Tarıhta esimi altyn áriptermen jazylǵan Shyńǵys hannyń joryqtary jóninde san alýan tarıhı málimetterge úńildik. Bir qyzyǵy, osy suraqqa kelgende tobymyzdyń pikiri ekige jaryldy. Birinshi toptyń jaýabyn aıtaıyq. Mysaly, aıtar bolsaq, onyń álemdi dúr silkindergen «Otyrar apaty» jaıynda «Túrki áleminiń kóshbasshylarynyń ótkeni men búgini» atty eńbekten tapqandaı boldyq. Bul eńbekte keltirilgen derekter boıynsha soǵystyń bastalýyna Horezm shahtyń ózi kináli eken. Sonymen qatar, «Shyńǵys han» jýrnalynyń №14 sanyndaǵy M.Maǵaýınniń pikiri de osyǵan keledi. Degenmenen, osynshama derekterge qaramastan, basqa da eńbekterdi qaraý barysynda Shyńǵys han qanipezer jaýlaýshy degen tujyrym da tekten etk aıtylmaǵandaı kórinedi. Nege? Birinshiden, onyń joryqtarynyń nátıjesinde jer betindegi birtutas mádenıettiń uıytqysy bolyp otyrǵan qalalar joıylyp ketti. Birden bir mysal – Otyrar qalasy. Tek Balasaǵun qalasy ǵana arada biraz jyldar ótkesin bastapqy qalpyna kele alǵan. Ekinshiden, onyń joryqtarynyń kesirinen keıbir halyqtardyń halyq bolyp qalyptasý úrdisi birneshe jylǵa keshikti. Iá, Shyńǵys han keremet qolbasshy bolǵan, júrgizgen soǵys taktıkasy qanshalyqty aqyldy adam bolǵanyn dáleldeıdi. Biraq onyń jer betine, álemge tıgizgen zardabynan soń, ony biz «qanipezer jaýlaýshy» – degen pikirge toqtadyq.
Shyńǵys hannyń joryqtary týraly kóptegen málimetterdi oqyǵanda janyń túrshigedi. Ol sekildi qatigez qolbasshylar tarıhqa endi kelmesin dep tiledik.
Qaǵanǵa árkimniń-aq bar talasy. Bul, endi, ekinshi toptyń pikiri. Shyńǵyshan jaıly zerttep, kitap shyǵarǵan ǵalymdardyń eńbekterin oqyp, jáne olardyń keltirgen dálelderine súıene otyryp qaǵandy «qanipezer jaýlaýshy» – degen eýrosentrıstik kózqarasty jaqtaýshy topqa biz, árıne, qarsymyz. Eýrosentrıstik kózqaras burynnan qalyptasyp qalǵan ádetteri boıynsha túrikterdi, mońǵoldardy «jabaıy», «buzyq», «mádenıetti qıratýshy» dep jazýdan jańylǵan emes. Shyńǵyshan tarıhy da sol turǵydan jazylyp, tarıhı shyndyq meılinshe burmalanady. Shyńǵyshan jaıly eýrosentrısterdiń kózqarastarynan málimetter keltireıik: «Sovetskaıa ıstorıcheskaıa ensıklopedıa» sıaqty tanymal eńbekterde bylaı dep jazylǵan: «Mońǵoldardyń jaýlap alýy Azıa jáne Shyǵys Eýropa halqy úshin adam tózgisiz qıyndyqtar ákeldi. Osy jaýlap alýlar saldarynan keıinnen qurylǵan Altyn Orda jáne basqa da memleketterde Shyńǵys han urpaqtary kóp ýaqytqa deıin óz bılikterin saqtaı otyryp, qolastyndaǵy halyqtarǵa mádenı jáne ekonomıkalyq turǵydan qysym kórsetip otyrdy. Al bul joıqyn shabýyldar kóptegen halyqtarǵa materıaldyq jáne rýhanı jaqtan qalýyptasýyn júzdegen jyldarǵa kesheýildetti».
