Ǵasyrlar boıy qazaq áıelderi otbasy men oshaq qasynyń uıytqysy bolyp, urpaq tárbıesin basty mindet sanap keldi. Alaıda qazirgi zamanǵy jahandaný men áleýmettik ózgerister áıelderdiń qoǵamdaǵy rólin jańa deńgeıge kóterdi. Búginde ǵylym, óndiris, ekonomıka, saıasat, bıznes jáne basqa da salalarda óz ornyn tapqan qazaq áıelderiniń sany artyp keledi.
Áıelderdiń tek otbasy sheńberinde ǵana emes, el damýyna belsene atsalysýy – progresıvti qoǵamnyń belgisi. Qazirgi tańda Qazaqstanda áıelder ǵylymı zertteýlerge qatysyp, tehnologıalyq jańalyqtar ashyp, kásipkerlik pen memlekettik basqarý júıesinde mańyzdy ról atqarýda. Bul – memleket júrgizip otyrǵan tıimdi saıasattyń nátıjesi. Elimizde erler men áıelderdiń teń quqyqtary men teń múmkindikterin qamtamasyz etý memlekettik saıasattyń negizgi baǵyttarynyń biri. El Konstıtýsıasy men arnaıy zańnamalar áıelderdiń quqyqtary men múddelerin qorǵaýǵa kepildik beredi. Sondaı-aq, memleket genderlik teńdikti damytýǵa, áıelderdi áleýmettik jáne ekonomıkalyq turǵyda qoldaýǵa erekshe kóńil bólýde. Qazirgi qoǵamdaǵy áıelderdiń róli, Qazaqstanda analardy áleýmettik qoldaý men qorǵaý, elimizde áıelderdiń ómir súrý sapasyn jaqsartý úshin qandaı sharalar jasalyp jatqany jóninde pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, Eýrazıa tehnologıalyq ýnıversıtetiniń profesory, Qazaqstan halqy Assambleıasynyń múshesi, Almaty qalasyndaǵy dúngen etnomádenı ortalyǵynyń Analar keńesiniń tóraıymy Masyrova Rımma Ramazanqyzymen suqbattasqan edik.
– Rımma Ramazanqyzy, suqbatymyzdy qazirgi qoǵamdaǵy áıelderdiń rólinen bastasaq. Búginde áıelderdiń áleýmettik, saıası jáne ekonomıkalyq ómirge aralasý deńgeıi qalaı ózgerdi?
– Qazaqstanda áıelderdiń quqyqtaryn qorǵaý jáne olardyń qoǵamdaǵy rólin arttyrýǵa baǵyttalǵan birqatar sharalar iske asyrylyp jatyr. Olar, qoǵamnyń barlyq salalarynda belsendi ról atqarady: saıasatta, ekonomıkada, mádenıette, ǵylymda, bilim berý men medısınada jetekshi oryndarǵa ıe.
– Qazaqstanda áıelderge qandaı jaǵdaı jasalǵan?
– Bul másele boıynsha birqatar memlekettik baǵdarlamalar men zańnamalyq aktiler qabyldanǵan. 2024 jylǵy 15 sáýir – Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine áıelderdiń quqyqtary men balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý máseleleri boıynsha ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasy Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksine áıelderdiń quqyqtary men balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańdaryna qol qoıdy.
Búginde memleket áıelderge birqatar jaǵdaılardy jasap otyr. Máselen, bilim berý jáne eńbek naryǵyna toqtalsaq, áıelderge bilim alý múmkindigi teńdeı qarastyrylǵan, joǵary oqý oryndarynda stýdentterdiń jartysynan astamy – áıelder. Eńbek naryǵynda áıelderdiń quqyqtaryn qorǵaý maqsatynda arnaıy normalar bar. Qazaqstanda qyzdardyń bilim alýyna tolyq múmkindik jasalǵan, joǵary oqý oryndarynda stýdentterdiń 60%-dan astamy – áıelder.
Ǵylym men ınovasıa salasynda áıelderdiń úlesi artyp keledi, olar ǵylymı jobalar men zertteýlerge belsendi qatysady.
Kásipkerlik qoldaý boıynsha aıtsam, memleket áıelder kásipkerligin damytýǵa granttar men jeńildetilgen nesıeler bóledi. «Atameken» UKP arqyly áıelderge arnalǵan bıznes-kýrstar uıymdastyrylady.
Densaýlyq saqtaý boıynsha ana men balany qorǵaý salasynda tegin medısınalyq qyzmetter usynylady. Áıelderge júktilik jáne bosanýǵa baılanysty aqysy tólenetin demalys beriledi.
