Osy ýaqytqa deıin bul máselege qatysty túrli pikir aıtyldy. Qazaqstannyń óz ishinde túrli topshylaý jasaldy. Alaıda, alysta otyrǵan biz buǵan qandaı baǵa bersek te, Armenıanyń óz ishinde ómir súretin adamnyń aıtqanyndaı bolmaıdy.
«Qala men Dala» gazetine suhbat bergen atalǵan eldiń tanymal jýrnalısi, saıası sarapshy Aık HALATÁN Armenıadaǵy halyq narazylyǵynyń qaıdan shyqqanyn, onyń qaıda alyp baratynyn aıtyp, «bul oqıǵalardy Ýkraınadaǵy Maıdanmen salystyrýǵa bolmaıdy» dedi.
– Bári neden bastaldy? Halyq nege alańǵa shyǵyp ketti?
– «Armenıa elektr júıeleri» – bul bizdiń eldegi monopolıs kompanıa. Iesi reseılik «Inter RAO» kompanıasy. Armenıada bir ózi elektr qýatyn úlestirýmen aınalysady. Ekonomıkalyq máselesin syltaýratqan bular tarıfty 40 paıyzǵa kóterýdi usynǵan, áýelde. Biraq, bizde Qoǵamdyq qyzmetti retteıtin komısıa bar. Osy komısıa baǵany «bar bolǵany» 17 paıyzǵa kóterý kerek degen sheshim shyǵarady.
Narazylyq osydan bastaldy. Nege? Sebebi, armán halqy qymbatshylyqtan sharshady. Armenıadaǵy elektr qýatynyń baǵasy TMD-nyń barlyq elinen asyp túsedi. Qymbat. Ýdaı qymbat. Soǵan qaramaı energıany artyǵymen óndiremiz.
Halyq soqyr emes, kompanıanyń qaryzǵa batýy onyń ekonomıkalyq máselesine túk qatysy joqtyǵyn, munyń bári tıimsiz menejment pen korrýpsıanyń kesiri ekenin bilip otyr.
Sońǵy jyldary elektr qýatynyń baǵasy birneshe ret ósti. «Jeliler eskirgen, jańa jelilerge ınvestısıa quıý kerek» deıdi. Ózderi (jańaǵy kompanıa basshylaryn aıtamyn) qymbat lımýzınmen júredi, záýlim kotejderde turady. Endeshe, nege ózderiniń esebinen únemdemeıdi? Halyqtyń alańǵa shyqqandaǵy maqsaty osy edi. Kompanıanyń jumys júrgizýdegi salaqtyǵy men menejmenttegi qateligi úshin eshkim óz qaltasynan qarjy tólegisi kelgen joq.
– Polısıa men halyq qaqtyǵysypty dep estidik...
– Kiná, halyqta emes. 17 maýsymda komısıa baǵany kóterý týraly sheshim shyǵardy. 19 maýsymda buǵan narazy top Erevandaǵy «Erkindik» alańyna jınaldy. Basym bóligi jastar. Bul saýatty, óz maqsatyn bilgen sherý bolatyn. Alańǵa jınalǵan jurt úsh kúnnen keıin Bagramán dańǵylyndaǵy Prezıdent ákimshiliginiń aldynda narazylyq aksıasyn uıymdastyratynyn aıtty. Barlyǵyn polısıa búldirdi. 23 maýsymda dańǵyldy «tazartyp», sol jerde túnep qalǵan 500 adamdy tyrqyratyp qýyp shyqty. Halyqtyń yzasyna tıgen osy jaıt. Keshqurym Bagramán dańǵylyna 10 myńnan asa adam jınaldy.
Armenıa Prezıdenti eshqaıda qashyp ketken joq. Bilýimshe, keıbir basylymdar osylaı habarlap jatyr. Halyqpen til tabysýǵa tyrysty.
Bir jaǵynan sherýge shyqqandardyń arasynda topbasshylar bolǵan joq. Iá, uıymdastyrýshylyq keńes boldy. Biraq, eldiń bári solardyń sheshimine baǵyndy dep aıtýǵa bolmaıdy.
