[caption id="attachment_12624" align="alignright" width="714"]
Kóne tulyp, dasy, jáne basqa buıymdar[/caption]
– Kúnes aýdandyq 1-orta mektep ishinen qazaqy etnografıalyq salt –sanalyq murajaıdy ashý qalaı oılaryńyzǵa keldi? Álde zaman talaby osylaı ma?
– Baǵzy zamannan beri bahadúr babalarymyzdyń shuraıly ólkesi, qutty qonysy bolyp kelgen, Jetisýdyń Shyǵys atyrabyn túgel qamtyǵan İle alqaby – qazaqtyń Naıman atadan taraıtyn Qyzaı rýynyń bazarly ortasy. Jyr sáıgúligi, aty alty alashqa málim Tańjaryq Joldyuly, dáýlesker kúıshi, ónerin kúlli Qytaı moıyndaǵan Áshim Dúńshiuly sekildi saıypqyrandardy túletken ólke osy – Kúnes. «El ishi – altyn kenishi» emes pe?! Babalarymyzdan urpaqtan-urpaqqa mura bolyp qalǵan, talaı asyl dúnıeler qazaq ultynyń máıekti mádenıet belgisindeı kózge uryp aq tur. Ata-babalarymyz kóship-qonyp, taý asyp, tas basyp júrse de,osynshama ushan-teńiz dúnıeni urpaǵyna jalǵaǵanyna qaıran qalmaı tura almaısyń. Onyń ózi kóneniń kózi, dananyń sózi retinde búgingi urpaqtyń sanasyn sergitip,oıyn qýattandyryp, ómir jolyna shyraǵdan bolary sózsiz ǵoı. Sondyqtan da Kúnes aýmaǵynyń qara shańyraǵy ispetti Kúnes aýdandyq 1-orta mektepti negiz etip, qazaqqa tán qasıetti urpaqqa darytý– biz sıaqty ustazdardyń azamattyq boryshy. Sol maqsatpen asyl muralardy jıyp, munda bilim nárinen sýsyndap jatqan 3000 oqýshyǵa ónege bolsyn degen nıetpen osy murajaıdy ashtyq. Sondaı-aq, búgingi urpaq ana tilinen ajyrap, ózge tilde sóıleýge úıirsek bolyp barady. Kóp urpaǵymyz hanzý (qytaı, - red.) tilinde saýat ashatyndyqtan, óziniń tilin, dinin, salt-sanasyn, tarıhyn, tabıǵatyn tanymaı, óz tamyrynan jyraqtap barady. Urpaqtyń erteńgi qarańǵy tirliginen alańdaǵandyqtan da osyndaı murajaı jasap, sol arqyly bolsa da aýyq-aýyq júrek titirkendirý amalyn jasap otyrǵandaımyn.
Elimniń eldigi, halqymnyń handyǵy qulamasyn dep jar qulaǵy jastyqqa tımeıtin, júregi taza narkóńil jandar barshylyq. Qazaqtyń arǵy-bergi asyl muralary da, áne sondaı adamdardyń qolynda jarqyrap saqtalýda.
– Baıqaýǵa qaraǵanda, murajaıdaǵy buıymdardyń kóbisi qoldanystan qalyp bara jatqan dúnıeler eken. Endigi urpaqtyń kóńilinen oryn alýy múmkin dep oılaısyz ba?
[caption id="attachment_12625" align="alignright" width="699"]
Murajaıdaǵy zerlengen eski kımeshek[/caption]
– Durys aıtasyń, mynaý aıhaı ómirdiń sulýlyǵyn keıbir jaqsy adamdar ǵana saqtap turǵan sıaqty. Elimniń eldigi, halqymnyń handyǵy qulamasyn dep jar qulaǵy jastyqqa tımeıtin, júregi taza narkóńil jandar barshylyq. Qazaqtyń arǵy-bergi asyl muralary da, áne sondaı adamdardyń qolynda jarqyrap saqtalýda. Al qalǵan qadiriniń qashqanyn emes, qarynnyń toıǵanyn baqyt sanaıtyn toǵysharlar ultyna tán qandaı asyl qazyna saqtaı alsyn?!
Murajaıdy úsh úlken mazmunda ornalastyrdyq.
Birinshi bólimde jazba materıaldar: munda kórermender qazaqtyń ǵun, saq, úısin syndy baıyrǵy ulystardan beri qaraıǵy halqyna málim uǵymdarmen tanysa alady. Sol kezdegi jazba muralardyń kóshirmeleri, shejireler, batyrlardyń ónegeli ómiri, sheshenderdiń ósıetti sózderi osynda ret-retimen, mazmun-mánine qaraı jınalǵan.
[caption id="attachment_12631" align="alignright" width="800"]
Kúmis er[/caption]
Ekinshi bólimde sýrettik-albomdyq nusqalar toptastyrylǵan: munda kóptegen asyl muralar, qazba qaldyqtar, salt-dástúrge qatysty sýrettermen beınelengen. Bul bólimnen osy óńirdiń ǵana emes, ózge aımaqtyń, tutas qazaqtyń tarıhı dúnıelerin de keziktire alasyz.
