Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna alǵashqy Joldaýynda memleket basqarýdyń jańa úlgisi, jańa ekonomıkalyq jáne teńgerimdi aýmaqtyq damý, azamattardyń áleýmettik ál-aýqaty, qoljetimdi ári sapaly bilim, densaýlyq saqtaý salasyn damytý, ekologıa jáne bıologıalyq árkekilikti qorǵaý, sıfrlandyrý reformasy, azamattardyń memleketti basqarý isine qatysýy, ulttyń jańa bolmysy syndy máselelerge toqtalyp, aldymyzda aýqymdy ári kúrdeli mindetterdiń turǵandyǵyn, solardy júzege asyrý úshin tyń tásil, jańasha oılaý, jalpy ulttyq yntymaq jáne ózara qoldaý qajettigin atap kórsetti. Joldaýda qazirgi mindet-halqymyzdyń jańa bolmysyn qalyptastyrý, sol arqyly tutas ult sapasyn arttyrý, adamdy jáne qoǵamdy ýaqyt talabyna saı jetildirý jaǵyna basymdyq berilgen.
«Jańarǵan ult qana jańǵyrǵan eldiń jetistigin jahan jurtyna tanyta alady. Men halqymyzdyń boıynda álem úlgi tutarlyq jaqsy qasıetteriniń kóbirek bolǵanyn qalaımyn.Ultymyz jańa sapaǵa kóshýi úshin bizdiń kúndelikti ómirlik ustanymdarymyzda ózgerý kerek. Qazaq qoǵamynda jańa qaǵıdattar jáne jańa baǵdarlar saltanat qurýy tıis»,-dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Qaı kezde de ulttyq qundylyq¬tarǵa bet buryp, ásirese halqymyz-dyń birtýar tulǵalarynyń sózine zor mán berip qaraıtyn Qasym-Jo¬mart Kemeluly bul joly ult usta¬zy Ahmet Baıtursynulynyń myna bir tanymal sózin keltire ketipti. «Bilimdi bolýǵa oqý kerek. Baı bolýǵa kásip kerek. Kúshti bolýǵa birlik kerek. Osy kerekterdiń jolynda jumys isteý kerek» deıdi.
Ult ustazynyń sonaý HH ǵasyrdyń basynda aıtqan sózi kúni búginge deıin mańyzyn joıǵan emes, dál osy ýaqyttyń da talabymen tereń úndesip jatyr.
«Birinshiden, jıyrma birinshi ǵasyrdyń urpaǵy tereń bilimdi bolǵany jón. Ekinshiden, jas býyndy erinbeı eńbek etýge beıimdeý qajet. Úshinshiden, kez-kelgen isti kásibı daǵdy arqyly júzege asyrǵan durys. Tórtinshiden, temirdeı tártip jáne joǵary jaýapkershilik barshamyzdyń boıymyzda bolýy kerek. Besinshiden, ádildikten aınymaǵan jón. Ádildik – qoǵam damýynyń mańyzdy sharty. Ádilettilik – ásirese, el-jurttyń taǵdyryn sheshý úshin asa qajet qasıet. Altynshydan, bizge keregi – adaldyq, uqyptylyq, tıanaqtylyq. Bárimiz naǵyz qazaqty dál osyndaı keıipte kórgimiz keledi. Biz sonda ǵana básekege qabiletti memleket, zıatker ult qalyptastyra alamyz. Qazaq zıalylarynyń jańa kezeńdegi mindeti – ult bolmysynyń jańa qaǵıdattaryn ornyqtyrý. Sondaı-aq, ult sapasyn arttyrýǵa atsalysý. Jańǵyrǵan qoǵam jat ádetterden birtindep arylýy kerek»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Joldaýdaǵy Toqaevtyń bul sózi búgingi ólshemmen qaraǵanda asa kóregendik.
