Keńester Odaǵy kezinde ótken tarıhymyzdy zertteý múmkin bolmady. Sondyqtan bolar ata-babamyzdyń baı murasy Túrki álemin zertteýde ǵalymdarymyzdyń negizgi eńbekteri egemendikten keıin ǵana kórine bastady.
Túrki halyqtarynyń kóne dáýirdegi uzaq ǵasyrlyq mádenı muralarynyń biri – Kúltegin eskertkishi. Orhon-Enıseı jazýyna jatatyn mańyzdylyǵy jaǵynan baǵa jetpes qundy dúnıe.
Bizge jetken Túrki tarıhy da osy VII-VIII ǵasyrlarda jazylǵan Orhon-Enıseı jazba eskertkishteri arqyly belgili boldy. Eskertkish bir zamanda túrkiler mekendegen Eneseı ózeniniń boıy men qazirgi Monǵol Halyq Respýblıkasynyń astanasy Ýlan-Batordyń batysyndaǵy 400 kılometr jerdegi Orhon ózeni boıyndaǵy Kosho-Saıdam oıpatynda ornalasqan. Ony alǵash taýyp, ǵylym álemine málimdeýshi-orys ǵalymy N. M. Iadrınsev. 1890 jyly Geıkel basfın – ýgor qoǵamynyń, 1901 jyly V. Radlov bastaǵan Orys ǵylym Akademıasynyń Ekspedısıalary eskertkish ornatylǵan jerge baryp, jazýdy óz kózderimen kórip, tekserip qaıtady. 1902 jyly Ýjchjoýdaǵy aǵylshyn konsýly K. Kemppel Kúltegin eskertkishine birsypyra zerteý jumysyn júrgizdi. 1909 jyly fransýz saıahatshysy De Lá Kost kelip tekse, 1912 jyly ǵalym V. L. Kotvıch zertteý jumystaryn júrgizdi. 1958 jyly mongol – chehoslavak birikken ǵylymı ekspedısıasy Kúltegin eskertkishinin ornyna qazba jumystaryn júrgizdi. Buǵan basshylyq etken cheh arheology L. Iısl. Bul V.V. Radlovtan keıingi jasalǵan qazba jumysy edi. Qazba jumystary ústinde qorǵan astynan eki kisiniń tasqa ádemi oıylyp jasalǵan bas músinin kezdestirdi. Onyń biri Kúlteginiń, ekinshi áıeliniń músini ekeni anyqtaldy.[1,13-b]
Kúlteginge arnalǵan eskertkish pıramıda tárizdi. Bıiktigi 3,15 metr, eni 1,24 metr, qalyńdyǵy 0,41 metr. Eskertkishtiń joǵarǵy jaǵy bes buryshty, qyrlarynda aıdahardyń sýretteri men qaǵan tańbalary beınelengen. Ekinshi jaǵynda eskertkishtiń ornatylǵan kúni – birinshi tamyz, 732 jyl dep jazylǵan.
Eskertkishtiń negizgi betinde 40 jol jazý bar, ol eskertkishtiń sol jaq betindegi 13 jol jazýdyń jalǵasy. Túrkologıalyq ádebıetterde eskertkishtegi 40 jol «Úlken jazý» /KTB/, al 13 jol jazý kishi jazý /KTM/ dep atalady. [2, 450-458-b]
Eskertkish negizinen tabǵash (Qytaı) jáne kóne túrki jazýymen toltyrylǵan. Eskertkish betindegi Qytaı jazýy 732 jyly Qytaı ımperatory Hýsen-Sýng tarapynan bederlengen. Munda qytaısha eskertkishtiń qysqasha máni aıtylǵan. Qytaı jazýy alǵash oryssha, fransýzsha, sodan keıin nemis, aǵylshyn jáne keıingi kezderi túrik tilderine aýdaryldy. Jazýdyn ústinde qytaısha bir sóılem bar, onda «Marqum Kúltegin jazýy» delingen. [3, 177-b]
Kúltegin eskertkishin zertteýshi ǵalym Myrzataı Joldasbekovtyń aýdarmasynda:
«On oqúlym, túrgis qaǵanynan»
Maqrash tańbashy.
