Jıyrma bes jyldyqtaǵy Odaq jumysynyń artyqshylyǵy men kemshiligin bilý maqsatynda osyǵan deıin suhbat alý úshin Odaq tóraǵasy Nurlan Orazalınge birneshe ret habarlasqanbyz. İsker basshynyń ýaqyty tapshy bolǵandyqtan, joldaǵan saýaldarymyzǵa jaýap ala almadyq. Aldaǵy ýaqytta ol kisimen suhbattasýǵa áli de úmittimiz.
Esesine elimizdiń túkpir-túkpirindegi Jazýshylar odaǵynyń múshelerine habarlasyp, birli-jarym suraǵymyzdy joldaǵan bolatynbyz. Búgin Meıirhan Aqdáýletulynyń Odaqqa qatysty pikirin nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
-Táýelsizdik jyldaryndaǵy shırek ǵasyrda Jazýshylar odaǵy qazaq ádebıeti úshin ne istedi? Jazýshylar odaǵynyń kelesi tóraǵalyǵyna kim laıyqty?
-Jıyrma bes jyldyqta qazaq ádebeıetiniń qaı janry kenjelep, qandaı janry alǵa shyqty? Osy ýaqyt arasynda ádebeıetimizge tyń ózgeris alyp kelgen qalamgerlerdi ataı alamyz ba? Bizdiń búgingi ádebıetke ne jetispeıdi?
Jazýshylar Odaǵy – bizdiń bárimiz úshin qadirli, aıaýly uıym edi. Zaman júz seksen gradýsqa aýnap, qoǵam «damyǵan sosıalızmnen» dereý «jabaıy kapıtalızmge» ótken zamatta abdyrańqyrap qaldy. Odaqtyń dúnıeden ótken qazaqy qalamgerlerdi jer qoınyna tapsyrýǵa ǵana qaýqary jetken kezder boldy. Beride Odaq shamasy jetkenshe ádebıettiń joqshysy boldy. Árıne, qolynan kelgenshe. Odaqty osy kúıde ustap qalǵany úshin onyń basshylaryna rahmet aıtý kerek – «baıaǵydaı bolmady» degen baıbalam men «ózimdi elemedi» deıtin ókpeniń eshbiri jón emes. Ókpeshil jurt mynany ańdamaıdy: qazirgi kapıtalısik memleketke ádebıettiń qajeti joq – munda bir ǵana qaǵıda bar – «myqtysyń ba – qandaı jolmen bolsa da baıy!». Aqynyń, jazýshyń bar, báriń «óz kúnińdi óziń kór, shetelde solaı!». Demek, ádebıet taýarǵa aınaldy. Qoǵamdaǵy qadiri kemidi. Saýdaǵa tústi. Aqshalyny taýyp, soǵan súıenbeseń, kitaptyń eń ozyǵy da jaryq kórmeıtin kez týdy. Aqshaǵa súıenip aqymaqty aldarqatarlyq deńgeıdegi «jazýshy-aqyndar» kóbeıdi. Kóringen aqshaly kisi kisiligi joq áke-sheshesin de «alashtyń ardaqtysy» etip kórsetetin dáýir týdy...
Jazýshylar Odaǵy ne isteı alady buǵan? Sondyqtan, aıaýly Odaqtyń aıaýǵa bolatyn dárejege túskeni ras. Sol jaǵdaıda otyryp ádebıetke sep bola alǵany úshin rahmet deýge bolatyn shyǵar.
Odaq aınalasynda bárimiz uıalarlyqtaı daý-shar kóbeıdi. Báriniń oıy ádebıetti oılaý emes, qalaı da Odaqtyń basshylyǵyna kelý. Ne ózgeredi odan?
Másele tóraǵada emes. (Meni usynsa, men sabasa da barmas edim – bes-on tıyny men «basqaryp otyrmyn» degen jubanysh bolmasa, bul ne beredi maǵan?)