– Áıelderdi áleýmettik qorǵaý jaǵy qalaı qarastyrylǵan?
– Áleýmettik qorǵaý – adam quqyǵy. Mysaly, áıelderdi áleýmettik qorǵaý múmkindiginshe barlyq jaǵdaıda qarastyrylyp keledi. Atap aıtqanda, eńbek quqyqtary boıynsha Qazaqstan zańnamasyna sáıkes, júkti áıelder men balaly analarǵa jeńildikter qarastyrylǵan. Analar úshin jumys ornyn saqtap qalý kepildigi bar. Otbasy jáne bala kútimine baılanysty kópbalaly analarǵa memlekettik járdemaqylar tólenedi. «Altyn alqa» jáne «Kúmis alqa» ıegerleri úshin qosymsha áleýmettik jeńildikter bar. Al, otbasylyq zorlyq-zombylyqpen kúres baǵytynda 2023 jyly turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy zań kúsheıtildi. Sonymen qatar, áıelderdi qorǵaý maqsatynda arnaıy daǵdarys ortalyqtary jumys isteıdi.
– Qazaqstanda áıelderdiń ómir súrý sapasyn jaqsartý úshin qandaı ózgerister qajet dep oılaısyz?
– Meniń oıymsha, Qazaqstan áıelderiniń ómir súrý sapasyn jaqsartý úshin memleket tarapynan jáne qoǵamdyq uıymdar deńgeıinde kelesi ózgerister qajet. Ekonomıkalyq qoldaý jáne eńbek naryǵyndaǵy teńdik:
Áıelderge arnalǵan kásipkerlik baǵdarlamalaryn keńeıtý, granttar men tómen paıyzdy nesıeler sanyn arttyrý qajet dep esepteımin. Genderlik eńbekaqy teńdigin qamtamasyz etý jáne áıelderdiń er adamdarmen teń dárejede qyzmettik ósýine jaǵdaı jasaý. Dekrettik demalysqa shyqqan analardyń jumysqa qaıta oralýyna kómektesý úshin arnaıy baǵdarlamalar ázirlense quba-qup bolar edi.
Áleýmettik jáne otbasylyq qoldaý:
Bala kútimine baılanysty járdemaqylar áli de kóbeıtilse, ár óńirde balabaqsha sanyn arttyryp, olardyń qoljetimdi bolsa, sonymen qatar áleýmettik osal toptaǵy áıelderge arnalǵan qoldaý ortalyqtarynyń sany artsa degen usynysym bar.
Turmystyq zorlyq-zombylyqpen kúres:
Turmystyq zorlyq-zombylyq qurbandaryna arnalǵan daǵdarys ortalyqtarynyń sanyn kóbeıtý, olardyń jumysyn kúsheıtý qajet dep oılaımyn. Quqyq qorǵaý organdarynyń zorlyq-zombylyqqa qatysty isterdi qaraý mehanızmderin jetildirý jáne jazany qatańdatý, budan ózge halyq arasynda genderlik teńdik pen áıelderge degen qurmet mádenıetin nasıhattaý, mektepter men JOO-da arnaıy tárbıe kýrstaryn engizý qajet dep esepteımin.
– Qazaqstan halqy Assambleıasy janyndaǵy Analar keńesi nemen aınalysady?
– Qazaqstan halqy Assambleıasy janyndaǵy Analar keńesi – otbasylyq qundylyqtardy saqtaý, analardy qoldaý jáne jastardy tárbıeleý maqsatynda qurylǵan qoǵamdyq uıym. Analar keńesi qoǵamdaǵy áıelderdiń rólin arttyrý, otbasy ınstıtýtyn nyǵaıtý jáne turmystyq zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý baǵytynda aýqymdy jumystar júrgizip keledi.
Analar keńesiniń negizgi baǵyttary otbasylyq qundylyqtardy nyǵaıtý, ana men bala quqyǵyn qorǵaý, otbasylarǵa quqyqtyq, psıhologıalyq kómek kórsetý. Otbasyndaǵy tárbıeniń rólin arttyrý boıynsha is-sharalar ótkizý. Áıelderdi áleýmettik jáne ekonomıkalyq qoldaý, atap aıtqanda kópbalaly analarǵa, jalǵyzbasty analarǵa, áleýmettik osal toptaǵy áıelderge kómek kórsetý, áıelderdi kásipkerlikke baýlý jáne jumysqa ornalasýyna yqpal etý bolyp tabylady. Analar keńesi jastar tárbıesi jáne ulttyq dástúrlerdi saqtaýǵa da úles qosyp keledi. Máselen, qyz bala tárbıesine, otbasy ınstıtýtyn nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan is-sharalar uıymdastyrylady.Ulttyq salt-dástúrlerdi nasıhattaý, analardyń qoǵamdyq ómirge belsendi aralasýyn qoldaýǵa kóńil bóledi. Urpaqtar kezdesýi: aǵa urpaqtyń etnostyń mádenıeti men tarıhy týraly áńgimeleri jáne t. b.