Oǵýz Bilge tańbashy keldi;
Qyrǵyz qaǵanynan
Tardýsh ynanshy, Chýr keldi;
Mazar turǵyzýǵa,
Zer salynǵan jazba tasty turǵyzýǵa
Tabǵash qaǵanynan zergershisi
Chań seńýn keldi.
Kúltegin qoı jyly, on jetinshi kúni óldi.
Toǵyzynshy aıdyń jıyrma jetisinde jerledik.
Mazaryn, oıý - órnegin, jazba tasyn,
Meshin jyly jetinshi aıdyn jıyrma
jetisinde tegiz aıaqtadyq.
Kúltegin ólgende qyryq jeti jasta edi.» dep keltiredi. [4, 55-b]
Qazaqtyń halyq aqyny belgili ǵalym Oljas Súleımenovtyń kóne mura jóninide 80 jyldary Mongolıaǵa ádeıilep ushyp baryp, kóne eskertkishtegi jazýdy óz kózimen kórgennin jáne jazýdyń biraz bóliginiń búlingenin baıqap, Mongolıanyń mádenıet Mınıstrine kirip eskertkishterdi ashyq aspan astynda qaldyrmaýdy ótingen. Bul ótinishti Máskeýge de, Almatyǵa da jetkizgendigin aıta kele «Endi mine, sol armanymyz iske asyp otyr. Babalar rýhy óz elimizge oraldy. Shyn máninde eshbir halyqta jazý mádenıetti qalyptaspaǵan kezdiń ózinde bizdiń babalarymyz óz tarıhyn tasqa qashap jazyp ketken» -dep, túrki tiline jatqyzýǵa qımaǵan Eýropalyqtardyń pikirleriniń teris ekekdigin dáleldedi. [5, 5-b]
Kúltegin babamyzdyń el-jurtynyń qamyn jegen isine aıqyn dálel bolatyn tarıhı jádigerdiń kóshirmesi 2001 jyly 18 mamyrda Astanadaǵy L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa Memlekettik Ýnıversıtetinde ornatyldy. Osy turǵyda Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdiginiń 10 jyldyǵyna arnalǵan «Baıyrǵy túrki mádenıetiniń jazba eskertkishteri» atty halyqaralyq ǵylymı-teorıalyq konferensıanyń Qazaqstanda ótýi úlken jetistik bolsa, geosaıası jáne etnomádenı jaǵynan túrki tildes halyqtardy jaqyndastyra túsedi.
Eskertkishtiń kóshirmesin jasaýǵa tikeleı atsalysqan, túrki mádenıetin zerteýshi Imanǵalı Tasmaǵambetovtyń «Eldik pen erliktiń erekshe eskertkishi» degen eńbeginde «Tól tarıhymyzdyń eń kóne eskertkishteriniń biri, túrki jurtynyń ortaq maqtanyshy, uly qolbasshy Kúlteginniń qurmetine ornatylǵan eskertkishtiń týǵan topyraqqa oralýy, óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilgendeı, zor qýanysh ekenin» atap kórsetti.[6,4-b]
Belgili ǵalym Myrzataı Joldasbekov sol konferensıada dúnıe júzinde dál osyǵan uqsas on bes myńdaı eskertkishter bar, olardy oqyp, bir júıege túsirý transkrıpsıasyn jasaý qajettigin, sonymen qatar, aldaǵy ýaqytta jyl saıyn 25 qarasha – Túrki eskertkishteriniń kúni bolyp belgilendi.
