Baqylaýdyń saıası naýqandaǵy orny erekshe. Degenmen, saılaýdaǵy baqylaýda baqylaýshy saılaýshy men saılaýdy uıymdastyryp otyrǵan saılaý ýchaskesiniń múshelerine esh kedergi keltirmeı baıqap qana otyrýy tıis. Bul aksıoma.
Óıtkeni, saılaý memlekettik saıasattyń demokratıalyq myzǵymas damý mehanızmderiniń jalǵyz quraly. Sondyqtan, baqylaýshynyń róli osy saıasattyń qorǵany hám qaraýyly bolýy tıis.
Jalpy baıqaýshynyń róli Saılaý týraly zańmen rettelgen. Eger zańnyń sýbektisi retinde qarasaq, baıqaýshy saılaýdyń óz tártibinde, zańnyń buljymaı buzylmaýyn qadaǵalaıdy.
Eger tártip buzylsa, baqylaýshy tıisti zań buzýshylyqty eskertip, tipten bolmasa Aktige tirkep, kýágerlerdiń qolymen qýattap, tıisti zańdy qadaǵalýshy quzyrly mekemelerge joldaıdy.
Álbette, ıdealdy jaǵdaıda, saılaý ádildigi osylaı júrýi kerek. Nátıjesinde, dálelderi anyqtalyp, zańnyń belge basýy kóringeni baıqalsa, Sot sheshimimen saılaý júrgen ýchaskeniń nátıjesi joqqa shyǵarylady. Al, zańsyz áreketke barǵandar ózderiniń qylmystyq jaýapkershilikterin almasa da, ákimshilik jaýaptaryna tartylýy bek múmkin.
Aıtpaqshy, qylmystyq jaýapkershilikke tartylý praktıkasy, Ýkraınadaǵy saılaýda Kıevte 2007 jyly 17 saılaý ýchaskesiniń tóraǵalarynyń sottalýymen aıaqtalǵan edi. Toqeterinde, ol jaqta saılaýdaǵy zańsyzdyqtar toqtaldy.
Esterińizde bolsa, bizde de sońǵy ret, mundaı jaǵdaılar 1999 jyldary oryn aldy. Ásirese, Qurmanǵazy №16, Jambyl №24, Abaı №53 okrýgteriniń saılaýy jaramsyz dep tanylyp, Atyraý, Jambyl, Ońtústik Qazaqstan oblysynyń komısıa músheleri jaýapkershilikke tartylǵan bolatyn. Saldarynan 47 okrýgte qaıta saılaý ótkizildi.
Al, 2004 jyly 67 bir mandattyq okrýgten 513 adam synǵa tústi. 22 okrýgte qaıtadan saılaý ótti.
Árıne, joǵaryda atalǵan oqıǵalarda baqylaýshynyń qyzmeti zor. Táýelsizdik jyldary, úshinshi ret júretin bıylǵy jeke mandatpen túsetin aralas saılaý kezinde de, mundaı qoǵamdyq tyń baqylaý óte joǵary bolmaq. Sebebi, belgili demokratıalyq keń múmkindikterde jeke azamattardyń básekelesýi kúsheıedi. Sondyqtan, baqylaýshylyq jaýapkershiliginiń memlekettiń aldyndaǵy mańyzdy saıası qadamdarynda, túsine bilgenge úlken rólge ıe.
Aldaǵy 19-naýryzdaǵy saılaýda otandyq táýelsiz baqylaýshylardan quralǵan birneshe uıym menmundalap, qataryn saılaýdan-saılaýǵa arttyryp, osy kúnderi baqylaýshylaryn oqytyp, saılaý kúnine saqadaı saı bolýǵa talpynýda.
Solardyń ishinde, aýqymdy baıqaýshy sanymen saılaýda kóringen «Baqyla» táýelsiz baqylaýshylar qozǵalysy, úsh jarym baqylaýshysymen aralaspaq. Olardan qalyspaı, ekinshi ret saılaýdy baqylaýǵa respýblıkalyq deńgeıde «Daýys» qoǵamdyq baıqaýshylar koalısıasy da eki myńnan astam baıqaýshysymen kirspek.
Bul jerde baqylaýshylardyń kóp bolǵany durys, eger elimizdegi 12 myńnan astam saılaý ýchaskeleri bar desek, solardyń bárin qamtý múmkin emes jaǵdaı. Biraq, baqylaýshylyq úrdisindegi qadamdar jaman emes. Bul da ózinshe bir demokratıayq tárbıe jumysy, sebebi, baıqaýshylardyń qatary seksen paıyzy jastardan quralyp otyr.
Kósh júre túzeletin saıası naýqannyń bastamasynda, keleshekke ádil saılaýlarǵa bir taban jaqyndaý dep qabyldaǵan jón. Qalaı desek te, baqylaýshylyqtan ózge balama quraldar ázirshe, demokratıalyq qoǵamda oılap tabylmady.
Maqsat JAQAÝ, saıasattanýshy.
