– Elimizdegi baǵalaý qyzmetiniń qalyptasý jáne damý tarıhy. Baǵalaýshy mamandyǵynyń kásibı qyzmet sýbektisi retindegi róli qandaı?
– Qazaqstanda baǵalaý qyzmetiniń qalyptasý tarıhy 1995 jyly oblys pen qalalyq deńgeıdegi jyljymaıtyn múlikti baǵalaý jáne tirkeý basqarmasynyń qurylýynan bastalady.
1997 jyly QR Ádilet mınıstrliginiń Jyljymaıtyn múlikti jáne zańdy tulǵalardy tirkeý jónindegi agenttigi qurylyp, onyń basty qyzmeti men mindetterine jyljymaıtyn múlikti baǵalaý jatty. Keıinnen jyljymaıtyn múlikti baǵalaý jáne tirkeý basqarmasy «QR Ádilet mınıstrliginiń Jyljymaıtyn múlikti jáne zańdy tulǵalardy tirkeý agenttiginiń Jyljymaıtyn múlik jónindegi ortalyǵy» memlekettik kásiporny bolyp qaıta quryldy.
Baǵalaýshy mamandyǵynyń mańyzdylyǵyn eskere otyryp, 1997 jyly QR Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi baǵalaýshyǵa qoıylatyn biliktilik talaptaryn bekitken bolatyn. Osylaısha osy kásipke erekshe mártebe berildi. El ómirindegi jańa ózgerister men naryqtyq qatynastardyń damýyna sáıkes, 2000 jylǵy 30 qarashada «QR Baǵalaý qyzmeti týraly» Zańy qabyldanyp, elimizdegi baǵalaý qyzmeti zańnamalyq turǵyda óz quqyǵyn aldy. Baǵalaý qyzmeti salasyndaǵy ýákiletti organ QR Ádilet mınıstrligi.
Joǵary bilikti mamandardy daıarlaıtyn ınstıtýttar men ýnıversıtetterdiń ekonomıka fakúltetteriniń oqý baǵdarlamasynyń tizbesinde salalar boıynsha «Baǵalaý» mamandyǵy paıda bolyp, Qazaqstannyń ekonomıka sektorynda jańa baǵyt qalyptasady.
2005 jylǵa qaraı belsendi ıpotekalyq nesıe berý jáne tutastaı alǵanda bank sektoryn damytý prosesi bastalǵanyn eskerip, baǵalaýshy kásibiniń qalyptasýy men damýy ýaqtyly jáne ózekti boldy. Baǵalaýshy qyzmetiniń jumysy: shyǵaratyn qujat, baǵalaý týraly esep, qaryz qarajatyn berý úshin bank jáne kredıt mekemeleriniń sheshimderin qalyptastyrý negizinde júrgizildi, bul tıisinshe naryqtyq ekonomıkanyń derbes jáne mańyzdy ınstıtýty retindegi mamandyqtyń odan ári damýyn ózektendirdi.
2018 jyly ózin-ózi retteýge kóshý boıynsha baǵalaý qyzmeti kásibı saladaǵy birinshi qarlyǵash boldy, 2018 jylǵy 10 qańtardaǵy «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy baǵalaý qyzmeti týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa Zańy qabyldanǵannan keıin jáne zańda bekitilgen jańa talaptar men tetikterdi iske asyrý boıynsha eleýli «problemalarǵa» tap boldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qarjy mınıstrligi baǵalaý qyzmeti salasyndaǵy ýákiletti organ boldy.
Bul ózgerister baǵalaýshylardyń kásibı qyzmetine memlekettik aralasýdy shekteýge jáne tutastaı alǵanda ózin-ózi retteýdi damytýǵa, tutynýshylardyń quqyqtaryn, baǵalaýshylardyń quqyqtary men zańdy múddelerin qorǵaýǵa, baǵalaý qyzmeti sýbektileriniń básekege qabilettiligin arttyrýǵa, baǵalaý sapasyn arttyrýǵa jáne baǵalaý qyzmetin halyqaralyq standarttarǵa sáıkes keltirýge baǵyttalǵan.
