Jalpy, A.Aıymbetovtyń ǵaryshqa ushýynan Qazaqstannyń ekonomıkasymen ǵylymyna qandaıda bir paıda bar ma? Bizdińshe, eshqandaıda paıda joq. Tek Qazaqstannan úsh birdeı ǵaryshker shyqty degen dúrdeı ataqqa ǵana maldanamyz da qoıamyz. Qazirgideı qarjylyq-ekonomıkalyq qıynshylyqpen betpe-bet kelgen kezeńde A.Aıymbetovtiń jolyna qyrýar aqshany shashyp, ǵaryshqa ushyrý baryp turǵan ysyrapshyldyq.
Aǵylshyn ánshisi S.Braıtman «Soıýz» ǵarysh kemesimen ústimizdegi jyldyń 1 qyrkúıeginde halyqaralyq ǵarysh stansasyna ushýy kerek edi. Áldeqandaı sebeppen ánshi ǵaryshqa ushpaıtyn boldy. Budan keıin «Roskosmos» kompanıasy A.Aıymbetovtyń aǵylyshyn ánshisiniń ornyna ǵaryshqa ushý múmkindigi paıda bolǵanyn málimdedi. Búginde sol aqparat shyndyqqa aınalyp otyr. Ǵaryshqa ushý úshin Reseı azamaty bolýǵa yqylas tanytqan A.Aıymbetov ǵaryshqa ushatyn boldy. Sonda ol ánshi S.Braıtman sıaqty ǵaryshqa týrıs sıaqty saıahattap qaıta ma? Jaǵdaıdy saralaǵan adamǵa solaı kórinýi múmkin. Iá, A.Aıymbetovtyń ǵaryshker ekenin bilemiz. Ǵarysh kemesi basy artyq adamdy tıep alyp júre beretin poıyz emes. Ár adamnyń óziniń mindeti naqtylanǵan. S.Braıtman týrıs retinde ushpaqshy bolǵany kópshilikke málim. Ánshi on kúnge sozylatyn saıahaty úshin «Roskosmos» kompanıasyna 30 mln. dollar tóleýge ýaǵdalasqan edi. Bizdiń túsinýimizshe, S.Braıtmannyń ornyna ǵaryshqa ushqan adam aqysyn tólep, ǵaryshqa saıahat jasap qaıtýy kerek. Sonda ǵaryshqa ushaıyn dep jatqan ulanymyz týrıs bolǵany ma? Osy suraq bizdiń qatty mazalaǵanyn jasyryp qaıtemiz.
21 shilde kúni «Egemen Qazaqstan» gazetine Qazaqstannyń tuńǵysh ǵaryshkeri Toqtar Áýbákirov suhbat beripti. Kókeıde júrgen kóp saýalǵa osy suhbattan jaýap tabatyn shyǵarmyz degen úmitpen suhbatty bastan-aıaq bar zeıinimizdi qoıyp oqyp shyqtyq. Aǵamyz A.Aıymbetovtyń adamgershilik qyry jaıynda kóp baıandap, maqtaý sózin aıamapty. Óz kezeginde T.Áýbákirov aldaǵy qyrkúıekte kókke samǵaıtyn «Soıýz TMA-18 M» ǵarysh kemesiniń komandıri – reseılik Sergeı Volkov, bortınjener – danıalyq Andreas Mogensen, al ekinshi bortınjener qyzmetin jerlesimiz Aıdyn Aıymbetov atqaratynyn alǵa tartty.
A.Aıymbetovtyń ǵaryshqa ushýynan Qazaqstannyń ekonomıkasymen ǵylymyna qandaıda bir paıda bar ma? Bizdińshe, eshqandaıda paıda joq. Tek Qazaqstannan úsh birdeı ǵaryshker shyqty degen dúrdeı ataqqa ǵana maldanamyz da qoıamyz. Qazirgideı qarjylyq-ekonomıkalyq qıynshylyqpen betpe-bet kelgen kezeńde A.Aıymbetovtiń jolyna qyrýar aqshany shashyp, ǵaryshqa ushyrý baryp turǵan ysyrapshyldyq.
Suhbat barysynda gazet jýrnalısi «Bul ushý Qazaqstanǵa ne beredi?» degen kópshiliktiń kókeıin tesken suraǵyna tuńǵysh ǵaryshkerimiz bylaı dep jaýap beripti: «Qazaqstan ǵarysh salasyn meılinshe ıgerýdi umytqan joq. Ǵalamat josparlar jasaldy. Onyń kórinisi, mine taǵy bir ǵaryshkerimiz ushýǵa daıyndyq ústinde. Ǵarysh iliminiń búgingi ǵylym kóshiniń basynda turǵanyna eshkimniń daýy bola qoımas. Ǵaryshty ıgerý – álem elderiniń qoljetpes armany. Sol úshin de olar ǵylymı-salalyq bir ortaǵa birigýge yntaly. Mine, osy arada, barshamyzǵa belgili sebepterge qatysty Qazaqstannyń múmkinshiligi sóz etip otyrǵan salada basymdyqqa ıe. Bildińiz be? Osy jaǵynan kelgende Aıdynnyń bolashaq sapary – qazaq halqynyń, Qazaqstannyń úlken jeńisi der edim», – dep buldyr jaýap beripti.