Uly reformator Ahmet Baıtursynuly: «Halyqtyń tirshiligin jaqsartýdy bala tárbıesinen bastaý kerek, óıtkeni bılik basqarý, halyq tek bilimmen túzeledi»-degen. Osy ósıetke sáıkes, bilim men tárbıe salasyndaǵy jumystardyń sapasyn arttyrý, jan-jaqty damytý máselelerin sheshýge barynsha nazar aýdarylyp, kúsh salyndy.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev byltyrǵy Joldaýynda «Sapaly orta bilim alý – árbir balanyń myzǵymas quqyǵy. Mundaǵy eń túıindi sóz – «sapa». Sondyqtan bilim sapasyn jaqsartý jáne muǵalimderdiń biliktiligin arttyrý aýadaı qajet»,-dedi. Aıta keterlik, osydan eki jyl buryn elimizde «Balalar jyly» atalyp ótildi. Sol jyly «Jaıly mektep» ulttyq jobasy bekitilip, onyń aıasynda 2026 jylǵa deıin 842 myń oqýshyǵa arnalǵan 400-ge jýyq mektep salý josparlandy. Byltyr Qazaqstanda 388 myńnan astam sábı dúnıege kelgen. Mundaı demografıalyq serpin áleýmettik máseleler týyndatpas úshin balalar ınfraqurylymyn damytý, balalardyń ósýimen damýyna qolaıly jaǵdaı jasaý boıynsha júıeli, oıly jáne qarqyndy jumystar oılastyryldy. Statısıkaǵa súıensek, 2023 jyldyń 1 qazanyna deıin elimizde 78,5 myń oryndyq 77 mektep ashylǵan. Jalpy «Jaıly mektep» ulttyq jobasy el aýmaǵynda 2 kezeńmen iske asady. Bastapqysy boıynsha bıyl jyl sońyna deıin 217 mekteptiń qurylysy aıaqtalýy tıis. Onyń 98-i birinshi qyrkúıekke deıin paıdalanýǵa beriledi. Taǵy 152 nysan 2025 jylǵa josparlanǵan.
Prezıdenttiń tapsyrmasymen elimizde "Ulttyq qor – balalarǵa" jobasy qolǵa alynyp, júzege asyryldy. Bıyl jyl basynda 6,9 mln balanyń esepshotyna 100,52 dollardan tústi. Jalpy somasy – 695 mıllıon dollar.
2022 jyly 2 jańa qyzyqty bastama qabyldandy. Balalar amandyǵynyń ındeksin ázirleý jáne óńirlerde balalar quqyqtary jónindegi ýákil laýazymdary engizildi. Bul bastamalardy sapaly júzege asyrý shynymen «Baýyrmal» bolatyn, olardyń amandyǵyn sózsiz basymdyq etetin ınstıtýttyq ortany qalyptastyratyny daýsyz.
Elimizde sońǵy jyldary qalyptasqan bilim berý júıesindegi ózgerister Memleket basshysynyń jaǵdaıdy jaqsy túsinetinin jáne damýdyń jańa úlgisine qalaı júıeli baǵyttaýdy biletinin kórsetedi. Úkimet qurylymynda bilim jáne ǵylym salasyn basqaratyn eki vedomstvo paıda boldy. Dálirek aıtsaq, bir beıindi mınıstrliktiń ornyna ekeýi, ıaǵnı Oqý- aǵartý mınıstrligi men Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi quryldy. Bul qadam arqyly bilim men ǵylymǵa jetkilikti kóńil bólinip, memlekettik deńgeıde jaǵdaı jasaldy. Bul absolútti negizdelgen kózqaras. Qarapaıym tilmen aıtsaq, mekteptegi bilimde sapa bolmasa, onda sapaly ǵylym bolmaıdy. Aýyl men qala, ár túrli áleýmettik toptar arasynda bilimge qatysty qoljetimdilik alshaqtasa, áleýmettik jáne materıaldyq teńsizdik ýshyǵady. Nátıjesinde bul memlekettiń ornyqtylyǵyna áser etýi múmkin. Sondyqtan Memleket basshysy osyndaı túıtkilderdiń aldyn alý, boldyrmaý, máseleni