– Baǵalaý qyzmetiniń damýyna qoldaý kórsetý maqsatynda memleket tarapynan sharalar qarastyrylǵan ba? Ózin-ózi retteýdiń tutastaı baǵalaý ınstıtýtynyń damýyna áseri qandaı?
– Budan buryn aıtylǵandaı, 2018 jyly baǵalaý qyzmeti salasyna engizilgen ózin-ózi retteý – Qazaqstandaǵy baǵalaý qyzmetin damytýdyń jańa kezeńi boldy.
Baǵalaý qyzmeti naryqtyq júıege tikeleı yqpal etetin ekonomıkanyń qarqyndy damyp kele jatqan salalarynyń biri bola otyryp, kásipkerlik jáne kásibı qyzmet júıesinde mańyzdy rólge ıe bolýda.
Baǵalaýshylar palatalarynyń qatysýymen baǵalaý qyzmeti salasyndaǵy ýákiletti organ baǵalaý standarttaryn, qaǵıdalaryn bekitý, ózin-ózi retteıtin uıymdardyń tizilimin júrgizý, baǵalaýshylar palatalaryna óz múshelerin baqylaýdy júzege asyrý boıynsha ókilettikter berý, túsindirý jumystary jáne t.b. normatıvtik-quqyqtyq qamtamasyz etý boıynsha qoldaý kórsetedi.
Ózin-ózi retteýdi engizýmen baǵalaýshylar palatalary sala úshin kadrlar daıarlaý jáne ony jetildirý boıynsha oqytý, biliktilikti arttyrý, sapany baqylaý jáne t.b. saıasatty óz betinshe júrgize bastady.
Qazir baǵalaýshy dep baǵalaýshylar palatalarynyń biriniń múshesi bolyp tabylatyn jáne «baǵalaýshy» biliktiligin rastaıtyn kýáligi bar jeke tulǵa tanylady.
Bizdiń baǵalaýshylarymyz biliktiligin úzdiksiz arttyrýda jáne biz de ony talap etemiz. Qazaqstandyq baǵalaýshylar palatalary Grýzıa, Armenıa, Belorýssıa, Ózbekstan, Reseı jáne t.b. eldiń tanymal mamandaryn, ǵalymdaryn dáris oqýǵa shaqyrady.
Búgingi tańda Qazaqstanda 4 baǵalaýshylar palatasy tirkelgen.
Zańnamany, etıkalyq normalardy saqtaý boıynsha baǵalaýshylardyń qyzmetin baqylaýdy júzege asyrý jónindegi fýnksıalardy iske asyrý úshin baǵalaýshylar palatalaryna kásibı qoǵamdastyq ishinde týyndaıtyn qaqtyǵystardy óz betinshe sheshýge múmkindik beretin ártúrli yqpal etý jáne retteý quraldaryn qalyptastyrýǵa quqyq berildi.
Ózin-ózi retteý ınstıtýty jumysta jańa formattardy engizý, kásibı máselelerdi sheshýde jańa kózqarastar qalyptastyrý, sondaı-aq memleket pen kásibı birlestik arasynda áriptestik platformasyn qurý múmkindikterin bere otyryp, baǵalaý salasyn damytýǵa jáne jetildirýge oń yqpal etedi.
– Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqqa (EAEO), Túrki memleketteri uıymyna, Shanhaı dostastyq uıymyna (SHOS) jáne t.b. ıntegrasıalyq máselelerdi damytýdy eskere otyryp, búginde Qazaqstannyń baǵalaýshylary sheteldik baǵalaýshylarmen laıyqty básekelesýge daıyn dep aıtýǵa bola ma? Qazaqstandyq baǵalaýshylardyń halyqaralyq jobalarǵa qatysý jıiligi qandaı?
– Árıne, bizdiń elimizdiń halyqaralyq baılanystarynyń damýy baǵalaý qyzmetine de áser etetini sózsiz.