Analar keńesiniń atqaryp jatqan is-sharalaryna toqtalar bolsam, úlgili otbasylardy nasıhattaý maqsatynda «Mereıli otbasy» ulttyq baıqaýyn uıymdastyrýǵa atsalysady. Turmystyq zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý boıynsha quqyq qorǵaý organdarymen birlesken jobalar ótkizedi. Kópbalaly jáne jalǵyzbasty analardy qoldaý sharalaryna járdemdesedi. Qyz tárbıesine arnalǵan kezdesýler men forýmdar, jalpy bilim beretin mektep oqýshylarymen, kolej jáne joǵary oqý oryndarynyń stýdentterimen jaman ádetterden boıyn aýlaq ustaý týraly áńgime, dóńgelek ústel ótkizip turady.
– Dúngen etnomádenı ortalyǵy Analar keńesiniń negizgi qyzmet maqsatyn júzege asyrýdaǵy jumys formalary men ádisterine toqtalsańyz.
– Dúngen etnomádenı ortalyǵy analar keńesiniń negizgi qyzmet maqsaty – Qazaqstan halqynyń patrıotızmin, azamattyq jáne rýhanı-mádenı birligin qalyptastyrýǵa jáne tárbıeleýge járdemdesý; ultaralyq kelisimdi jáne jalpyulttyq birlikti qamtamasyz etý; tarıhty, mádenıetti jáne ulttyq dástúrlerdi saqtaý; otbasylyq qundylyqtardy nasıhattaý, neke men otbasy ınstıtýtyn nyǵaıtý; qıyn ómirlik jaǵdaıǵa tap bolǵan balalar men otbasylarǵa kómek kórsetý jáne qoldaý.
Dúngen etnomádenı ortalyǵynyń analar keńesi qoıylǵan maqsattardy sátti iske asyrý úshin Qazaqstan halqy Assambleıasymen tyǵyz yntymaqtastyqta jumys isteıdi. Ótken jyly «Mektepke jol» aksıasy aıasynda Analar keńesi Almaty qalasy men oblysynda turatyn 500-den astam balaǵa keńse taýarlaryn ǵana emes, kıim-keshek te alyp berdi. Sonymen qatar, qarttar úıleri men múmkindigi shekteýli jandarǵa arnalǵan ortalyqtar, balalar úıleri, hospıster men daǵdarys ortalyqtary da analar keńesiniń nazarynan tys qalmaıdy. Komandamda on shaqty janashyr áıel bar, olar ár bastamamdy qoldap otyrady. Biz qamqorlyǵymyzdaǵy jandarǵa merekelik dastarhan jaıyp, olarǵa moraldyq qoldaý kórsetýge tyrysamyz. Óıtkeni eń bastysy – jyly sóz ben qamqorlyq. Mysaly, balalar úılerinde dúngen taǵamdaryn ázirleý boıynsha sheberlik saǵattaryn ótkizemiz. Balalarǵa aljapqysh, bas kıim, qolǵap beremiz. Olar kókónisterdi týrap, qýyryp, qaınatyp, otbasy jylýyn sezinedi. Biz úshin balalarmen ýaqyt ótkizý, olardy paıdaly isterge úıretý jáne meıirimge bóleý asa mańyzdy. Daǵdarys ortalyqtarynda da áıelderge dúngen ashanasynyń qyr-syryn úıretedi. Sondaı-aq, Analar keńesi ótken kóktemde sý tasqynynan zardap shekken óńir turǵyndaryna kómek kórsetý boıynsha jalpyulttyq bastamadan da shet qalǵan joq. Qazaqstan halqy assambleıasynyń Analar keńesi «Salaýatty sana» respýblıkalyq jobasyna bastamashylyq etti. Atalǵan joba nashaqorlyq, qumar oıynǵa áýestik, turmystyq zorlyq-zombylyq, vandalızm, ysyrapshyldyq sıaqty áleýmettik keselderge qarsy kúreske baǵyttalǵan. Joba aıasynda aǵa býyn ókilderi jastarǵa rýhanı tárbıe berip, ulttyq jáne otbasylyq qundylyqtardy nasıhattady. Aıta keteıik, jýyrda Almatyda «Otbasylyq qundylyqtardy nyǵaıtýdaǵy áıelderdiń róli» atty semınar-trenıng ótkizdik. Bul shara jas urpaqty tárbıeleýde dástúrdiń mańyzdylyǵy týraly habardarlyqty arttyrýǵa baǵyttalǵan
– Sońǵy kezde turmystyq zorlyq-zombylyq týraly jańalyqtar jıi aıtylyp júr. Bul neni bildiredi?
