Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń nazaryna!
Elimiz táýelsizdik alǵannan beri kóp sala damydy, kóptegen qoǵamdyq-saıası qyzmetter men qyzmetkerler paıda boldy. Sonyń biri – QR balalar ombýdsmeni. 2002 jyldan bastap, Siz QR Syrtqy ister mınıstri bolǵan ýaqytta, elimizde adam quqyqtaryn qorǵaıtyn osy qoǵamdyq-saıası qyzmettiń bolýy týraly aıttyńyz. Jenevada ótken 58 sesıanyń otyrysynda, ombýdsmen qyzmeti Qazaqstanda da bolýy kerek ekeni jaıynda resmı málimdeme jasadyńyz.
Qurmetti Qasym-Jomart Kemeluly, Sizdiń halyq únine qulaq asatyn memlekettik júıe qurýdaǵy bastamańyzda alǵa tarta otyryp, osy Ashyq hatpen jiti tanysyp, jaýabyn berýińizdi suraımyn.
Qazaqstanda adam quqyqtary qorǵalýy, onyń ishinde bala quqyqtarynyń qorǵalýy óte mańyzdy. Bul – Qazaqstandaǵy ózekti taqyryptardyń biri. Elimizde balalar ombýdsmeni táýelsiz qyzmet atqarady, eshkimge esep bermeıdi jáne onyń qyzmetine tek jazylǵan narazylyqtar boıynsha memlekettik organdarǵa, mekemelerge, kelip túsken narazylyq boıynsha usynys aıtý, qaraý, oryn alǵan olqylyqtardy jetkizýshi deńgeıinde ǵana bolyp tur.
Shyǵys Qazaqstan oblysy, Aıagóz qalasynda ornalasqan balalarǵa arnalǵan arnaıy mekemege sońǵy jyldary balalar ombýdsmeni Arýjan Saınnyń shúıligýiniń orynsyz ekenin aıtqymyz keledi. Arnaıy mekemelerde kútimde bolǵan, aýyr dıagnozben ómirge kelgen balalardyń qaıtys bolýy tabıǵı zańdylyq.
Sońǵy qazany elimizdegi TJ jaǵdaıymen baılanystyrýdyń jóni joq. Bul qazany BAQ ókilderiniń barynsha «sensasıa» jasap, búkil elge jar salýy da orynsyz. Osyndaı is-áreketterdiń saldarynan qaıtys bolǵan balalardyń quqyqtary aıaqqa taptalýda.
Mundaı balalar tósekke ómir boıyna tańylǵan. Sońǵy mınýttaryn dárimen jeńildetip, ómirden ótken balalardyń ómiriniń sońǵy mınýtyn ótkizip jatyr dep aıta alamyz. Óıtkeni, ómir boıy aýyr dıagnozben jatqan balalardyń jan tapsyrar aldynda qalypty tamaqtanyp, kenetten qaıtys bolady.
Men dáriger emespin, biraq bul Aıagózde arnaıy mekemedegi balalardy óz kózimmen kórip qaıtqannan keıin jazyp otyrmyn. Qansha janymyz, júregimiz ádildikti ańsap, tekserýdi qalap tursa da dál osy jaǵdaıda balalardyń ólimimen upaı jınaý, naǵyz balalar ombýdsmeni aınalysatyn is emes ekenin aıtqym keledi.
1995 jyly adam quqyqtary jóninde Jenevada ótken BUU semınarǵa, alǵashqy ret elimizden resmı ókilder qatysty. Elimizge bul qyzmet qajet ekeni anyq. Aldaǵy ýaqytta bul qyzmettiń máni men mazmunyn halyqqa tolyqqandy uǵyndyrýdyń mańyzy zor.
Ókinishke oraı, keıbireýler dám-tuzy taýsylyp, týralap kelgen dertten kóz jumǵan balalardyń qazasynan óziniń tanymaldyǵyn arttyrýǵa paıdalanyp júr.
Rýhanı jáne moraldyq turǵydan balalardyń quqyǵyn tiri kezderinde ǵana emes, qaıtys bolǵannan keıin de saqtalýy tıis.
Aıagózdegi bala ólimin Arýjan Saın emosıaǵa salynyp, BAQ ókilderin paıdalanyp barynsha sumdyq jaǵdaı etip kórsetip jatyr. Osyndaı emosıaǵa toly oı-pikirlerdiń kesirinen halyq arasynda durys pikir qalyptaspaýda. Osynyń nátıjesinde memleketke senbeý, tyrnaq astynan kir izdeý ádetke aınaldy.
Sol sebepti Aıagózde arnaıy mekemede tárbıelenip jatqan balalardyń jaǵdaıy, solarǵa bola týyndaǵan qoǵamdaǵy qate pikirge óz ustanymdy bildirýdi jón sanadym.
Qolmen ustap, kózben kórgennen keıin. Arnaıy mekemede aýyr dıagnozben dúnıege kelgen, aýyryp qaıtys bolǵan árbir bala úshin ombýdsmen qoǵamda osyndaı rezonans jasap, daý-shardyń shoǵyn úrleı berse jyldar boıy aıtysýdan qolymyz bosamaýy múmkin.
OQO-da oryn alǵan áke men qyzynyń jaǵdaıyn eske alyńyz. Arýjan Saın balanyń emine kómektesemin dep, tolyq tekserýdi talap etip, aqyr sońynda qyz balanyń emi birneshe aıǵa sozylyp, eki aı ákesin tergelip, otbasynyń oıranyn shyǵardy. Buǵan ne deýge bolady? Ol osylaı árbir iske maı quıa berse, Qazaqstanda balalar ombýdsmeni degen qoǵamdyq-saıası qyzmettiń qadiri ketetini anyq.