Úshinshi bólimde kórsetpeli buıymdar jınaqtalǵan: munda el ishinde qoldanystan qalyp bara jatqan kóne buıymdar qoıyldy.
Olardyń qatarynda tarıhy birneshe ǵasyrǵa ketetin eski zattar, at ábzelderi, qarý-jaraqtar, kúndelikti ómirde qoldanylǵan qural-saımandar, úı jıhazdary, oıý-órnekpen kómkerilgen qolóner buıymdary, biz bul kúnderi sán ortalyqtarynan kóretin ásem de kórkem jobalanǵan eski kıimder, bári-bári bar.
Al urpaqtyń qabyldaý jaǵyna kelsek, júreginde jylýy bar urpaq, árıne, júreginiń jasy tamshylap qarsy alady. Ultynyń ulaǵatyn, halqynyń qadyr-qasıetin qashan da báske tigetinder murajaıdy aralatý bylaı tursyn, sol arada sabaq berip, sonda túnesek te qazaqqa tán qasıetter túsine de kirmeı turyp kele jatady. Qýanarlyǵy – mundaı tobyrlardyń sany kóp emes.
Murajaıdyń qory áli de tolyǵa túsýde. Árıne, az ýaqyt ishinde bárin tolyqtaı jıyp bittik deý qıyn.
Al urpaqtyń qabyldaý jaǵyna kelsek, júreginde jylýy bar urpaq, árıne, júreginiń jasy tamshylap qarsy alady. Ultynyń ulaǵatyn, halqynyń qadyr-qasıetin qashan da báske tigetinder murajaıdy aralatý bylaı tursyn, sol arada sabaq berip, sonda túnesek te qazaqqa tán qasıetter túsine de kirmeı turyp kele jatady. Qýanarlyǵy – mundaı tobyrlardyń sany kóp emes.
[caption id="attachment_12627" align="alignright" width="754"]
At ábzelderi[/caption]
– Osynshama kóp ulttyq boıaýy kúshti keremet dúnıelerdi murajaıǵa ákelý qanshalyq qıyndyqtar týǵyzdy?
– «Kisi qolyndaǵynyń – kilti aspanda» degen sóz bar ǵoı. Urpaǵymyzdy uǵymdy etip tárbıeleý jolyndaǵy ıgilikti is dep túsinip, qýana qarsy alǵandar da bar, baqadaı tyrbıyp, janyna jolatpaǵandar da bar. Áýeli urpaǵy bizdiń mektepte bilim alyp jatsa da, ol jaǵyna bas qatyryp qoımaıdy. Muralardy jınaý úshin Shyńjań ólkesiniń qazaq qonystanǵan aýdan-aýyldaryn tintip shyqqyndaı boldyq. Teńizden teben izdegendeı bolsaq ta, kóp jamannan kóńilimiz qalsa da qazaqtyń namysyn tikteý jolynda aıanbaı iske kirisý – biz úshin baqyt. Sebebi, adam balasynyń qıyn kúnderi ǵana esinde qalady. Jaı kúnder jadyńda kóp saqtalmaıdy. Odan syrt qarjy jaǵynan biraz qınaldyq. Murajaı ashý isin bekitý úshin talaı emen esikti tozdyrǵanymyzdy bylaıǵy jurt jaqsy túsiner.
[caption id="attachment_12628" align="alignright" width="735"]
1951 jyly jasalǵan aǵash er men kúmistelgen qyzaı er[/caption]
– Eger osy murajaıdaǵy bolsyn, ne el arasyndaǵy azdaǵan adamdardyń qoldanysynda júrgen, tek qazaqqa tán dúnıelerdi qoldanysqa kiriktirýge bola ma?
– Meniń oıymsha, eń áýeli el ishindegi ulttyq boıaýy kúshti, qymbat buıymdarymyzdy óz tabıǵat, bitimin ózgertpeı jasaı alatyn sheberlerdiń basyn qosyp, sheberhana ne kollektıvtik óndirý bazasyn qurý kerek. Iakı, jańa teknıkaǵa súıenip,óndiretin aspaptar tapqyrlap, patent quqyǵyn alyp, zańdy markamen bazarǵa salar bolsa, árıne, nur ústine nur bolar edi. Ol úshin sheberlik, batyldyq, qarjy, jasampazdyq qajet. Basqa ulttarda shekteýsiz qoldanatyndaı qolaıly jaǵyn oılastyryp bazarǵa salǵanda, ult kapıtalynyń qalyptasýyna túrtki bolýmen qatar, ónerimiz ben mádenıetimizdi álemdik óreden kórýge bolar edi.
– Oqýshylardyń ishinde osy jaǵynda oılanyp júrgen qazaqtyń bolashaq tapqyrlary bar ma?