– Turmystyq zorlyq-zombylyq týraly jańalyqtar birneshe faktorǵa baılanysty dep esepteımin. Bastysy–máseleniń ashyq kóterile bastaýy. Buryn turmystyq zorlyq-zombylyq kóbinese jabyq taqyryp boldy, al qazir zardap shekkender quqyq qorǵaý organdaryna jıi júginedi, áleýmettik jelilerde óz oqıǵalaryn ashyq aıtady.
Zańnamanyń ózgerýi jáne qoǵamdyq baqylaýdyń kúsheıýi. 2023-2024 jyldary Qazaqstanda turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy zańdar kúsheıtildi, jaza qatańdatyldy. Bul máseleni BAQ pen áleýmettik jeliler belsendi túrde kótere bastady.
Áıelderdiń quqyqtyq saýattylyǵynyń artýy. Qazirgi tańda kóptegen áıelder óz quqyqtaryn jaqsy biledi, zańgerler men quqyq qorǵaý uıymdaryna jıi júginedi.
Zorlyq-zombylyq deńgeıiniń shynymen de artýy túrtki bolyp otyr dep oılaımyn. Áleýmettik jáne ekonomıkalyq qıyndyqtar (jumyssyzdyq, qarjylyq qıyndyqtar, pandemıa saldary) otbasyndaǵy janjaldardyń kóbeıýine áser etti. Keıbir statısıkaǵa súıensek, pandemıa kezinde turmystyq zorlyq-zombylyq oqıǵalary edáýir artty.
– Burynǵy jaǵdaılar shynymen de az bolǵan ba, álde...
– Turmystyq zorlyq-zombylyqtyń jıi aıtylýy bul máseleniń buryn bolmaǵanyn emes, qazirgi tańda qoǵam oǵan qarsy ashyq kúrese bastaǵanyn kórsetedi. Degenmen, eń mańyzdysy – zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý, halyqtyń quqyqtyq saýattylyǵyn arttyrý jáne otbasyndaǵy tárbıeniń mańyzdylyǵyn nasıhattaý kerek dep sanaımyn.
– Qazaqstanda áıelderdiń quqyǵy men múmkindikterin keńeıtý úshin qandaı qosymsha sharalar qajet dep oılaısyz?
– Qazaqstanda áıelderdiń quqyqtaryn qorǵaý men áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartý baǵytynda úkimet turaqty túrde sharalar qabyldap keledi. Bul salada zańnamalyq negiz bar, biraq ony tolyq iske asyrý jáne genderlik teńdikti jetildirý áli de mańyzdy másele bolyp otyr. Genderlik teńdikti tolyq qamtamasyz etý jáne áıelderge arnalǵan áleýmettik qoldaýdy kúsheıtý áli de ózekti máselelerdiń biri bolyp qala beredi. Kámeletke tolmaǵan balalardy tárbıelep otyrǵan áıelderdiń jumys ýaqytyn qysqartý másele de qarastyrylsa degen oıym bar.
– Aldaǵy maqsat-josparlaryńyzben bólisseńiz.
– «Otbasy – ult tiregi» jobasy aıasynda otbasy qundylyqtaryn nasıhattaý boıynsha ǵylymı-praktıkalyq konferensıa ótkizý.
Ulttyq dástúrlerdi saqtaý, analardyń urpaq tárbıesindegi rólin arttyrýǵa arnalǵan dóńgelek ústelder uıymdastyrý.
«Analar mektebi» bastamasyn damytý – jas analarǵa bala tárbıesi, otbasylyq qarym-qatynas taqyryptarynda keńes berý.
Áleýmettik osal toptaǵy analarǵa (kópbalaly, jalǵyzbasty, múmkindigi shekteýli balalary bar analar) quqyqtyq jáne psıhologıalyq kómek kórsetý.
«Zorlyq-zombylyqqa jol joq!» atty aqparattyq naýqan jáne mektepterde, kolejderde, JOO-da arnaıy tárbıe sabaqtaryn ótkizý.
«Qyz tárbıesi – ult tárbıesi» baǵdarlamasy aıasynda jasóspirim qyzdarǵa arnalǵan psıhologıalyq jáne áleýmettik trenıńter uıymdastyrý.
Qyz balalardy erte turmysqa berýdiń aldyn alý jáne olardyń sapaly bilim alýyna jaǵdaı jasaý boıynsha jumystar júrgizý, t. b.
