[caption id="attachment_10176" align="alignleft" width="300"]
Shámil Berishev, Azamattyq avıasıa akademıasy Ushý daıarlyǵy sıkliniń jetekshisi, Qazaqstannyń qurmetti avıatory tósbelgisiniń ıegeri[/caption]
– Búginde bizdiń Azamattyq avıasıa akademıasy úlken Airbus, Boeing syndy iri ushaqtarǵa ushqyshtar daıarlamaıdy. Tek shaǵyn avıasıa salasyna arnalǵan ushaqtardy basqaratyn mamandar ázirleımiz. Naqtyraq aıtsaq, ıtalıandyq «Teknam» dep atalatyn ushaqty tizgindeıtin ushqyshtardy daıyndap jatqan jaıymyz bar. Bul ushaqty da eki pılot basqarady. Sondyqtan ushý qaýipsizdigine qatysty sabaqtardy akademıa túlekterine úıretemiz. Fransıada apatqa ushyraǵan Airbus A320 ushaǵyn da eki adam basqarǵany ózderińizge málim. Ushý barysyndaǵy qaýipsizdik erejeleriniń qatań saqtalýy kez kelgen el úshin mańyzdy. Azamattyq avıasıa salasyndaǵy qaýipsizdik isi joǵary deńgeıde damyǵan qazirgi zamanda adamı faktordyń áserinen apatty jaǵdaıdyń oryn alýy kópshilikti qatty alańdatýy oryndy. Airbus A320 ushaǵynyń ekinishi pıloty Andreas Lýbıtstiń áýe kemesindegi 150 jolaýshynyń ómirine beı-jaı qaraýy meni de qatty oılantty. Ekıpaj músheleri birneshe adamdy quraıtyn áýe kemeleriniń arnaıy Ushý erejesi bolady. Tıisti oryndar bekitken bul nusqaýlyqtar ushý barysynda tolyqtaı saqtalýy kerek edi. Avıasıa salasyna ómirin arnaǵan maman retinde aıtsam, bul áýe apatynyń maǵan túsiniksiz jaqtary kóp bolyp tur.
– Sony tarqatyp aıtsańyz.
– Eń birinshi kezekte ekıpaj komandıriniń kabınany ekinshi pılotqa tastap, syrtqa shyǵyp ketýi kúdik týǵyzady. Talaı ret 6-8 saǵat boıy toqtaýsyz ushqan kezderimiz boldy. Sol kezde komandırlerdiń lám-mım demesten oryndarynan turyp, kabınany tastap ketkenin kórmek túgili, estigen de emespin. Iá, bort komandıri asa qajet kezinde kabınany tastap shyǵýyna bolady. Qalyptasqan erejege saı, komandır ekıpaj músheleriniń birin ekinshi ushqyshtyń qasyna qaldyryp, sodan keıin syrtqa shyǵýy tıis. Esh ýaqytta kabınada jalǵyz adam qalmaýy kerek. Muny jurttyń bári biledi. Komandır osynyń bárin bile tura kabınany áriptesine tastap, shyǵyp ketken. Bul kúdik týǵyzatyn jaıt. Ekinshi bir kúdik týǵyzatyn másele, ekinshi pılottyń ushaqty 8 mınýt boıyna tómen qaraı quldılatýy da adamdy túrli oıǵa jeteleıdi. Negizinde ushaqty 2-3 mınýtta qulatýǵa bolady. Qaterge bas tikken ekinshi pılottyń ýaqytty bulaısha nege sozýy da jumbaq kúıinde qalyp tur.
Qazir adamdar bir-birimen qarapaıym adamı qarym-qatynas ornatýdan qalyp barady. Ushqyshtardy aıtpaǵan kúnniń ózinde, qazir qarapaıym adamdardyń ne oıy bar ekenin bilmeımiz. Kezinde Almaty bólimshesinde bes myń ushqysh boldy. Sol kezde bizder bir-birimizden syr jasyrmaýshy edik. Kimniń balasy aýyryp, áıelimen urysyp qalǵanyn, bárin-bárin bilip otyratynbyz. Bir-birimizge demeý bolyp, udaıy qoldaý kórsetýshi edik. Sonyń nátıjesinde aramyzda mundaı aqylǵa syımaıtyn oqıǵa oryn alǵan joq. Qazir jaǵdaı kerisinshe, ushqyshtar bir-birimen emen-jarqyn aralaspaıdy. Olardyń nendeı kúıge tap bolyp, qandaı qıynshylyqty bastan ótkerip jatqanyn eshkim bilmeıdi.
– Qazirgi ǵylymı-tehnıka damyǵan zamanda adamdardyń bir-birimen sóılesýi, syrlasýy qalyp bara jatqany jasyryn emes. Mundaı jaǵdaıda adamdar psıhologıalyq kúızeliske ushyraıdy. Ekinshi ushqyshtyń psıhologıalyq kúızeliske ushyraýy múmkin be?
– Durys aıtasyz. Qazir adamdar bir-birimen qarapaıym adamı qarym-qatynas ornatýdan qalyp barady. Ushqyshtardy aıtpaǵan kúnniń ózinde, qazir qarapaıym adamdardyń ne oıy bar ekenin bilmeımiz. Kezinde Almaty bólimshesinde bes myń ushqysh boldy. Sol kezde bizder bir-birimizden syr jasyrmaýshy edik. Kimniń balasy aýyryp, áıelimen urysyp qalǵanyn, bárin-bárin bilip otyratynbyz. Bir-birimizge demeý bolyp, udaıy qoldaý kórsetýshi edik. Sonyń nátıjesinde aramyzda mundaı aqylǵa syımaıtyn oqıǵa oryn alǵan joq. Qazir jaǵdaı kerisinshe, ushqyshtar bir-birimen emen-jarqyn aralaspaıdy. Olardyń nendeı kúıge tap bolyp, qandaı qıynshylyqty bastan ótkerip jatqanyn eshkim bilmeıdi. Qazirgi tańda áýejaıda ekıpaj músheleri qazdaı tizilip ketip bara jatqanyn baıqaımyn. Olardyń qatar júrip, arqa-jarqa bolyp áńgimeleskenin kórmeıtin boldyq. Adamı qarym-qatynastardyń tómendeýinen osyndaı qıyn jaǵdaımen betpe-bet kelip otyrǵanymyzdy túsinetin kez jetti dep esepteımin.