Iá, ǵaryshty ıgerýge kúsh salǵanymyz jaqsy. Biraq, qyrýar aqsha jumsap kókke kóterileıin dep turǵan ǵaryshkerimizdiń alǵa qoıǵan maqsaty aıqyn bolsa, qandaı jaqsy bolar edi. Bul rette bárine A.Aıymbetovti kinálaı berýdiń jóni joq. Osyndaı shtattan tys jaǵdaılar oryn alǵan sátte Qazaqstannyń Aeroǵarysh komıtetiniń ǵaryshty ıgerýge qatysty shuǵyl is-shara jospary bolýy kerek edi. Ókinishke oraı, komıtet tóraǵasy Talǵat Musabaev ábjildik tanytyp, kúniburyn jospar daıyndaı almaǵany anyq. Daıyndalǵan jospar bolsa, ony Toqtar Áýbákirov biler edi. Sondyqtan bul joly A.Aıymbetovtyń ǵaryshqa ushýy «Qazaqstannan úsh ǵaryshker shyqty» degen esepti tolyqtyrý ǵana bolaıyn dep tur.
Taıaýda «Roskosmos» kompanıasy bizdiń «Qazǵaryshqa» A.Aıymbetovty Baıqońyrdy jalǵa berý ótemaqysy esebinen ushyrýǵa daıyn ekenderin málimdedi. Sonda A.Aıymbetovtiń ushý aqysy orystardyń esebi boıynsha bir mıllıard júz mıllıon rúbldi, ıaǵnı 20 mln. dollardy quraǵan. «Roskosmostyń» esepshileri: «Bul soma komersıalyq emes, tıimdi usynys bolyp tabylady. Sebebi, komersıalyq baǵa 50 mln. dollaryn quraıdy», – dep qazaqtardyń esep-qısaptyń jónin bilmeıtinderdiń qataryna qosyp jibergeni renishimizdi (ashýlanýǵa da bolar edi) týǵyzǵanyn jasyryp qaıtemiz. Al komersıalyq baǵytta ǵaryshqa saıahat jasaýdy kózdegen aǵylshyn ánshisi S.Braıtman on kúndik saparǵa 30 mln. dollar tóleýge keliskenin «Roskosmos» jarty álemge jar salǵan edi.
Sonda «Roskosmos» Reseıdiń qudaı qosqan kórshisi, aınymas serigi Qazaqstan azamattaryna komersıalyq baǵytta ǵaryshqa saıahat jasaý úshin 50 mln. dollarǵa deıin «jeńildik» jasap otyrǵanyn qalaı túsinýge bolady? Osy bir qarapaıym jaıttan-aq, «Roskosmos» Qazaqstandy ǵaryshty ıgerýde áriptes el sanamaıtynyn ańǵardyq. Qazaqstannyń múddesin qorǵaýǵa tıis QR Investısıalar jáne damý mınıstrligi Aeroǵarysh komıtetiniń tóraǵasy Talǵat Musabaev bolsa buǵan taǵy da bas ızep, kelisimin berdi. Endi 2016 jyly Reseıdiń Baıqońyrdy jaldaý aqysynyń biraz sommasy qazynaǵa túspeı qalýy múmkin. Memlekettik búdjetke túsetin mıllıondaǵan dollar A.Aıymbetovtyń «asyl armanyn» iske asyrýǵa baǵyshtalady.
Taıaýda «Roskosmos» kompanıasy bizdiń «Qazǵaryshqa» A.Aıymbetovty Baıqońyrdy jalǵa berý ótemaqysy esebinen ushyrýǵa daıyn ekenderin málimdedi. Sonda A.Aıymbetovtiń ushý aqysy orystardyń esebi boıynsha bir mıllıard júz mıllıon rúbldi, ıaǵnı 20 mln. dollardy quraǵan. «Roskosmostyń» esepshileri: «Bul soma komersıalyq emes, tıimdi usynys bolyp tabylady. Sebebi, komersıalyq baǵa 50 mln. dollaryn quraıdy», – dep qazaqtardyń esep-qısaptyń jónin bilmeıtinderdiń qataryna qosyp jibergeni renishimizdi (ashýlanýǵa da bolar edi) týǵyzǵanyn jasyryp qaıtemiz. Al komersıalyq baǵytta ǵaryshqa saıahat jasaýdy kózdegen aǵylshyn ánshisi S.Braıtman on kúndik saparǵa 30 mln. dollar tóleýge keliskenin «Roskosmos» jarty álemge jar salǵan edi.
