Aljý (alsgeımer aýrýy) ǵasyrdyń ózekti dertiniń birine aınalyp keledi. Bul aýrýǵa shaldyǵýshylardyń deni ózin aýrýmyn dep eseptemeıtin kórinedi. Áıgili saıasatkerler, myqty ǵalymdar, aqyn-jazýshylar, tipti qarapaıym adamdar da jasy jetpeı aljýy múmkin deıdi mamandar. «Bul aýrýdyń naqty emi joq, bılik basyndaǵylar aljysa, ony emdeý nemese óziniń aýrý ekenin túsindirý qıyn», – degen pikir aıtady.
[caption id="attachment_13635" align="alignright" width="280"]
Ronald Reıgan[/caption]
Adamnyń aljýy – keshegisin búgin umytý ıakı keshegi aıtqanyna búgin qarsy sóz sóıleý, óz oıyn jınaqtaı almaý, orynsyz ashýlaný, kóshede laǵyp ketý, óziniń kim ekenin bilmeı qalý, jaqynyn, týysyn, etjaqynyn, tipti bala-shaǵasyn tanymaý, óziniń ótkenin, tutas tarıhyn esten shyǵarý, ózge bireýdi jaqynymen shatastyrý sekildi túrli áreketterden biline bastaıdy.
Aljyǵan adamnyń sózinde júıelilik bolmaıdy. İsine qarap onyń ıa saý, ıa aýrý ekenin aıyrý qıynǵa soǵatyn jaǵdaılar da kezdesedi. Bul aýrýdyń kúrdeliligi sonshalyq, naqtyly emi joq. Tek aljýdyń alǵashqy belgileri baıqalǵan sátte nemese odan erterek tıisti em-qareketter arqyly aldyn alýǵa bolady. Onyń neshetúrli medısınalyq, psıhologıalyq, fılosofıalyq tujyrymdary bar.
Aljý – óte baıaý júretin, adam julyn-júıkesine birtindep enetin aýyr dert.
[caption id="attachment_13636" align="alignleft" width="131"]
Anna Qudıarova[/caption]
Aldymda ajal bar dep oılanýy kerek
Biz «adam qalaı aljıdy?» degen suraq tóńireginde belgili psıholog, Psıhoanalız ınstıtýtynyń dırektory Anna Qudıarova hanymǵa habarlasqan edik. Maman aljýdyń neshetúrli deńgeıde júretinin, keıbiri kúndelikti qalypty tirliginen ózgerip, psıhologıalyq sheńberden shyǵyp, psıhıatrıalyq mólsherge deıin aýytqıtynyn aıtady. Aýrýdyń bul túrin túsindirý, ony emdeý óte qıyn deıdi psıholog.
«Adam ózin ózi saqtaýy úshin aldynda ajaly baryn, bul ómirdiń ótpeli ekenin umytpaýy kerek. Sonda ár nársege daıyndalyp, ózin-ózi tyń ustaýǵa tyrysady. Jasy jetken adamdardyń kóbi mıynyń fýnksıalaryna jaýap bere almaı qalady. Bul bala kezde alǵan soqqy, tartqan azaby men ishki kúızelisterinen týýy múmkin. Onyń sebebin ózi de túsine bermeıdi», – deıdi.
Adam bolmysy jańalyqqa qumar. Aınalasynyń jańarýyn kútedi. Biraq ózgerissiz, bir qalypty ómir onyń nerv júıesin zaqymdaıdy. Únemi basshylyq qyzmette bolý men únemi jalshy bolýdyń aıyrmashylyǵy az – ekeýi de adam densaýlyǵyna keri áserin tıgizbeı qoımaıdy
Psıholog, sondaı-aq, aljýdyń keıbir sebebi onyń mamandyǵymen de baılanysty bolýy bek múmkin ekenin alǵa tartady. «Ózi súımegen ıakı qolynan kelmeıtin kásippen uzaq ýaqyt aınalysqan adamdardyń kóbi erte sharshaıdy. Uzaq jyldyq tyǵyryq birte-birte adamnyń aqyl-oı qabiletin álsiretedi. Aıtalyq, saıasatkerlerdiń kóbine óziniń kásibi unamaýy múmkin. Olar ótirik aıtýǵa, jalǵan sóıleýge, ekijúzdilikke daǵdylanady. Tipti, olardyń kóbi shyn men ótiriktiń arasyn aıyra almaıtyn deńgeıge jetedi».
