Aıdos Amantaı[/caption]
Qytaı ortalyǵy Pekın qalasynda dúnıege kelgen jas jazýshy Aıdos Amantaı óziniń «Aıdos – Sholpan» romany arqyly mıllıardtar eliniń qalamgerlerin tánti etip otyr. Qytaı tilinde jazylǵan romannyń postmoderndik sıpaty men mazmundaǵy jańalyǵyn aıtyp jatqan qytaılyq synshylar, jazýshynyń bolashaǵynan úlken úmit kútýde.
Qytaı tilinde jazylǵan bul romannyń alǵashqy taralymy 10 myń danamen basylyp, oqyrmannyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrǵan. Ol jıyrmaǵa jetpeı, «Eń kemel qıyqtar» atty jyr jınaǵyn da shyǵarypty. Aıdos tili qytaısha shyqqanynan qaramastan, óz qalaýy boıynsha Atamekenge kelip, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetin bıyl aıaqtap, Qytaıǵa ketti. Osynda júrip, qazaqsha úırendi. Bolashaqta Amerıkaǵa baryp, shyǵarmashylyq izdeniske jol ashpaqshy kórinedi. Bar armany álemge áıgili jazýshy bolý ári qazaqtyń rýhanı bolmysyn sóz ónerimen kesteleý. Jýyrda Qytaıdyń saıttarynda «Qazaq mádenıeti» atty oı-tolǵamy jaryq kóripti. Biz arǵy bettegi qandastarymyzdyń saıttarynan sol maqalasyn yqshamdap, gazetke berýdi qup kórdik. Pekınde týǵan qazaqtyń óz ultyn qalaı tanyǵany oqyrmandy beı-jaı qaldyrmas degen oıdamyz.
Sonymen, biz qandaı ultpyz?
[caption id="attachment_8129" align="alignnone" width="300"]
«Amerıkada qaıyrshylardy kemsitý áreketi joq», – deıdi Djon.[/caption]
Amerıkandyq Djon ótken apta Almatydan ketti, kóńilsizdik meńdep aldy.
Qaıyrshyǵa kózqaras
Jer asty ótkeleginde bir qaıyrshy áıel tur. Onyń Aýǵanstannan qashyp shyqqan tájik áıel ekenin bildim. Qasyna kishkene balasyn ertip alypty. Onyń qasynan kóptegen qandastarym ótip jatty, ara-tura azyn-aýlaq tıyndaryn tastap ketedi. Qaıyrshyǵa aqsha bergende oń qolmen emes, sol qolmen berý kerek jáne qaıyrshynyń kózine qaramaǵan abzal. Ózge qazaqtar qalaı isteıtinin bilmeımin, áıteýir bala kezimnen maǵan sheshem:
– Qaıyr bergende sol qolyńmen ber, – dep eskertip otyratyn. Bir joly oń qolymmen berip em, sheshemniń jata kep urysqany bar. Men qaıyrshynyń kózine qaramaý týraly amerıkalyq Djonǵa aıtqanymda, bar biletin qazaqshasymen: «túsinbeımin» dedi. Men de túsinbeımin. Bálkim «Quranda» solaı jazylǵan shyǵar. Biraq izdep tappadym. Men amerıkalyq dosyma qaıyrshynyń kózine qaramaı, sol qolymmen aqsha berip júrgenimdi aıtqanymda, ol meniń mundaı nadandyǵymdy betime basyp: «Amerıkada qaıyrshylardy kemsitý áreketi joq», – dedi. Men sonda ǵana qazaqtyń yrym-jyrymdarynyń kópshiligi mádenıet emes, qarabaıyrlyq ekenin sezdim. Al Djon amerıkandyq hrıstıan múrıti. Ol Almatyǵa kelgende maǵan:
– Senderdiń ózbekterdi unatpaǵandaryń jaramaıdy. Olar da senderdiń musylman týysqandaryń, – degen. Sonda qasymyzdaǵy keıbir qazaq stýdentter talasa-tarmasa shýlap ketetin.
– Men qazaqtyń adaı rýynan bolamyn. Adaılar qazaqtyń eń tekti, sorpa betine shyǵatyn, qany asyl rýy eseptelinedi, – dep. Mundaı jaǵdaı kóp qaıtalanýshy edi. Sonda bul ulttan ne úmit qaldy?..
Djonǵa sabaq bergen ustazdar, almatylyqtar kúnine neshe túrli jıyn, basqosýlar ótkizip, ózderin Amerıkaǵa maqtap kep jatatyn. Biz degen baı... Bizde munaı kóp. Biz degen ataqty... Dál sol kezde men betimdi búrkep alyp oǵan:
– Mundaılardy unatpaımyn, aralasqym joq, – dep aıttym. Ol tańyrqaǵandaı:
– Ne úshin, sende sonaý alystan kep otyrsyń, óz ultyńdy súımeseń ne úshin kelesiń bul araǵa, – dedi. – Bul seniń ultyń, óz qanyń...
Shyndyǵynda, amerıkalyqtar aramza jáne qatigezdeý keledi, biraq ol mynalarmen salystyrǵanda súıkimdileý...
Djon bul aranyń mán-jaıyn barǵan saıyn bilip keledi, saǵan sáttilik tileımin, dosym.