Biz qansha jerden kókirek kerip maqtansaq ta ǵaryshty ıgerýge qaýqarymyz jetpeci anyq. Sońǵy jıyrma jylda Qazaqstanda ǵarysh salasyn jetik meńgergen mamandar daıarlanǵan joq. Eger Baıqońyr Qazaqstannyń ıeligine tolyqtaı ótetin bolsa, ol jaqtan reseılik mamandardyń bári ketip qalatyny belgili. Bul salada jumys isteıtin ınjenerlik quramnyń ózi qazirdiń ózinde tapshy. Reseıdiń ornyn basatyn AQSH pen Eýropa elderi jabdyǵy ábden tozǵan Baıqońyrǵa qyzyǵýshylyq tanytýy ekitalaı.
Óıtkeni, Baıqońyr ǵarysh aılaǵyndaǵy tehnıkanyń kóbi eski, jańa tehnologıalardyń birazyn Reseı tarapy engizgenimen onda áli kúnge qazaq dalasyn ýlap jatqan ýly otyndy paıdalanatyn «Protondar» ushyrylady. Sondyqtan tehnologıasy damyǵan elder Baıqońyrdy ıgerýdi qolǵa alsa, oǵan qomaqty ınvestısıa salýyna týra keledi. Bizdiń bul pikirimizdiń aqparat quraldaryna bergen túsiniktemesinde saıasattanýshy Dosym Sátbaev: «Ǵarysh salasy aqsha ǵana talap etpeıdi, sonymen birge mol tájirıbe men mamandardy da qajetsinedi. Ókinishtisi sol, bizde onyń ekeýi de joq. Reseı oqý oryndarynda ǵarysh tehnologıalary mamandyǵynda bizdiń bolashaq mamandarymyz bilim alǵanymen, biz qajetti mamandar tobyn báribir daıarlaı almadyq», – dep qýattaǵan edi.
Ǵarysh salasynyń basyna ekinshi ǵaryshkerimiz Talǵat Musabaev kelgende Qazaqstannyń ǵarysh salasyn ıgerýdegi joba-josparynda ilgerileý oryn alatyn shyǵar dep úmittendik. Onymyz beker boldy. Tákeń kelgen bette elimizdiń QazSat jer seriginen aıyrylyp, abyroıymyz aırandaı tógilgeni belgili. Tóbemizden Protonnyń qulaýy da údeı túskeni jasyryn emes. Árıne, Talǵat Musabaevty bilikti ǵaryshker ekenine ıneniń jasaýyndaı kúdik keltirmeımiz. Al onyń Aeroǵarysh komıtetin basqarýdaǵy menejerlik biliktiligine qatysty biraz syn aıtýǵa bolady. Qazirgi tańda jurt qarapaıym kólikti saqtandyryp, oqys jaǵdaıǵa dýshar bolyp jatsa, shyǵynyn óndirip alý úshin ótemaqy alyp jatady. Osy rette T.Musabaevtyń «Roskosmostan» qıralańdap kókke kóterilip, sońyn ala qulap jatqan Protondaryn halyqaralyq saqtandyrý kompanıalarynda saqtandyrýdy nege talap etpeıdi. Eger Proton apatqa ushyraǵanda saqtandyrý kompanıalarynan ótemaqy alyp, ekologıalyq ahýaldy retter edik. Ádette, Aeroǵarysh komıtetiniń tóraǵasy ǵaryshty ıgerýge qatysty Alataýdaı ambısıasyn iri jıyndarda udaıy aıtyp júretinin bilemiz.
Bizdińshe, Tákeń birinshi kezekte ǵarysh salasyna qyzyqqan qazaq jastaryn shetelde kóptep oqytyp, bilikti mamandar shoǵyryn qalyptastyrýǵa kúsh salýy kerek edi. Bul baǵytta da mardymdy jumystar atqarylmaǵany belgili. Maman bolmaǵan soń, Baıqońyrdyń bizge qajeti qansha? Aıta berseń áńgime kóp.
Osy joly Toqtar men Talǵat sońynan ergen inileri Aıdynǵa «Qyrýar aqsha jumsap, bul joly ǵaryshqa ushpaı-aq qoı. Sol qarajatty ǵarysh salasyn ıgeretin mamandar daıarlaýǵa jumsaıyq» dep aqyl aıtýǵa jaramady. Bul sózdi Áýbákirov aıtsa kúnshilder «baıdyń asyn baıqus qyzǵanypty» dep pysh-pysh áńgime taratar edi. Bizdińshe, bul sóz búkil salanyń jaýapkershiligin moınyna alǵan Musabaevtyń aýzynan shyǵýy kerek edi. Amal ne, Talǵat myrza Aıdynnyń aptyǵyn basyp, ekonomıkalyq múddemizdi qorǵaı almady. Taǵy da «Roskosmosqa» maıshelpek bolǵanymyz janǵa batady.
Jarbol KENTULY
