Búginde Qazaqstan polısıasynyń quziretinde 22 myń kamera bar, sol arqyly quqyq qorǵaý qyzmetkerleriniń qylmystyq isterdi tergeý kezinde qalaı áreket etetinin baqylaıdy. Qazaqstanda azaptaýlarǵa jáne adamdarǵa qatygezdik kórsetýdiń kez kelgen túrine múldem tózbeýshilik tek sóz júzinde ǵana emes, is júzinde de qolǵa alynǵan.
Qazaqstanda azaptaýǵa qarsy ulttyq aldyn alý tetigi qurylǵan
Sarapshylardyń aıtýynsha, eń bastysy, biz azaptaýǵa múmkindik beretin júıeni ózgertip jatyrmyz. Bul baǵyttaǵy sharýalar eýropalyq elderdegideı, keıbir postkeńestik memleketterdegideı, mysaly, Grýzıa men Baltyq jaǵalaýyndaǵydaı júzege asýda.
Zorlyq-zombylyq pen azaptaýǵa tyıym salý adam quqyqtary jónindegi birqatar halyqaralyq irgeli qujattarǵa da, álem elderiniń basym kópshiliginiń ulttyq zańnamasyna da engizilgen, tanylǵan. Bul jaǵynan Ortalyq Azıa elderi de shet qalmaq emes. Elimizdiń basty zańy Konstıtýsıada azaptaý men qatygezdikke kez kelgen jaǵdaıda jáne eshbir ereksheliksiz tyıym salý qarastyrylǵan.
Dese de adamdardy azaptaý men qatygezdikke tózbeýshilikti barlyq deńgeıde jarıalaýmen qatar, tıimdi profılaktıkalyq-normatıvtik quqyqtyq bazany ázirleý qajet. Al Qazaqstanda zańsyz áreketterdiń aldyn alý jáne joıý baǵytynda belgili qadamdar jasalýda.
– 2008 jyly Qazaqstan Azaptaýlarǵa jáne basqa da qatygez, adamgershilikke jatpaıtyn nemese ar-namysty qorlaıtyn is-áreketter men jazalarǵa qarsy halyqaralyq konvensıany ratıfıkasıalady, bes jyldan keıin, 2013 jyly zańnamaǵa birqatar túzetýler engizilgennen keıin respýblıkada azaptaýǵa qarsy ulttyq aldyn alý tetigi quryldy, – deıdi Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Adam quqyqtary jónindegi ýákil Artýr Lastaev.
Bul tetik qazirgi ýaqytta ombýdsmen ınstıtýtynyń jáne azamattyq qoǵam ókilderiniń qyzmetin úılestirýdi kózdeıtin «Ombýdsmen+» modeli boıynsha jumys isteıdi. Ulttyq aldyn alý tetigi músheleri – zańgerler, quqyq qorǵaýshylar, áleýmettik qyzmetkerler, dárigerler, muǵalimder, jýrnalıser, psıhologtardan quralǵan – barlyǵy 136 adam.
Artýr Lastaevtyń sózine qaraǵanda, bul memlekettik mekemege úılestirý keńesi de (27 qatysýshy) kiredi, onyń músheleri azaptaýǵa ushyraǵan adamdardyń sany týraly aqparat alýǵa, profılaktıkalyq jáne jospardan tys tekserýler júrgizýge, jeke ózi, kýágerlersiz, erkin áńgimelesýge quqyly. Sonymen qatar azaptaýǵa ushyraǵan adamdardy ornalastyrýǵa bolatyn obektilerdi tańdap, baryp, habarlamalar men shaǵymdardy qabyldaı alady.
Tutqyndardyń azaptaýǵa qatysty shaǵymy 7 esege azaıǵan
QR Bas prokýrory Berik Asylovtyń málimetinshe, 2022 jylǵy naýryzda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń Qazaqstan halqyna arnaǵan Joldaýynda 2023 jyldyń qańtarynan bastap azaptaý isterin tek prokýrorlar tergeıtinin tapsyrǵan bolatyn.
– Ystambul hattamasynyń qaǵıdattaryna sáıkes azaptaýdy tergeý boıynsha nusqaýlyqtar men ádister ázirlendi, byltyrǵy naýryz aıynda zańnamaǵa «qatygez, adamgershilikke jatpaıtyn nemese ar-namysty qorlaıtyn qarym-qatynas» túsinigi, osy qylmystardyń sýbektileriniń aýmaǵy engizildi. Qylmystyq qýdalaý organdary men túzeý mekemeleri beınebaqylaý kameralarymen jabdyqtalýda, – dedi baqylaýshy organnyń jetekshisi.