Onyń dini basqa bolsa da, kúnine qara kóje iship, qaltasyndaǵy aqshasyn qazaqtarǵa qaǵyp beretin. Onyń aqshasyn alatyndardyń keıbiri qaıyrshy bolmasa da, az-muz paıdaǵa kenelgisi keletin qazaqtar joq emes. Sondaı kezde meniń qanym qaınap, judyryǵymdy ala júgiretinmin. Al Djon meniń aldymdy tosyp: «Meıli, ala bersin, meıir baǵyshtaý degenimiz osy...», – deıtin edi. Onyń qaryz aqsha berý daǵdysy ózgege uqsamaıtyn. Oǵan qaryz alǵan aqshańdy qaıtarmaısyń... Kóptegen qazaqtar ony "jyndy" dep kelemej qylatyn, odan júz dollardan artyq aqsha alyp alsa da, onyń júzi aınalyp ketken soń maǵan:
– Aıdos, qarashy myna amerıkandyqqa, aqshanyń qadirin bilmeıtin "áýmeser", kúnderdiń kúninde osynyń zardabyn tartady, – deýshi edi betteri búlk etpeı. Ákesiniń basy... Djon, sen naǵyz azamatsyń!..
Ol menimen qazaq mádenıeti týraly berile sóılesýge qushtar edi. «Dosym, sen Túrkıaǵa barsań bolady. Islam mádenıetin sezinesiń. Bul jerdegi qazaqtar seni: «jat dinniń ókili, joǵal!» deıdi ǵoı Djon saǵan». Sen únemi tilek tileıtinsiń, men senen «Nege?» dep suraǵanymda: «Qazaq ózine tıesili baqytyn taýyp alýy kerek. Al kedeılerge jaqsy kózqarasta bolyńdar. Qazaq ustazdar oqýshylarǵa jaýapkershilikpen qarasa, oqýshylar da yntaly bolar edi... Stýdentter kúnde túngi klýbqa baryp, quıryqtaryn bulǵańdatqansha, biraz nárselerge oı júgirtip, bilim izdese, sonda ǵana qazaq baqytty bolar», – deıtinsiń...
«Senen góri ol kómekke muhtaj»
Qazaq ulttyq ýnıversıtetindegi fransýz tilinen sabaq beretin qazaq ustaz bir qyz balany aıamaı boqtap, onyń tapsyrmasyn betin laqtyryp jiberdi. Sebebi, onyń tapsyrmasynda qatelikter kóp edi. Kompúter muǵalimi de tapsyrmany jyrtyp, stýdenttiń betine laqtyrǵanǵa qumar. Sol ustazdar eń tómen jalaqy alyp júredi de, ózinen bir saty joǵary bastyq kelse, aldarynda qursha jorǵalap, ózderi boqtaıtyn stýdentterden beter ımeńdep qalýshy edi.
Men bir kesteni syzǵysh istetpeı, qolmen syzǵanym úshin "taıaq jedim". Oılashy, men osy maqalany birer qazaqtyń kórgenin armandaımyn. Beıjińde birde bir muǵalim maǵan tıisip kórmegen edi. Al Qazaqstanda 22 jastaǵy atpal azamat bolyp qalǵan meni ýnıversıtet ustazy basyma urdy da: «Uıat joq», – dedi. Men bul iske qatty ashýlandym. Djon maǵan túsindirip: «Senen góri, sol seni urǵan muǵalim kóp kómekke muqtaj. Sen oǵan rahmet aıtýyń kerek, – dedi...
Oraza aıt kúni men meshitten shyǵyp kele jatyp edim, qalyń qaıyrshy meni qorshap aldy. Durys, namaz ótep bolǵasyn, qaıyr-sadaq berý paryz. Alaıda bul jerdegi qaıyrshylar shetinen aqsha talaýshyǵa aınalyp ketken be, qalaı?! Men aqsha berip kelsem, eń sońynda turǵan bireýi menen qaıyr surady. Men qaltamda qalmaǵanyn aıtsam, ol maǵan ashý shaqyryp, boqtap, jerge túkirdi... Ashýymnyń kelgenin qara... Kitapta "qaıyrshyǵa qaıyr et" degen, biraq barlyq jarlyǵa demegen sekildi edi. Taǵy túsinbegenim, meshittiń aldynda munysy nesi?! Djon maǵan mundaı adamdardy súıýiń kerek, turmys olardy múshkil halge túsirip qoıǵan, amalsyz qaıyr tileıdi degen bolatyn.
Qosh bol, Djon!
Djon bir joly tonalyp qaldy. Ol uryny ustap alǵannan keıin, oǵan jekirýdiń ornyna: «sen qarjydan taryǵyp júrgen bolsań, men saǵan taǵy da aqsha beremin, biraq meniń bir shartym bar, sen sózsiz urlyǵyńdy tastap, jaqsy adam bolasyń, óziń adal qyzmet taýyp, taban et, mańdaı terińmen jan baǵasyń, osyǵan kelisetin bolsań, men saǵan kóp kómek qylamyn, aqsha beremin» degen. Djon urylardy da óz inisindeı kórip, janashyrlyq kórsetetin.
Djon ketken kúni men áýejaıda japadan jalǵyz qulazyp qala berdim. Búkil Almaty ıen atyraptaı sezildi. Bul arada, Qazaqstanda ómir boıy qalý degen bolmaıdy, ketý kerek shyǵar. Sol kúni áýejaıdan úıime qaraı eki saǵat boıy jaıaý júrip, ázer jettim...
(Jalǵasy bar)
