deńgeıde qarajat bólemiz.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń Almaty oblysyna jazdaǵy sapary kezinde halyqty aýyzsýmen qamtamasyz etý máselesi kóterilgen edi ...
– Bizde 742 eldi meken bar. Sonymen qatar respýblıka boıynsha aýyzsýmen qamtamasyz etýdiń eń joǵary kórsetkishi Almaty oblysyna tıesili. Ótken jyly ol 86% qurady. Bólingen aqsha esebinen jasalyp, aqsha durys ıgerildi, bıyl biz bul kórsetkishti 91 paıyzǵa jetkizemiz, buıyrtsa.
– Óńirdegi úsh aýysymdy mektepter máselesi qashan sheshiledi?
– Almaty oblysynda mundaı problema bar. Úsh aýysymda qazir 38 mektep balalarǵa bilim berýde. Munyń eki sebebi bar. Birinshisi – demografıa, ekinshisi – ishki kóshi-qon.
Bizdiń Almaty oblysynda jyl saıyn 50 myń bala dúnıege keledi. Bıyl 46 myń bala birinshi synypqa bardy. Al jalpy, oqýshylar sany 100 myń balaǵa artty.
Biz jobalyq-smetalyq qujattamany daıyndadyq, búgin shamamen 15 mektep salyp jatyrmyz. Onyń beseýi bıylǵy oqý jylynyń basynda ótkizilip berildi, al qalǵandary kelesi jyly paıdalanýǵa beriledi. Jalpy, úsh aýysymdyq ındıkatordy úsh-tórt jyldyń ishinde joıǵymyz keledi.
– Óńirge gaz qalaı júrgizilip jatyr? Bizdiń bilýimizde, tipti oblys ortalyǵy da gazǵa tolyqtaı kóshpegen ǵoı...
– Buǵan deıin Almaty oblysyn gazdandyrý kórsetkishi 9% shekte bolǵan. Almatydan Taldyqorǵanǵa deıin gaz qubyryn júrgizip, aýqymdy is júzege asyryldy, ol úshin Úkimet aqsha bóldi. Odan bólek, biz jeke ınvestorlardy tartyp, jyl saıyn jergilikti búdjetten aqsha bólip bul máseleni sheshýge únemi atsalysamyz.
Máselen, Taldyqorǵannan Tekelige deıingi gaz qubyryna 1 mıllıard 400 mıllıon teńge bólip, magıstraldy ózimiz saldyrttyq.
Búgingi tańda Balqash aýdanynyń Baqanasynda, Kerbulaq aýdanyna qarasty Saryózekte, Qaratal aýdanynyń Úshtóbesinde avtomattandyrylǵan gaz stansalary tur. Jalpy, 12 aýdanda gazdandyrý jumystary júrip jatyr. Gazdandyrý deńgeıi 30%-ǵa jetti. Bul jumys ármen qaraı óz jalǵasyn tabady.
Kegen men Narynqolǵa, Aqsý aýdanyna, Sarqanǵa, Úsharalǵa deıin gazdandyrý jumystaryn jalǵastyrý qajet. Bul – óte mańyzdy. Máselen, sonda Aqsý qant zaýytyn gazǵa kóshirýge bolady. Jalpy, gazdandyrý jumystary júrip jatyr jáne jaqsy qarqynmen júrýde.
