Kaspıı teńizi búginde ekologıalyq apattyń tabaldyryǵynda tur. Jaqynda álemge áıgili Nature baspasyna qaraıtyn ǵylymı basylym — Communications Earth & Environment osy taqyrypqa arnalǵan kólemdi zertteýin jarıalap, teńizdiń ekologıalyq jáne áleýmettik taǵdyryna tikeleı áser etetin naqty derekterdi ortaǵa saldy. Ǵalymdar Kaspıı teńiziniń sońǵy jıyrma jyldaǵy ahýalyn tereń zerdelep, bul máseleniń tek aımaqtyq emes, ǵalamdyq deńgeıdegi ekologıalyq apatqa aınalyp bara jatqanyn eskertedi, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Zertteýge súıensek, Kaspıı teńizi keıingi 20 jylda aıtarlyqtaı tartylǵan. Ǵalymdardyń esebi boıynsha, 2001 jyldan 2024 jylǵa deıin Kaspııdiń soltústik-shyǵys bóligi jaǵalaýynan 56 shaqyrymǵa deıin shegingen. Bul tek kartadaǵy ózgeris qana emes, tabıǵattaǵy tirshilikke, teńiz jaǵalaýynda ornalasqan qalalar men eldi mekenderge tikeleı áser etetin túbegeıli ózgeristerge alyp kelýde.
Teńiz deńgeıiniń tómendeýiniń basty sebebi – klımattyń jahandyq ózgerisi. Jyl saıyn jaýyn-shashyn azaıyp, aýa temperatýrasy kóterilip keledi. Mundaı klımattyq ózgeris Kaspıı sekildi tuıyq teńizderge erekshe áser etedi. Sý betiniń tez býlanýy men ózenderden quıylatyn sýdyń azaıýy – teńizdiń basty problemasy.
Zertteý nátıjesi teńiz sýynyń 5-10 metrge tómendeýi Kaspıı ekojúıesiniń kúrdeli buzylýyna alyp keletinin kórsetken. Mysaly, soltústik Kaspııde meken etetin ıtbalyqtar úshin mańyzdy tirshilik ortasy, qustardyń mıgrasıa joldary, sondaı-aq bekire tuqymdas balyqtardyń ýyldyryq shashatyn jerleri birtindep joıylyp jatyr. Mundaı jaǵdaı teńiz ekologıasyna ǵana emes, sol mańdaǵy halyqtyń ekonomıkalyq jáne áleýmettik jaǵdaıyna da qaýip tóndiredi.
Teńiz deńgeıiniń tómendeýi qoryqtar men erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarǵa da tikeleı áser etedi. Búginde Kaspıı teńizi aýmaǵynda ekologıalyq mańyzy bar 15 arnaıy qorǵalatyn aýmaq anyqtalǵan. Ǵalymdardyń boljamy boıynsha, eger teńiz deńgeıi taǵy 5 metrge tómendese, qazir qorǵalatyn aýmaqtardyń teń jartysy qurǵap, ekologıalyq mańyzyn joǵaltady. Bunyń sońy bıoártúrliliktiń kúrt azaıýyna alyp kelýi múmkin.
Ǵylymı zertteýde teńiz deńgeıiniń tómendeýi Kaspıı mańyndaǵy elderdegi mańyzdy ınfraqurylymdarǵa – porttarǵa, munaı-gaz óndirisi keshenderine jáne keme qatynastaryna tikeleı áser etetini anyq aıtylǵan. Atap aıtsaq, Aqtaý porty, Baký jáne Túrikmenbashy sekildi mańyzdy logıstıkalyq ortalyqtar jaǵalaýdan birneshe shaqyrymǵa alshaqtap, qazirgi ornynan basqa jerlerge kóshirilýi tıis bolýy múmkin. Teńiz deńgeıi taǵy tómendeıtin bolsa, Kaspııdiń soltústik bóligi, ásirese Qazaqstannyń Atyraý jáne Mańǵystaý óńirleri teńizden júzdegen shaqyrymǵa deıin alystap ketýi múmkin. Munyń sońy teńiz arqyly júrgiziletin saýda, munaı-gaz óndirý jumystaryn túbegeıli qaıta josparlaýǵa májbúr etedi.
Zertteý avtorlary tabıǵatty qorǵaý tásilderin qaıta qaraýdy usynady. Qazir qoryqtar men tabıǵı aýmaqtardyń shekarasy naqty bekitilgen bolsa, endi ol dınamıkalyq, ıaǵnı sýdyń deńgeıine qaraı ózgerip otyratyn, mobıldi bolýy tıis deıdi ǵalymdar. Óıtkeni teńiz deńgeıiniń ózgerýi turaqty qubylysqa aınalyp barady, al ony toqtatý óte qıyn.
Kaspıı mańyndaǵy ekojúıeniń ózgerýiniń áleýmettik saldary da nazardan tys qalmaýy tıis. Kásiptik balyq aýlaýmen kún kórip otyrǵan soltústik Kaspııdegi eldi mekenderdiń tirshiligi toqyrap qalýy yqtımal. Sebebi teńiz deńgeıi tómendegen saıyn balyq sharýashylyǵyna jaramdy aýmaqtar da tarylyp, balyqshylar kásibinen aıyrylyp qalýy ábden múmkin.
Avtorlar máseleniń sheshimin keshendi túrde qarastyrýdy usynady. Buǵan deıingi qorshaǵan ortany qorǵaýǵa arnalǵan aımaqtardyń turaqty shekarasyn qaıta qarap, sý deńgeıiniń ózgerisine tez beıimdeletin jańa júıe qalyptastyrý qajet deıdi. Bul úshin bes memleket – Qazaqstan, Ázerbaıjan, Reseı, Túrikmenstan jáne Iran arasynda tıimdi transshekaralyq áriptestik pen turaqty dıalog ornatylýy kerek.
Sarapshylar bul máselege álemdik qaýymdastyqtyń da erekshe nazar aýdarýyn suraıdy. Sebebi Kaspıı teńizindegi ekologıalyq apat tek osy óńirdiń ǵana emes, tutas Eýrazıa qurlyǵynyń klımaty men ekojúıesine áser etetin ǵalamdyq mańyzdaǵy problemaǵa aınalyp keledi. Eger bul másele qazirden qolǵa alynbasa, onyń saldary áldeqaıda aýyr bolýy yqtımal.
Osy zertteý materıalyn daıyndaǵan Communications Earth & Environment jýrnaly bul máselege álem elderiniń úkimetteri men halyqaralyq ekologıalyq uıymdardyń nazaryn aýdarý maqsatynda ǵylymı negizdelgen naqty derekter usyndy. Al Kaspıı mańyndaǵy memleketterge osy derekterge súıene otyryp, bolashaqqa baǵdarlanǵan ekologıalyq strategıa ázirleý usynylyp otyr. Sebebi tabıǵı apattar men ekologıalyq máselelerdiń aldyn alýdyń birden-bir joly – ýaqytyly ári júıeli áreket etý.