– Ekıpaj músheleriniń ushý qaýipsizdigin qamtamasyz etetin MSISI kýrsy týraly estýimiz bar. Sony kópshilikke túsindirip ótseńiz?
– MSISI kýrsy ekıpaj músheleriniń ózara qarym-qatynasyn saqtaýdy qamtamasyz etetin baǵdaralma. Ushý barysynda ekıpaj komandıri basqarsa, ekinshi ushqysh aınalany baqylap, ózine tapsyrylǵan mindetti atqarady. Aýaraıy qolaısyz jaǵdaılarda komandır ushaqty ekinshi ushqyshqa resmı túrde tapsyryp, ózi jaǵdaıdy baqylaýǵa alýy múmkin. Munyń bári MSISI baǵdarlamasynda jan-jaqty kórsetilgen. Jalpy, mundaı kýrstan ótken ekıpaj músheleri kez kelgen qıyndyqqa qarsy tura alady. Joǵary daıyndyqtan ótken ekıpaj músheleri ushaqtyń dvıgatelinde aqaý paıda bolsa, ekinshisin qosyp alyp, laınerdi aman-esen jerge qondyratyn múmkindikke ıe bolady. Qazirgi tańdaǵy zamanaýı ushaqtardyń barlyq qurylǵylary men júıeleriniń úsh qosymshasy bar. Biri isten shyqsa, ekinshisin qosýǵa bolady. Sondyqtan qazirgi ushaqtardyń qaýipsizdik júıesi joǵary deńgeıde damyǵan dep nyq senimmen aıta alamyn.
– Jalpy, pılottar qansha saǵatqa deıin úzdiksiz usha alady.
– Dúnıejúzinde qalyptasqan Ushý erejesi bar. Bul ushaqtardyń kólemine baılanysty aıqyndalady. Sondaı-aq, túndegi ushý ýaqyty kúndizben salystyrǵanda biraz qysqa bolatyny belgili. Sol sıaqty ushý aralyǵyndaǵy demalys ýaqytynyń mólsheri de atalǵan erejede taıǵa tańba basqandaı anyq kórsetilgen. Aıtalyq, jolaýshylar ushaǵynyń pılottary kúndiz 8 saǵatqa deıin toqtaýsyz ushýyna ruqsat etilse, túndegi ushý kezeńi 6 saǵattan aspaýy tıis. Budan keıin ushqyshtar tranzıttik áýejaıda 12 saǵatqa deıin demalýy shart. Taǵy da aıta tússek, alyp laınerlerdi tizgindep júrgen ushqyshtardyń bir aılyq ushý saǵaty 60 saǵattan aspaýy kerek. Al shaǵyn ushaqtarda bul kórsetkish 100 saǵatqa deıin sozylady. Ushý erejesiniń osy talaptaryn oryndaǵan ekıpaj músheleri qaýipsizdik sharalaryn tolyq saqtaǵan bolyp sanalady.
– Azamattyq avıasıa akademıasy ushý qaýipsizdigine qanshalyqty kóńil bólip keledi?
– Elimizdiń azamattyq avıasıa salasy damý ústinde. Bizdiń akademıa elimiz boıynsha ushqyshtar daıaralaıtyn biregeı oqý orny bolǵandyqtan Úkimet tarapynan aıryqsha kóńil bólinýde. Memlekettiń qoldaýynyń arqasynda stýdent jastardyń biliktiligin shyńdaý úshin Airbus 320, Boeing 737 ushaqtarynyń trenajerleri jastardyń biliktiligin shyńdaýǵa járdemdesetin bolady. Akademıa túlekteri Fınlandıanyń Patria azamattyq avıasıa ushqyshtaryn daıarlaý mektebinde tálim alyp jatyr. Budan basqa stýdentterimiz Ispanıa, Lıvıa syndy Eýropa elderinde is-tájirıbeden ótip, ózderiniń biliktiligin kóterdi. Bizder qazaq balalaryn atalǵan elderdiń áýe mektepterinen synaqtan ótkizý úshin alyp barǵanda aǵylshyn tilindegi avıasıa termınderin shatastyryp qınalatyn shyǵar dep oılaǵan edik. Biraq is barysynda alǵyr stýdentterimiz aǵylyshyn tilin jetik meńgergenin baıqatyp, aǵylshyn tilinde aıtylǵan termınderdiń bárin túsinip, súringen joq.
Qazir akademıa bazasy negizinde azamattyq avıasıanyń ushý qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin Ortalyq Azıa jáne Qazaqstan boıynsha IKAO Oqý ortalyǵy quryldy. Instrýktorlyq quramy sertıfıkattalǵan jáne oqý-ádistemelik qujattamalary, materıaldy tehnıkalyq bazasy IKAO standarttaryna sáıkestendirilgen. Osylaısha akademıa halyqaralyq talaptarǵa sáıkes maman daıyndaýǵa bar kúshin jumsap keledi. Bul baǵyttaǵy jumystar akademıamyzǵa Muhtar Baıjumanov rektor bolyp taǵaıyndalǵaly beri qarqyndy júrip keledi.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Nurlan Jumahan.