Kırılısa men latyn jazýy myń jyldyń arǵy-bergi tusynda ǵana paıda boldy desek, babalarymyzdyń odan 600 jyl býryn til jazýy, ádebıeti, til mádenıeti bolǵanyn sol tasqa basylǵan tańbaly jazýlar dáleldeıdi.
Eski dástir boıynsha taqqa Kúltegin otyrýy kerek bolsa da ózi taqqa otyrmaı týǵan aǵasy Bilge qaǵan taqqa otyrýynan Kúlteginniń qurmetine qoıylǵan eskertkishte, sol baǵzy dáýirdegi babalardyń dúnıetanymy joǵary deńgeıde bolǵandyǵyn «Kók túrikterdiń basqa ımperıadan erekshiligi, úkimet, el basqarý júıesi zańdastyrylǵandyǵyn»,[7,4-b] el basqarý júıesi qazirgi zamanǵy úrdisteı demokratıalyq jolmen sheshetindigin ańǵarýǵa bolady.
Kúltegin jyry, parıottyq rýh beretin batyrlyq jyry. Mátininiń negizi Túrki ultynyń tek tarıhy ǵana emes Kúlteginniń batyrldyǵy men erligin beıneleıdi. Kishi jazýdyń 27-shi bóliminen arǵy qaraıǵy jazýlary tek Kúltegige arnalǵan. Osy 27-shi bóliminde Kúlteginniń aǵasy Bilge qaǵannyń "İnim Kúlteginmen, eki ýázirimen ólip-tirilip quradym. Sondy qurap, birikken halyqty ot-sý qylmadym. Men ózim qaǵan bolǵanda" sózderi jazylǵan. [1, 177-b]
Kúltegin jyr jazýy 53 bólimnen tursa, sonyń 27-den 53-ke deıingi jazýlary, Kúlteginniń batyrlyǵyn jáne onyń soǵystarda mol tabystarǵa jetip otyrǵandyǵynan maǵlumat beredi.
Qazirgi ýaqytta Kúlteginge arnap qoıylǵan eskertkish mátini jazýlary 732 jyly, Bilge qaǵanǵa arnap qoıylǵan qulyptasyndaǵy jazý 735 jylydary jazylǵandyǵy, basqa da Orhon – Enıseı eskertkiterine jatatyn kóptegen qulyptas jazýlardyń 716-735 jj. aralyǵynda jazylǵan dep joramaldaýda.
Kúltegin eskertkishi Túrki halyqtarynyń baǵa jetpes mádenı baılyǵy. Bul qundy dúnıenge túrki tektes halyqtar ǵana emes sonymen qosa álem ǵalymdarynyń nazaryn aýdarýda. Qazirgi ýaqytta tarıh jáne til bilimi salasynan zerttelýde, áli talaı ǵylymı jańalyqtar týary daýsyz. Eskertkishtiń 2001 jyly 18 mamyrda Astanadaǵy L. N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa Memlekettik Ýnıversıtetinin bas ǵımaratyna ornalastyrýy Qazaq halqynyń arǵy atalary Kóne Túrikterdiń tól jazbalarynyń qanshalyqty qundy mura ekendigin dáleldeı túsedi.
Ádebıetter:
Ǵ.Aıdarov. «Kúltegin eskertkishi». Almaty. 1996, 13-b., 177-b.
«Qazaq SSSR tarıhy» I tom 450-458 bet.
Amanjolov. «Túrki halyqtarynyń tarıhy». I tom, 177-b
M. Kemel. «Danalyq dáristeri», «Kúltegin-tonykók». 55-b
Tilegen Sadyqov «Kúltegin kudireti»// Egemen Qazaqstan. 2004, 18 naýryz. 5-b
S. Baqytjanov. «Kúlteginmen kelgen kıe»// Egemen Qazaqstan. 2001, jyl 19 mamyr. 4-b
Islam Qabyshuґly «Halqymyzdyń órkenıetke qosqan asyl mýrasy»// Egemen Qazaqstan. 2004, 20 naýryz. 4-b