Kóptegen áriptesterimiz: Koróldik súrveıerler qoǵamdastyǵy RICS, Eýropalyq baǵalaýshylar qaýymdastyǵy toby (TeGOVA), Amerıkandyq baǵalaýshylar qoǵamy (ASA) jáne t.b. halyqaralyq kásibı uıymdardyń músheleri bolyp tabylady jáne baǵalaý boıynsha halyqaralyq jobalarǵa únemi qatysady. Bizdiń baǵalaýshylar halyqaralyq alańdarda ózderin laıyqty kórsetip, qoǵamda joǵary senimge ıe bolýda.
Álemde bolyp jatqan ózgerister, bıznes-alańdardyń jańa sektorlaryn qalyptastyrý, naryqtyń iri oıynshylaryn Azıaǵa, Afrıkaǵa, Latyn Amerıkasy elderine baǵdarlaý úrdisine ekonomıkanyń barlyq salalarynda, sonyń ishinde baǵalaýda. Azıa men Eýropa arasyndaǵy kópir bolyp tabylatyn, ejelgi túrki tamyry bar jáne egemen halyqaralyq sýbekt retinde qalyptasqan el retinde biz, sózsiz, belsendi qatysýymyz kerek ekenin atap ótken jón.
– Siz Qazaqstandaǵy baǵalaý qyzmeti salasyndaǵy birden-bir iri kásibı birlestiktiń jetekshisi retinde Ortalyq Azıa men Túrki álemi baǵalaýshylarynyń birinshi halyqaralyq forýmyn uıymdastyrýshysy bolyp tabylasyz. Osy is-sharaǵa jan-jaqty toqtalyp ótseńiz. Onyń kásibı sala men jalpy qoǵam úshin mańyzy qandaı?
– Ortalyq Azıa men Túrki álemi baǵalaýshylarynyń birinshi halyqaralyq forýmy – bul iskerlik yntymaqtastyqty nyǵaıtý, onyń ishinde baǵalaý qyzmetinde de túrkitildes memleketter arasyndaǵy ózara is-qımyldy odan ári tereńdetýge jáne keńinen damytýǵa baǵyttalǵan is-shara. Túrki áleminiń tarıhı jáne mádenı murasyn jáne túrki memleketterimen yntymaqtastyq qatynastyń artyp kele jatqanyn eskere otyryp, túrki memleketteri baǵalaýshy palatalarynyń tyǵyz jáne úılestirilgen ózara is-qımyly týraly pikirge keldik.
Bul Forým 2023 jylǵy 01-03 maýsym aralyǵynda qasıetti Túrkistan qalasynda ótkiziledi. Túrkistan qalasy kezdeısoq tańdalmaǵan. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Q. Toqaev 2021 jyldyń sáýir aıynda ótken Túrki tildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesiniń beıresmı samıtinde Túrkistan qalasyn túrki áleminiń rýhanı astanasy retinde resmı túrde jarıalaǵany barshaǵa málim. Sondyqtan da biz Forýmdy kıeli qalanyń tarıhı mańyzyn eskere otyryp, qasıetti Túrkistanda onyń Uly muralarymen bastaýdy jón sanadyq.
Túrki memleketteriniń yntymaqtastyǵy máseleleriniń jandanýyna – Túrki memleketteri uıymyn (OTG) qurýǵa baılanysty onyń sheńberinde Túrki memleketteriniń banktik qaýymdastyqtary keńesi quryldy.
Birtutas saıasattyń qalyptasý úrdisin eskere otyryp, biz de kásibı qyzmettiń jańa sýbektisin – Túrki Baǵalaýshylar Keńesin (TSO) qurý týraly tujyrym jasadyq.
Ortalyq Azıa men Túrki álemin baǵalaýshylardyń birinshi halyqaralyq forýmy aıasynda Túrkıa, Ázirbaıjan, Qazaqstan, Ózbekstan jáne Qyrǵyzstannyń baǵalaý qyzmeti salasyndaǵy kásibı birlestikterdiń ókilderi (TSO) qurý týraly Kelisimge qol qoıady.