Tóraǵany emes, odaqtyń bolmysyn, tabıǵatyn zertteý kerek. Odaq – keshegi sosıalısik qurylymnyń perzenti. Búkil ádebıetti baqylaýda ustaý úshin jasalǵan qurylym ol. Sol sebepti komýnıstik ahlaqty ustanatyn (saıasatqa qarsy emes), halyqty áldılep, qajet nársege tárbıeleıtin ádebıetti (bul jaman da emes!) keshegi qoǵam meıilinshe erkeletti. Kitabyńdy shyǵaryp, oǵan aqsha tóledi, ádebıet nasıhatyn júıege qoıyp, onyń rolin arttyrdy. Taralym molaıdy, qalamaqy mol boldy, páter, t.t. berdi partıa. Jáne bul ózin aqtady – júz myńdaǵan taralymmen taraǵan myńdaǵan kitaptar arzanǵa satylyp, halyqqa keń tarady, jazýshylar, aqyndar «búırekten sıraq shyǵarmaıtyn», bılikke qadirli, elge súıikti kisiler boldy. Qysqasy, ádebıet ıdeologıaǵa tamasha qyzmet etti. Budan halyq ta zıan shekken joq – adamgershiligi joǵary qoǵam qalyptasty.
Ádebıetti komýnıser óte esti túrde paıdalana bildi – qoǵamda qazirgideı jan shoshytarlyq qylmystar men azǵyndar óte az edi.
Qazirgi kapıtalızmde ondaı múdde – halyqty adamgershilikke tárbıeleý – joq dese de bolady. Demek, ádebıettiń asa qajeti bolmaı tur buǵan...
Odaqty zaman talaptaryna oraı ózgertý kerek. Másele sonda... Áıtpese, Nurlannyń ornyna Turlan kelgennen eshteńe ózgermeıdi. Odaq kásibı (kásipodaq sıaqty) shynaıy, jurt (jazatyn, árıne!) óz erkimen kiretin, óz qarajatyn ózi tabatyn, eń bastysy – qazaq ádebıetiniń taǵdyryna, onyń bolashaq damý joldaryna shynymen alańdaıtyn uıymǵa aınalyp, jazýshylardyń joqshysynyń qyzmetin atqarsa káne?
Qazirgi Odaq men úshin aıaýly nárse. Ári aıanyshty...
Odaqtyń qubylasy, konsepsıasy ózgermeıinshe, ol Abaı basqarsa da osy kúıde qalady...
Aıttyq: jazýshylar Odaǵyna da, jazýshylarǵa da «baıtal túgil, bas qaıǵy» boldy. Árıne, memlekettik tapsyryspen táp-táýir kitaptar shyǵa bastady (onda da esh júıe, nemese belgili bir krıterıı joq!), bireýler syılyq aldy, bireýler mereıtoı jasap, mashına mindi, páter aldy, t.s.s. jyl qortyndylary ótkizile bastady. «Alash» syılyǵyn úlestirdik (baqytyma oraı, men joqpyn ol sapta!).
Osynyń bári ádebıettiń kórkeıe túskenin bildirmeıdi. Ádebı bedel jasaý ońaı: teledıdar, radıo, gazet áldebireýlerdi syqıtyp maqtap jatady – al jazǵanyn oqyǵyń kelmeıdi. Sóz qadiri ketti ǵoı – qazir danyshpan emes, alashtyń aqyny emes eshkim qalmady ǵoı... Osynyń bári «qazaqbaıskı» bolyp ketti.
Bizde bir ǵana janr jaqsy damydy, ol poezıa. Tamasha jas aqyndar bar. Degenmen, barlyq ınstrýmentarııleri (uıqas, teńeý, t.t.) tabıǵı túrde damyǵanymen qurǵaq sóz oıyny (slovoblýdıe) de kóbeıgen, óleńniń kóbi janyńdy qozǵamaıtyn boldy. Poezıanyń basty muraty sol emes pe edi? Proza... damydy dep aıta almaımyn.
Jalpy ádebıetke saldaqynyń (prostıtýtka) jasandy minezi (ol da basty aınaldyra alady – surap kórińder bastyqtardan...) eptep kire bastady: ádebıet oqyrmanǵa saldaqylyqpen jaǵa almaıdy. Ol basqa...
...Árıne, qadaý-qadaý jaqsy shyǵarmalar bar, olar, biraq, tym az.
Ádebıetke ne jetispeıtinin men de aıta almaımyn. Naǵyz jazýshylar shyǵar?!
Derekkóz: Ádebıet portaly