Taǵy bir jaıt: sherýge shyqqandar tek elektr qýatyn kóterý týraly sheshimniń kúshin joıýdy talap etti. Munyń saıasatqa esh qatysy joq.
– Nege?
– Nege deseńiz, armán qoǵamy opozısıadan qatty kóńili qalǵan. Iá, muny qolaıyna paıdalanǵysy kelgeni saıası kúshter bolǵan da shyǵar. El bul iske olardyń aralasýyna jol bergen joq, biraq.
– Armenıadaǵy oqıǵalardy reseılik aqparat quraldary óte jiti baqylady. «Bul kezekti Maıdan, AQSH Armenıaǵa aýyz saldy» degen áńgimeler aıtyldy. Buǵan negiz bar ma?
– Negizinde otqa maı quıǵan reseılik BAQ-tyń ózi. Bul Maıdan emes. Sherýdiń antıreseılik sıpaty joq.
Iá, halyq «Armenıa elektr júıelerine» ıelik etetin reseılik «Inter RAO» kompanıasy mundaı jaǵdaıda únsizdik tanytqanyna narazylyǵyn bildirdi. Osy turǵyda Reseıge kóńil tolmaýshylyq bolǵan da shyǵar. Degenmen, bul sherý batysshyl, antıreseıshil baǵytta boldy deý qısynsyz.
Qazir sherýge shyqqandardyń ózi tyǵyryqta tur. Áý basta radıkaldy áreketter bolmaıdy degen sherýdiń arty qaqtyǵysqa ulasty. Bir jaǵynan bılik te óz degeninde turatynyn aıtty. «Baǵa ósedi, óıtpesek Armenıanyń energo júıesine kesiri tıedi» deıdi.
Jeńildikke de baryp otyr. Elektr qýaty qymbattaǵan jaǵdaıda, eldegi áleýmettik járdemaqy alatyn 100 myńnan asa otbasynyń járdemaqysy ósetin bolady.
Alaıda, halyq ta ańqaý emes. Munyń arty nege ulasaryn bilip otyr.
Elektr qýaty qymbattaǵan soń, basqa da qyzmet túrleriniń quny ósedi.
Prezıdent mynadaı usynys aıtty. «Armenıa elektr júıelerin» halyqaralyq aýdıtten ótkizý aıaqtalǵansha 17 paıyzǵa kóterilgen elektr qýatyn memlekettiń ózi tóleıtinin aıtty.
– Al halyq ne deıdi?
– Árıne, buǵan halyqtyń kóńili tolǵan joq. «Bılik óz qaltasynan tólemeıtini anyq. Búdjettiń esebinen tóleıdi. Bul halyqtyń aqshasy» dep otyr.
Qazir sherý sál saıabyrlady. Bir qyzyǵy, ony «qaıta otaldyrǵysy» keletin saıası kúshter paıda bolyp jatyr.
Reseılik basylymdardyń tynar túri joq. Halyq bul jaǵdaıǵa Maıdan dep baǵa bergen Reseıdiń aqparat quraldaryna ashýly.
– Nege bulaı?
– Reseıde kez kelgen narazylyqty, sherýdi túrli-tústi revolúsıa, tóńkeris jasaýdyń amaly dep qaraıdy. TMD-nyń kez-kelgen elindegi narazylyqtyń antıreseılik sıpaty bar dep oılaıdy.
Negizinde postkeńestik keńistikti, onyń ishinde Armenıanyń saıası júıesi men saıası dástúrin búge-shigesine deıin biletin maman az. Bizde mundaı aksıalar únemi ótip turady jáne buǵan túrli jaıt túrtki bolady.
Bizdiń saıası júıe áldeqaıda lıberaldy. Reseımen salystyrǵanda... TMD keńistiginde sóz bostandyǵy jaǵynan aldyńǵy oryndamyz.
Mundaı aksıanyń mańyzy nede? Halyq saılaý arqyly óziniń muń-muqtajyn bılikke jetkize almasyn baıaǵyda-aq uǵynǵan.
Kıevtegi Maıdanǵa deıin bizde jol aqysyn 50 paıyzǵa kóterýge, zeınetaqy júıesin reformalaýǵa narazylyq tanytqan aksıalar ótti.