Ol prokýrorlardyń qolda bar resýrstarǵa qosylyp, onlaın baqylaý júrgizetinin atap ótti. Qazaqstan polısıasynda barlyǵy 22 myńnan astam beınekamera jumys isteıdi. İshki ister mınıstrligimen birlese otyryp, «kórinbeıtin aýmaqtardy» joıý jumystary jalǵasýda.
Osyndaı jumystardyń nátıjesinde, 2023 jyly qazaqstandyq tutqyndar arasyndaǵy azaptaýlarǵa qatysty shaǵymdar sany 7 esege (36-dan 5-ke deıin) azaıǵan. Sondaı-aq, qylmystyq isterdiń 94 paıyzy elektrondy túrde tergelýde.
– Onda barlyǵy ashyq jáne sýdıaǵa, prokýrorǵa jáne advokatqa kórinedi. Bul qysym kórsetý men burmalaýdyń alǵysharttary men múmkindikterin azaıtady. Bıyl biz azaptaý týraly málimdemeler men qylmystyq ister týraly aqparatty avtomatty túrde taldaıtyn júıeni iske qostyq. Bul bizge kóptegen derekterdi anyqtaýǵa yqpal etedi, – dep qosty elimizdiń Bas prokýrory.
Sondaı-aq raqymshylyqqa, qylmys merziminiń ótýine, belsendi túrde ókinýine nemese taraptardyń tatýlasýyna baılanysty azaptaýdy jasaǵan adamdardy qylmystyq jaýapkershilikten bosatýǵa tyıym salýlar Zańǵa engizildi.
Sarapshylar Qazaqstan azaptaýlarǵa qarsy kúres boıynsha dáıekti jumys júrgizip jatqanyn jáne azaptaýlar men kez kelgen adamgershilikke jatpaıtyn áreketterge múldem tózbeýshilik jarıalaǵanyn aıtady. Bas prokýratýra ókilderiniń dereginshe, aýqymdy jumystar atqarylyp, ozyq álemdik tájirıbeler zerdelengen.
Azaptaýdy boldyrmaý úshin elde kóptegen normalardy júzege asyrýǵa jol ashatyn birqatar zańnamalyq sharalar qabyldandy.
– 2023 jyldyń naýryz aıynda Qylmystyq kodekske «ózge de qatal adamgershilikke jatpaıtyn áreketter» túsinigi engizildi, 146-bap qylmyssyzdandyryldy. Oǵan qosa, «qyzmet babynda áreket etetin adam» uǵymy qosyldy. Osylaısha biz adam quqyqtary qaǵıdattaryna adal ekenimizdi málimdeımiz, zańnamamyzda zańnyń ústemdigin jarıalaımyz, – dedi QR Bas prokýratýrasy arnaıy prokýrorlar qyzmetiniń basshysy Rızabek Ojarov.
Sondaı-aq, ol Arnaıy prokýratýranyń azaptaý faktileri boıynsha jumys isteý algorıtmin jasaǵanyn aıtty. Qazir bul vedomstvo azaptaý boıynsha 220 qylmystyq isti tergep jatyr. Árbir qylmystyq is boıynsha quqyq qorǵaý organdarynyń is-áreketine túbegeıli baǵa beriledi, mundaı qylmysty jasaýǵa yqpal etken sebepter men sharttar naqtylanady.
– Tergeý – bul jaǵdaılar men sebepterdi anyqtaýǵa kómektesetin óte mańyzdy fýnksıa. Biraq profılaktıkalyq jumys ta óte mańyzdy. «Quqyq qorǵaý qyzmeti týraly» Zańnyń 80-babynda qol astyndaǵy qyzmetkerleri azaptaýǵa jol bergen basshylardyń jaýapkershiligi qarastyrylǵan. Eger bul tetik tolyq jumys istese, biz azaptaýdy azaıtamyz dep oılaımyn, – dedi ol.
Eýropa Keńesiniń Yntymaqtastyq baǵdarlamalaryn úılestirý jónindegi dırektory Klaýs Noıkırh azaptaýlardyń aldyn alý jumystary óte mańyzdy dep esepteıdi. Demokratıanyń mindeti – adam quqyqtaryn qorǵaý jáne barlyq azaptaý jaǵdaılaryn jazasyz qaldyrmaý. Buǵan EO-nyń negizgi qujattarynyń biri – Adam quqyqtary jónindegi Eýropalyq konvensıa da dálel.