– Árıne, bar. «At qulynnan ósedi» ǵoı. Búgingi urpaq erteńgi eldiń tizginin ustaýshylar. Keýdemizge úmit uıalatyp, kóz qýanyshymyzǵa aınalyp júrgen azamattarymyz qazir joǵary bilim oryndarynda da, mektebimizde de oqyp jatyr. Mysalǵa aıtar bolsaq, fızıka salasynan top jaryp atom jasaýǵa qyzyǵatyn, qazaq ulttyq oıyndarynyń elektrondy jumsaq detalyn jasaýǵa belsheshe kirisken, qazirden bastap birlesip qarjy jınap, seriktik quryp, bolashaqta ulttyq ónimderdi markasymen bazarǵa salýǵa umtylys jasap jatqandar, ǵajaıyp qurylystardy jobalap, eline úles qosqysy keletinder kóp. Laıym, oıanǵan jastarymyzdyń saparyn oń qyla kórsin degen ystyq tilegimdi aıtqym keledi.
– Salt-dástúrimizdiń kózindeı bolǵan osyndaı qundy dúnıelerdiń bolashaq urpaqty tárbıeleýde qandaı róli bar?
– Óz bitim-bolmysyn tanyp, tarıhyna tamyr boılata almaǵan urpaq qansha jerden ǵalym bolsa da, satqyndyqqa beıim jumys jasaıdy. Ultjandy urpaq tárbıeleý árbir ata-ananyń ultyna qosqan qaltyqsyz úlesi bolmaq. Al salt-dástúrmen sýarylǵan urpaq azǵantaı óneri bolsa eline kórsetkisi, halqymen bóliskisi keledi. Qazirgi urpaqtardyń betalysy eliniń erteńine úńilgen azamattardyń kókiregine úreı de, úmit te syılap júr. Úreı bolatyny: olardyń tárbıesi, kózqarasy, minezi alabóten, ultyna jatyrqaı qaraıdy. Qazaqsha sóıleýdi ar kóredi. Eldiń erteńgi tirligi, ultynyń namysy olar úshin bıikke shyǵaratyn baspaldaq qana, taptap júre beredi. Áke men balanyń ortasyna tilmash kerek bolar kún taıap keledi. Sondyqtan da murajaı oqýshylardy eń áýeli ultynyń ótkenine úńiltip, ónegesine tánti etip, birte-birte súıispenshilik ornatyp, odan ári ózi úles qosatyn shynaıy rýhyn jetildirýde taptyrmaıtyn tárbıe bazasy bolmaq. Ókinishtisi, bara-bara ózimizdi murajaıdan, quryp-joǵalýǵa aınalǵan buıymdar qatarynan kórý di mańdaıymyzǵa jazama degen úreı údep keledi...
Basqa emes, urpaq sanasyn aǵartýmen shuǵyldanyp júrgen ishinara oqytýshylarymyzdyń ózi tanaýyn kókke kóterip: «Mynaýy nesi-eı, bes tal terisimen qazaq bolyp kete me?!»,-dep qyjyrtqandary janymdy muzdatty. Keıbir basshylyqta júrgender jobańdy, oıyńdy ózgertip, óz saltanatynan jurdaı qylǵysy keledi. Qyzmetin buldap, «bas aýyrtyp ne qylady?» dep murnyn shúıire qaraǵandar da kezikti. Kókbóriniń sýretin kóterip júrseń: «It qusap ulyp júrsińder me?» dep, tamaǵyna kúlki tyǵylǵandar da tabyldy.
– Ulttyq murajaıdy ashý barysynda dúıim jurtqa aıta almaǵan, tek óz ishińizde qalǵan qandaı jaıttar boldy?
– Basqa emes, urpaq sanasyn aǵartýmen shuǵyldanyp júrgen ishinara oqytýshylarymyzdyń ózi tanaýyn kókke kóterip: «Mynaýy nesi-eı, bes tal terisimen qazaq bolyp kete me?!»,-dep qyjyrtqandary janymdy muzdatty. Keıbir basshylyqta júrgender jobańdy, oıyńdy ózgertip, óz saltanatynan jurdaı qylǵysy keledi. Qyzmetin buldap, «bas aýyrtyp ne qylady?» dep murnyn shúıire qaraǵandar da kezikti. Kókbóriniń sýretin kóterip júrseń: «It qusap ulyp júrsińder me?» dep, tamaǵyna kúlki tyǵylǵandar da tabyldy. Osynyń bárin oılap otyrsań, ádiletsizdiktiń kókesi úlkender de jatqandaı qasirettene túsesiń. Dúnıege kózin endi ashyp kele jatqan jas urpaqta ne kiná bar?! Jas órkendi kúnaǵa batyratyn ózimiz. Dese de , keler kúnnen kúter úmitim zor.
– Aǵynan aqtarylǵan áńgimeńizge kóp rahmet, aǵa! Saý-salamat bolyńyz!
– Ózińe de rahmet! Elge sálem aıt!
Suhbattasqan Alash TURSYNÁLİ.