Sondyqtan, birinshi kezekte arnaıy mekemelerde aýyr dıagnozben aýyryp jatqan balalardy ómirleriniń sońynda mazasyn almaı, taǵydyrǵa moıynsunyp, olardy sabyrmen máńgilik saparǵa shyǵaryp salýdy úırenýmiz kerek.
Qoǵamǵa qaza týraly jetkizsek te, tek halyqtyń jubanyshy men jaqsy sózderin estý úshin, janashyrlyq kóńil-kúıdiń basym bolǵanyn qalar edim. Arnaıy mekemedegi, balalar jaryq dúnıeden daý-shardy estimeı alańsyz attanýǵa quqyly emes pe?
Balalar ombýdsmeni Arýjan Saın ózi osyndaı balalar jaıly, qaza jaıly habar alsa, qoǵamda rezonans týdyrmaı, ózi resmı málimdeme jasap, birinshi kezekte balalardyń qazasyna bola halyqqa kóńil aıtyp, sodan keıin baryp tekserýdi talap etip, usynys aıtýy kerek dep esepteımin.
Ol ózine berilgen resmı jaýaptarǵa senbese, qolyndaǵy dálelin tıisti oryndarǵa kórsetýi kerek. Óıtkeni, Aıagózdegi arnaıy mekemede zorlaý faktisi is qozǵalyp, zorlyq kórsetýge qatysty naqty dálel bolmaǵan soń, is jabyldy. Jalǵan aqparat rastalmady. QR Bas prokýratýrasy óz sheshimin aıtty.
Al balalar ombýdsmeni bolsa, quzyrly oryndardyń jaýabyna senimsizdik bildirýde. Endi tórt balanyń ólimi aıtyp, shý kóterip jatyr. Arýjan Saınnyń osy is-áreketinen basty maqsaty tek – kinálilerdi tabý ǵana sıaqty. Ol Qazaqstanda balalardyń quqyqtaryn qorǵaǵysy kelse, basqa da áleýmettik sektorlarda óz oıyn bildirý kerek. Ol óz pozısıasyn aıtyp, qoǵamdyq ómirimizde qalyptasqan jaıttardy qalaı sheshýge bolatyny jyıly usynystaryn alǵa tartpaı ma?
Arnaıy balalarǵa arnalǵan saıajaılar qaıda? Arnaıy balalarǵa qaraıtyn mekemelerde neni ózgertý kerek? Qandaı reformalar jasalýy kerek? Neshe aıdan beri sheshimin tappaı turǵan «Turǵyn úı jınaq banki» men QR Eńbek mınıstrliginiń arasynda bolyp jatqan usynystarǵa qatysty óz oıyn, óz pikirin bildirmeı me?
Bul jerde de múgedek balalar máselesin qozǵap otyrmyz. Az jarnamen «Baqytty otbasy» baǵdarlamasymen múgedek bala tárbıesinde otyrǵan otbasylardy ótkizý, olardyń aı saıynǵy alyp otyrǵan járdemaqylaryn kiris kózi dep kórsetý syndy mańyzdy máseleler bar. Osy máseleni sheshýge nege at salyspaıdy?
Arýjan Saın «Balalar úıin» tolyqtaı joıyp, jetimder úıindegi balalardy túrli otbasylarǵa úlestirip berýdi kózdeıdi. Buǵan bizdiń qoǵam daıyn ba? Bala asyrap alýshylar deni saý, aıaq-qoly balǵadaı balalardy asyrýǵa alýǵa umtylady ǵoı? Muny Arýjan nege túsinbeıdi?
Al aıyqpas dertke shaldyqqan balalardy asyrap alatyn jandardy izdeý tipti qıyn. Arnaıy mekemede sońǵy kúnderin ótkizip, tósekke tańylǵan balalardy kim asyrap alǵysy keledi? Bul ashshy bolsa da shyndyq.
Qansha joǵary minbeden aqylgóısip sóılesekte, joǵary ıdeologıany aldyǵa tartsaq ta, qoǵamda myń jerden belsendi bolyp júrsek te, dál osyndaı aýyr jaǵdaıda jatqan balalardyń sońǵy sátterinde, qoldarynan ustap, tıisti baqylaý jasap, kóz ilmeı qaraıtyn jandardy tabý múmkin emes. Aýyr naýqasqa shaldyqqan balaǵa qaraıtyn eshkimniń biligi joq ekenin nege túsinbeımiz!
Qasym-Jomart Kemeluly, joǵaryda jazylǵan jaıttardy eskere otyryp, elimizde balalar quqyǵyn qorǵaýshy ombýdsmen Arýjan Saındy qoǵamdyq-saıası qyzmetin bosatýyńyzdy suraımyz.
Norvegıa, Jeneva, Estonıa sıaqty damyǵan elderdegi balalar ombýdsmeni degen qyzmet túri de damyǵan. Jyldar boıy naqyshtalyp, rýhanılanyp, joǵary moraldy baǵaǵa ıe bolǵan. Qazaqstanda balalar ombýdsmeni, qoǵamdyq-saıası qyzmet rýhanı turǵydan da kemeldene túsýge laıyqty.
Juldyz AQTANJANOVA, «Aqjúnis» Analar qoǵamynyń Shyǵys Qazaqstan oblysy boıynsha jaýapty jetekshisi.