Psıholog bir qyzmette, bir orynda, ózine tanys bir qalypty ortada uzaq ýaqyt otyrý adamnyń sanasyna aıryqsha salmaq túsiretinin alǵa tartady.
«Adam bolmysy jańalyqqa qumar. Aınalasynyń jańarýyn kútedi. Biraq ózgerissiz, bir qalypty ómir onyń nerv júıesin zaqymdaıdy. Únemi basshylyq qyzmette bolý men únemi jalshy bolýdyń aıyrmashylyǵy az – ekeýi de adam densaýlyǵyna keri áserin tıgizbeı qoımaıdy», – deıdi psıholog.
[caption id="attachment_13637" align="alignleft" width="188"]
Ázimbaı Ǵalı[/caption]
Dıktatorlardyń kóbi aljýǵa beıim
Al saıasattanýshy, tarıhshy Ázimbaı Ǵalı úlken saıasatkerlerdiń kóbi birte-birte aljý dertine dýshar bolǵanyn tarıhı málimetter rastaıtynyn aıtady.
AQSH prezıdenti Ronald Reıgannyń aljý dertimen aýyrǵanyn, Keńes odaǵynyń birinshi hatshysy bolǵan Hrýshev pen Brejnevtiń de minezinen osyndaı merez baıqalǵanyn mysal etken Ázimbaı Ǵalı: «Adam ózi men ne aıtyp turmyn degen suraqqa jaýap berip úırenýi kerek, ásirese, saıasatkerler óz sózine abaı bolǵany jón. Aljý – kópsózdilikten, óziniń aıtqanyna esep bere almaýdan, burynǵy aıtqanyn umytýdan belgili bolatyn aýrýdyń bir túri. Kóptegen saıasatkerler osy dertke ushyrap, el aldynda masqara bolǵan», – deıdi.
[caption id="attachment_13638" align="alignright" width="417"]
Nıkıta Hrýshev[/caption]
Saıasattanýshynyń pikirinshe, Keńes odaǵynyń ártúrli deńgeıdegi basshylarynyń is-áreketine qarasańyz, bılikte uzaq otyrýdyń saldarynan aljýdyń belgili bárine ortaq bir sındromy bolǵanyn baıqaýǵa bolady. Olar ózgelerge kúmánmen qaraý, qarsylastarynyń kózin qurtýǵa qumartý, qalyń reformanyń júzege asýyna mán bermesten, kelesi bir reformalardy qolǵa alý, júıege adal bola otyryp, sol júıeni tuqyrtýǵa beısanaly túrde qyzmet etý sekildi is-áreketterinen de kórinedi.
Bizge atyn aıtpaýdy ótingen ádebıetshiniń biri saıasat sahnasynda ózgege des bermeý, dıktatorlyq rejımdi ýysyna túsirip, totalıtarlyq júıeniń qursaýyn óziniń jeke basyna paıdalaný, otbasylyq múdde men otan, el múddesin shatystyryp alý ázirgi kúnniń ózinde damýshy elderdiń kóptegen saıasatkerlerinde bar qubylys ekenin alǵa tartyp, «keıbir júıeniń ózi basshylardy aljý dertine shaldyqtyrýǵa beıimdelgen» deıdi. Ol Latyn Amerıkasy elderiniń dıktatorlarynan sondaı derttiń kóp baıqalǵanyn olardyń ádebıetinen kórýge bolatynyn aıtady.
«Keıbir júıeniń ózi basshylardy aljý dertine shaldyqtyrýǵa beıimdelgen» deıdi.
«Mysaly, M. Astýrıas, G. Markes, M. Losa, A. Karpenter sekildi álemge aty mashhúr jazýshylardyń negizgi eńbekteri dıktatorlyq júıe týraly keń aýqymda áńgimeleıdi. Olardyń eldi bılep-tóstegen prezıdentteriniń kóbi aqyr sońynda aljyp, abyroısyz jaǵdaıda óledi. Biri taqta, biri keń saraıda, endi biri qorlyqpen eldiń aldynda ómirden ótedi. Latyn Amerıkalyq qalamgerler mundaı oqıǵany jerine jetkize sýrettegen. Aljýdyń deni ashkózdikten, toıymsyzdyqtan, sheksiz bılikten týatynyn aıtady. Olar «Sheksiz bılik – sheksiz qasiret» degen tujyrym jasaıdy», – deıdi ol.