Túrki baǵalaýshylar keńesiniń qyzmeti túrki memleketteriniń baǵalaýshylar palatalary men olarǵa múshe uıymdar arasyndaǵy ózara tıimdi yntymaqtastyqty tereńdetýge baǵyttalatyn bolady: baǵalaý qyzmeti jáne qarjy salasynda samıtterdiń, forýmdardyń, konferensıalardyń, semınarlardyń, vebınarlardyń jáne t.b. jalpy platformalaryn uıymdastyrý; trenıńter men tájirıbe almasý baǵdarlamalaryn uıymdastyrýdy; baǵalaý qyzmeti salasyndaǵy aǵymdaǵy qarjylyq, ekonomıkalyq derektermen, normatıvtik-quqyqtyq aktilermen jáne basqa da tıisti aqparatpen almasý; qatysýshylardyń ekonomıkalyq keńistiginde taýarlardyń, kórsetiletin qyzmetterdiń jáne kapıtaldardyń qozǵalysyn joǵary sapaly baǵalaý (baǵalaý jónindegi kórsetiletin qyzmetterdi) súıemeldeýdi keńeıtý úshin alǵysharttar qalyptastyrý; baǵalaý qyzmetiniń ulttyq naryqtaryn ıntegrasıalaý týraly bastamalardy ázirleý, júzege asyrý/qoldaý jónindegi yntymaqtastyq; baǵalaýshylardy halyqaralyq sertıfıkattaý salasyndaǵy yntymaqtastyq; jáne t.b.
Bul bizdiń baǵalaýshylarǵa oqytý, sertıfıkattaý jáne tájirıbe almasý turǵysynan úlken kómek bolady dep oılaımyn. Túrki baǵalaýshylar keńesin qurý jáne onyń qyzmeti elimizde jáne jalpy óńirde baǵalaý qyzmetin damytý úshin taǵy bir qadam bolmaq.
– Bizdiń elimizde baǵalaý ınstıtýtyn odan ári damytý jónindegi sizdiń kásibı paıymdaýyńyz qandaı?
– Árıne, naryqtyq ekonomıka júıesi baǵalaý ınstıtýtynsyz jumys jasaı almaıdy, baǵalaý qyzmeti memlekettik baǵdarlamalyq qujattarda aıqyndalǵandaı ekonomıkanyń basqa ınstıtýttaryn nyǵaıtýǵa yqpal etetin turaqty damýdy talap etedi. Al bul baǵalaý qyzmetin retteý máselelerindegi memleket pen kásibı qoǵamdastyqtyń róli men ornyn zańnamalyq aıqyndaý qajettiligin týyndatady.
Baǵalaý qyzmeti salasyna engizilgen ózin-ózi retteý kásibı qyzmettiń nátıjeleri úshin jeke jaýapkershilikti arttyrýǵa, qyzmettiń retteýshi standarttary men erejelerin ázirleýge, kásiptiń ashyqtyǵy men týyndaıtyn daýlar men problemalardy derbes retteýge bastama berdi.
Investısıalyq jobalarda jáne kásipkerlik sýbektilerin damytýda mańyzdy ról atqaratyn baǵalaý qyzmetiniń ereksheligin eskere otyryp, sondaı-aq serpindi damyp kele jatqan mamandyq bola otyryp, bizdiń elimizdiń kásibı baǵalaýshylar qoǵamdastyǵy úkimet aldyna qoıylǵan mindetterdi iske asyrý boıynsha kúsh-jigerin jumsaıtyny jáne kásipkerlikke kásibı qoldaý kórsetetini sózsiz.
Qazaqstannyń 20 jyldan astam damý kezeńindegi baǵalaý qyzmeti salada júrgizilip jatqan oń ózgeristerdi anyqtady jáne naryqtyń baǵytyna sáıkes, kásibı baǵalaýshylar men kásibı qoǵamdastyqtardyń usynystaryn eskere otyryp, odan ári jetildirýge daıyn.