sheshý maqsatynda «Jaıly mektep» ulttyq jobasyn engizdi. Máseleniń mán-jaıyn bilmeıtin adam zamanaýı jabdyqtarmen jaraqtalǵan ásem de sulý, jaıly mektepterde bilim alý osy saladaǵy reformalardy túbegeıli sheshedi dep jansaq túsinýi múmkin. Árıne, sońǵy úlgidegi mektepter qurylysy qajet, biraq onymen tek básekege qabiletti bilimniń materıaldyq bazasy ǵana sheshiledi Al, Prezıdenttiń Atyraýda ótken Ulttyq quryltaıda sóılegen sózindegi jalpy ulttyq qundylyqtar: táýelsizdik jáne otanshyldyq, birlik pen yntymaq, ádildik jáne jaýapkershilik, zań men tártip, eńbekqorlyq jáne kásibı biliktilik, jasampazdyq pen jańashyldyq erekshe atap kórsetildi. Osylaısha «Jaıly mekteptegi» bilim men tárbıe berýdiń baǵyt-baǵdaryn jáne jańa jumys mazmunyn, maqsat-mindetterin, tutastaı júıesin aıqyndap berdi. Olaı bolsa, osy mańyzdy mindetterdi sheshýge respýblıkanyń orta bilim júıesi qanshalyqty daıyn degen suraq týyndaıdy. Ol úshin táýelsizdik jyldaryndaǵy bilimniń jaı-kúıine toqtalǵan oryndy sıaqty.
Táýelsizdikten keıingi respýblıkada bilim berý júıesiniń damý kezeńderi:
1991-1994 jyldary: Ulttyq bilim berý júıesiniń negizderi qalandy, otbasylyq tárbıeniń ulttyq júıesi zertteldi, bilim berý salasyndaǵy zańdyq jáne normatıvtik baza quryldy.
1995-2000 jyldary: Memlekettik standarttar men baǵdarlamalar ázirlendi, aqparattandyrýdyń birinshi kezeńi júzege asyryldy.
2001-2004 jyldary: Jańa oqýlyqtar shyǵaryla bastaldy, 12 jyldyq oqytýǵa kóshý boıynsha eksperımenttik nusqalar engizildi.
2005-2010 jyldary: Bilim salasyn damytýdyń memlekettik baǵdarlamalary iske asyryldy, aqparattandyrý baǵdarlamasynyń úshinshi jáne tórtinshi kezeńderi júrgizildi.
2010-2015 jyldary: Bilim berýdi jańǵyrtý boıynsha is-sharalar qolǵa alyndy, 12 jyldyq bilim berýge kóshý jumystary belsendi túrde júrgizildi.
2015-2019 jyldar: Memlekettik jalpyǵa mindetti bilim berý standarty engizildi, bilim berý júıesin jetildirý boıynsha jańa mindetter qoıyldy. Memlekettik baǵdarlamaǵa sáıkes, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi óz jumysyn alty baǵytta júrgizdi. Dálirek aıtsaq,
Bilim berýdiń ınfraqurylymyn damytý, ásirese aqparattandyrý salasynda: Aqparattyq tehnologıalardyń bilim berý júıesine engizilýi men keńinen qoldanylýy mańyzdy, biraq bul baǵytta jetkilikti jetistikterge qol jetkizilmedi.
Úsh tildilikti damytý: Úsh tilde bilim berý saıasatyn iske asyrý qajet, bul bilim alýshylardyń kóp tildik qabiletin arttyrýdy maqsat etedi.
12 jyldyq oqytýǵa kezeń-kezeńmen kóshý:
- 2017 jyly – 1-synyp
- 2018 jyly – 2, 5, 7-synyptar
- 2019 jyly – 3, 6, 8, 10-synyptar
- 2020 jyly – 4, 9, 11, 12-synyptar
Bul baǵyttaǵy jumystar bastaldy, biraq josparlanǵandaı tolyq oryndalmady.
Jeke menshik jáne memlekettik sektorlar úshin teń jaǵdaı jasaý: Jeke sektorda oń nátıjeler baıqalmady, al memlekettik sektorda bilim sapasynyń tómendeýi baıqaldy.