Halyq sózin ótkizdi. Bılik jol aqysyn 50 paıyzǵa kóterem degen oıynan aınydy. Zeınetaqy reformasyna qatysty sheshimderin qaıta qarady.
– Jalpy, Armenıany Ýkraınamen salystyrýǵa bola ma?..
– Armenıa Ýkraına emes. Táýelsizdik alǵan 24 jylda narazylyq tanytqandardyń bılikti tóńkergen kezi bolǵan emes. Sosyn Armenıanyń bılik tobynda nemese elıtasynda Ýkraınadaǵydaı bólinis bolǵan joq. Ózgeristi talap etken, batysshyl, antıreseıshil Batys Ýkraına sıaqty aımaǵymyz da joq.
Iá, Armenıaǵa qatysty óz saıasatyn júrgizgisi keletin oıynshylar bar. Armenıada batysshyl da, reseıshil de toptar bar. Biraq, olar aqymaq emes. Narazylyqty óz múddesine paıdalanam degen áreketinen túk shyqpasyn biledi.
Bir nárseni aıtaıyn. Sherýge shyqqandardyń sany 10 myńnan asqanda da batysshyl toptar halyqtyń arasyna kirip, óz nasıhatyn júrgizýge qoryqty. Sebebi, mundaı jaǵdaıda sherýge shyqqandar ekige jarylar edi.
Ózińiz oılańyz: álemdegi eń úlken armán qaýymdastyǵy Reseıde turady. Reseıde resmı tirkelgen 1 mln armán bar. Tirkelmegenniń sanyn esepke alsaq 2 mln-nan asady. Bulardyń barlyǵy Reseıden nápaqa taýyp júr. Tapqan-taıanǵanyn eldegi ata-anasyna, baýyrlaryna jiberedi. Endeshe, olardyń Reseıge qarsy shyǵatyn qandaı jóni bar?
– Sózińizge qaraǵanda, Reseıdi erekshe jaqsy kóretin sıaqtysyz?...
– Moıyndaımyz, biz reseıshil elmiz. Batystaǵy áleýmettik saýalnamalarǵa sensek, armenıalyqtardyń 60 paıyzy eldiń Eýrazıalyq odaqqa qosylýyn qoldaǵan. Iaǵnı, Reseımen odaqtasýdy. Biraq, bizde budan basqa amal bar ma?
Ózińiz oılańyz: álemdegi eń úlken armán qaýymdastyǵy Reseıde turady. Reseıde resmı tirkelgen 1 mln armán bar. Tirkelmegenniń sanyn esepke alsaq 2 mln-nan asady. Bulardyń barlyǵy Reseıden nápaqa taýyp júr. Tapqan-taıanǵanyn eldegi ata-anasyna, baýyrlaryna jiberedi. Endeshe, olardyń Reseıge qarsy shyǵatyn qandaı jóni bar?
Reseı bizdiń qaýipsizdimizge kepildik berip otyr. Armándar aqyldy. Sol sebepti batysshyl toptar qazirgi jaǵdaıda antıreseılik úndeýlerdiń nátıjesi shamaly bolaryn túsinedi. Batys, AQSH bizdiń qaýipsizdikke kepildik bere almaıdy, óıtkeni.
Qarabah aımaǵy bar. Buǵan qosa Ázirbaıjan jáne Túrkıamen qaqtyǵys qaýpi seıilmeı turǵanda bizge Reseımen odaqtasýdan basqa amal joq. Biraq, bolashaqta jaǵdaı ózgerýi múmkin.
Armenıadaǵy gaz, elektr qýatyn úlestiretin iri reseılik monopolıs kompanıalar eldiń múddesimen sanaspaıdy. Aıtalyq, «Gazprom Armenıa». Batysshyl toptar muny paıdasyna qoldanýy múmkin.
Reseılik jýrnalıserge aıtarym, bul eshqandaı da Maıdan nemese túrli-tústi revolúsıa emes jáne buǵan AQSH-tyń, sizdershe aıtqanda, «gosdeptiń» esh qatysy joq.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Dýman BYQAI