[caption id="attachment_13639" align="alignleft" width="200"]
Sanjar Kerimbaı[/caption]
Arly adamdar aljýdan aman bolady
«Alsgeımer syrqaty órkenıetti álemniń medısınalyq, áleýmettik hám ekonomıkalyq eń úlken problemasyna aınalyp úlgerdi. Pende paqyrdy ana dúnıege abyroısyz attandyrý jaǵynan bul aýrý qazirdiń ózinde qurbandyǵyn qapyda bas salatyn júrek aýrýlary men emdelýge eshqandaı jol qaldyrmaıtyn rak aýrýlaryn qýyp jetip, basyp ozýǵa daıyn tur. Eń jamany, aljyp óletin adamdy siz eshqashan aldyn-ala dárigerge qaratyp, teksertý úshin aýrýhanaǵa apara almaısyz. Sebebi, sańqyldap sóılep otyrǵan aqsaqalyń «endi 5 jyldan soń aqylymnan ajyrap, jyndy bolamyn» dep oılamaıdy», – deıdi jýrnalıs, shyǵystanýshy Sanjar Kerimbaı.
Onyń sóziniń júıesine jyǵylsaq, aljýǵa beıim adamdardyń deni ómirin bos júrispen ıakı maǵynasyz oıyn-kúlkimen, eldi tonaýmen, qanaýmen ótkizgender.
Medısınalyq jetistik qazir kári adamdardyń qaıda júrip-turǵanyn baqylaıtyn sıgnaldardy taǵyp qoıýdan aryǵa asa almaı otyr. Esinen aıyrylǵan kisilerge ornatylǵan sıgnaldyq júıe arqyly ony baqylap, belgili bir terıtorıada ustaýǵa ǵana qaýqarly. Aýrýdy jazýdyń, emdeýdiń, aljýdyń túpqaınary neden shyǵatynyn naqty bilýge qaýqarsyz.
«Bul keseldiń túp tórkinin shyndap izdegen psıhologtar zertteý jumysyna áıel, erkegi aralas bir myń katolık monahy men dinbasylaryn suryptap alyp, barlyǵyn birdeı qaljyrap-qartaıǵansha jiti baqylaıdy. On eki jyl ótkende alsgeımer aýrýy 174 adamnyń bolmysynda baıqaldy.Adamdy mıy turmaq neırondaryna sheıin úńgip zerttegen amerıkandyq ǵalymdar keselge urynǵan kisilerge «taqýalyǵy álsiz, ar-uıat sezimi jetispeıtin nashar pendeler edi» dep, minezdeme beredi. Ar-uıaty mol, jaýapkershiligi óte joǵary, adamgershilik zańdaryn barynsha buzbaýǵa tyrysatyn aqjúrekterdiń bul aýrýǵa dýshar bolý yqtımaldyǵy 11-aq paıyz boldy. Bul– opasyz bolmaı, arly bolsań 90% jaǵdaıda aýrýdan aman qalasyń degen sóz»,– deıdi ol.
AQSH ǵalymdarynyń esebine júginsek, jyl sanap álemde aljý (alsgeımer aýrýy) dertine shaldyqqandardyń sany artyp keledi. Keıbir derek kózderi boıynsha aljyǵan qarttardyń sany álem boıynsha 26 mıllıonnan artqan. Adamdar negizinen 60 jastan asqan soń aljýdyń túrli keselimen betpe-bet keledi. Qazir 65 jastan asqan adamdardyń 10 paıyzy aljý dertine shaldyqsa, al 85 jastan asqandardyń 30 paıyzy osy merezben ajal qushady. 2050 jyldary aljyp óletin qarttardyń sany 100 mıllıonnan asyp, sheshimin tabý qıyn kúrdeli máselege aınalady dep boljap otyr.
T. ÓSKENBAI.