Bilim berý uıymdarynyń qarjy-sharýashylyq qyzmetiniń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý: Bul sharalar orta bilim mekemelerinde jemqorlyqtyń kóbeıýine alyp keldi.
Ǵylymdy qarjylandyrý qaǵıdalaryna kóshý: Qazaqstannyń bilim berý reformalary táýelsizdikten keıingi kezeńderde, ıaǵnı 1991-2019 jyldar aralyǵynda, negizinen keńestik bilim berý júıesinen bas tartyp, ulttyq mekteptiń jańa modelin qalyptastyrý men álemdik bilim júıesine kirigýge baǵyttaldy. Bul reformalar orta mektepterdi 12 jyldyq bilim berý júıesine kóshirýge qatysty boldy. Alaıda, elimizdegi orys tildi jáne qazaq tildi mektepterdi bir júıege keltirý máselesi, sondaı-aq ulttyq mekteptiń birtutas jobasyn jasaý isi áli kúnge deıin tolyq sheshimin tapqan joq.
12 jyldyq bilim berýge kóshý jónindegi reformalarǵa qyrýar qarjy jumsalǵanymen, bul reforma tolyq júzege aspady. Táýelsizdik alǵan 30 jyldyń ishinde bilim salasyn 14 mınıstr basqardy, orta eseppen ár mınıstr eki jylǵa jeter-jetpes ýaqyt qyzmet etti. Barlyq mınıstrler elimizdiń bilim salasyna óz reformalaryn usynǵanymen, olardyń tıimdiligine qatysty eshkimniń suraýy bolmady.
Bul reformalar bilim júıesiniń negizin jáne mektep oqýshylarynyń psıhologıalyq kózqarastaryn túbegeıli ózgertti. Batystyq oqý júıesinen kóshirilip, elimizdiń bilim júıesine engizilgen reformalar júıeli bilim negizin qamtamasyz etpedi. Mektep oqýshylarynyń jas erekshelikterin eskere otyryp, ózin qorshaǵan tabıǵı jáne qoǵamdyq ortany tanyp, tulǵalyq kózqarasyn qalyptastyrý úshin beriletin bilim júıeli bolýy kerek. Alaıda, reformalardyń birde-bireýi bul qarapaıym qaǵıdany eskermedi.
Bilim salasy ekonomıkany jáne eńbek naryǵyn damytýǵa qyzmet etýi kerek. Qazirgi tańda bul prınsıpti álem elderiniń kópshiligi moıyndaıdy. Alaıda, bilim berý salasynda bul maqsatqa jetýdiń eki túrli amaldary qarastyrylady, sonyń nátıjesinde álem elderi bilim berý júıesin eki topqa bólýge bolady.
Birinshi toptaǵy elder biliktiligi joǵary mamandar daıarlaýǵa basa nazar aýdarady jáne el ishindegi elıtaly mektepterdiń damýyna basymdyq beredi. Bul elder ekonomıkasyn damytýda negizinen joǵary bilikti mamandarǵa, ıaǵnı jeke tulǵalardyń aqyl-oıy men qabiletine súıenedi. AQSH jáne dástúrli kapıtalısik júıedegi elder osy topqa jatady.
Ekinshi toptaǵy elder sapaly bilimniń jalpy halyqqa qoljetimdiligin qamtamasyz etedi. Bul elder bilim alýdyń teń múmkindikterin qamtamasyz etý arqyly áleýmettik ádilettilikti nyǵaıtýǵa umtylady. Sońǵy jyldary erekshe damyp kele jatqan Azıa elderi men Qytaı osy topqa jatady.
Sarapshylardyń pikirinshe, bilimniń tıimdiligi boıynsha sońǵy jyldary júrgizilgen zertteýler ekinshi toptaǵy elderdiń tańdaǵan baǵyttarynyń durystyǵyn kórsetip otyr. Jańa tehnologıalardyń qarqyndy damýy jáne álem elderine keńinen taralýy jeke mamannyń ǵana emes, qoǵamdaǵy ár adamnyń bilimdi jáne básekelestikke qabiletti bolýyn talap etedi.
Bilim salasynda mektepterdiń bir ǵana tıpti bolýyn jarıalaı otyryp, bizdiń Qazaqstanymyz da osy ekinshi toptaǵy elder arasyndaǵy ornyn odan ári bekite tústi dep esepteımiz.
Qazirgi jaǵdaı
Ulttyq qundylyqtardy ıntegrasıalaý: Prezıdenttiń sóılegen sózinde kórsetilgen jalpy ulttyq qundylyqtardy bilim berý júıesine engizý, patrıotızm, ádildik, zań men tártipke baǵyný, eńbekqorlyq jáne jańashyldyqty dáripteý mańyzdy.
«Jaıly mektep» jobasy: Mektep ınfraqurylymyn jańartý, zamanaýı qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etý, oqýshylardyń jaıly oqý sharttaryn jasaý maqsatynda júzege asyrylyp jatyr.» Jaıly mektep" jobasy aıasynda birqatar naqty jumystar júzege asyrylýda. Atap aıtqanda zamanaýı talaptarǵa saı keletin jańa mektepter salynyp, paıdalanýǵa berilip jatyr. Bir ǵana mysal, Prezıdent tapsyrmasyna sáıkes, Qyzylorda oblysynda «Jaıly mektep» ulttyq jobasy aıasynda 21 mektep salynady. Joba quny – 98 mlrd teńge. Oblys ákimi Nurlybek Nálibaevtyń aıtýynsha, óńirde ótken jyly ulttyq joba aıasynda bastalǵan 10 mektep bıyl qyrkúıek aıynda paıdalanýǵa beriledi dep kútilýde. Bıyl 11 oqý ornynyń qurylysy bastaldy. Úkimet aǵymdaǵy jyly 200 myń oqýshy orny tapshylyǵyn joıýǵa kúsh salmaq. Jaıly mektep keń, jaryq jáne qaýipsiz bolady, qajetti oqý qural-jabdyqtarymen qamtamasyz etiledi.
Qazirgi mektepterdi jóndeý: Bar mektepterdi jańǵyrtý jáne jóndeý jumystary júrgizilip jatyr. Bul jumystar mektepterdiń ınfraqurylymyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan.
Oqý qural-jabdyqtaryn jańartý: Mektepter zamanaýı qural-jabdyqtarmen qamtamasyz etiledi, mysaly, ınteraktıvti taqtalar, kompúterler jáne zerthanalyq jabdyqtar.
Sanıtarlyq jáne qaýipsizdik standarttaryn jaqsartý: Mektepterde sanıtarlyq-gıgıenalyq jaǵdaılar men qaýipsizdik standarttary jańartylyp, oqýshylar úshin qolaıly orta jasalady.
Kópfýnksıonaldy keńistikter: Mektepterde sportzaldar, shyǵarmashylyq stýdıalar jáne basqa da kópfýnksıonaldy keńistikter qurylyp, oqýshylardyń barlyq baǵyttaǵy damýyn qamtamasyz etý kózdelgen.
Jasyl aımaqtar: Mektep aýmaǵynda jasyl aımaqtar men demalys oryndary qurylyp, ekologıalyq taza orta jasaýǵa kóńil bólinip keledi.
Bul sharalar oqýshylardyń bilim alý sapasyn arttyrý jáne oqý prosesin qolaıly etý maqsatynda júzege asyrylyp otyr. Qoryta aıtqanda, ulttyq qundylyqtardy negizge alǵan «Jaıly mektep» jobasy men bilim berý reformalarynyń oń nátıjeleri úshin júıeli jáne keshendi sharalar qabyldanyp jatyr. Biz buǵan qýanamyz. «Jaıly mektep» ulttyq jobasy –Ádiletti Qazaqstan qurýdyń strategıalyq negizderiniń biri, bilimdi ult kepili.
Abaı Jomartuly, ardager-ustaz
Qyzylorda qalasy