Osy keltirilgen siltemede eýrosentrısterdiń Shyńǵyshanǵa bergen sıpattamasy álikúnge deıin ústemdik etip keledi. Osyndaı teris pikir qazaq halqynyń tól tarıhynan da oryn alǵan: «Mońǵol shapqynshylyǵy Qazaqstan úshin de, jaýlap alǵan basqa elder úshin de zor apat boldy. Jergilikti halyqtyń qarsylyǵyn basý úshin Shyǵyshan jappaı terror men zorlyq-zombylyq, tutas aýdandardy oırandaý ádisterin qoldandy. Sóıtip, mońǵoldar jaýlap alýmen qatar, adamdardy jappaı qyryp-joıyp, óndiristik kúshterdi qıratty, materıaldyq jáne mádenı qundylyqtardy joıyp jiberdi». Biraq olardyń ishinde de Shyńǵys handy aqıqat shyndyq negizinde tanyǵan ǵalymdar da boldy. Degenmen, olardyń sany kóp bolmaǵandyqtan, bundaı durys pikirler eýrosenstrısterdiń kóleńkesinde qalyp qoıdy.
«Shyndyq qap túbinde jatpaıdy» degen halyq maqal-mátelderine sáıkes Shyńǵys hannyń álem halyqtary tarıhyndaǵy úlesi tıisti shyndyqta jazylýy tıis. Shyńǵys hanǵa ádil baǵa berýshi ǵalymdardyń biri – doktor Erenjen Hara-Davan. Onyń «Chıngızhan kak polkovodes ı ego nasledıe» (Kúltýrno – ıstorıcheskıı ocherk Mongolskoı ımperıı HII-HIII vekov. - Belgrad, 1929) atty eńbegin ataýǵa bolady. Bul týyndy erterekte jaryq kórse de, kitap avtorynyń mońǵol ultynan ári onyń Shyńǵyshan ómiri men ol qurǵan ımperıanyń uzaq dáýirlegeni týraly jazǵan shyndyǵy Keńes ókimetine unamady. Sondyqtan ol kópshilik oqyrmannyń qolyna tıgen joq. Keńes ókimeti ydyraǵan soń, ol óz tól ataýymen orys tilinde, 1992 jyly Almatyda 100 000 danamen basylyp shyǵaryldy. Erenjen Hara-Davan Shyńǵys handy danyshpan qolbasshy, kemeńger elbasy, kóregen saıasatker dep sıpattaı kele, onyń bilgirligin, halyqtardyń ádet-ǵurypyn, mádenıetin saqtaǵanyn, sonymen birge ózi qurǵan ımperıanyń basqarý júıelerin, áskerı qurylymy men saıası qarym-qatynastaryn qalaı uıymdastyrǵanyn dáıekti derektermen beredi. Shyńǵyshanǵa ádil ári durys baǵa bergen ǵalymdar Erenjen Hara-Davanmen ǵana shektelmeıdi. Olardyń qatarynda fransýz ǵalymy Rene Grýsse de bar. Onyń «Imperıa stepeı: Attıla, Chıngıshan, Tamerlan» dep atalatyn eńbegi Uly dalanyń úsh tarıhı tulǵasyna arnalǵan. Bul eńbektiń Shyńǵyshan ımperıasy tarıhyna arnalǵan. Ortalyq Azıa etnostaryn qaıta biriktirýde Shyńǵyshan ushan-teńiz qajyrly eńbek etip, álemge óz ımperıasyn pash etti. Ol úsh ǵasyrdaı ómir súrdi. Bul ımperıanyń basym etnostary túrikter bolǵany da barshaǵa málim. Olardyń sol ımperıany dúnıege ákelýde sheshýshi qyzmet atqarǵany barshaǵa aıan.
Shyńǵys han álemge óz atyn qaldyrdy, qolastyndaǵy etnostardy ınovasıalyq jaǵdaıda biriktirip, Uly ımperıa qurdy, túrikter men mońǵoldardy uly kúshke aınaldyrdy. Qaǵannyń istegen uly isterin ysyryp qoıyp, «qanipezer jaýlaýshy» – deý, sirá, adasýshylyq. Shyńǵyshan týraly áli de talaı eńbekter jazylyp, ártúrli talas pikirler týyndar. Biz tek stýdent retinde óz kózqarasymyzdy bildirdik.
Daıyndaǵandar: Begaıym MUHAMMEDJAN, Gúlnar AHMETOVA,
Araılym POSTANOVA, Jadyra NÁJİB,
Nursaıa MIZAMBEKOVA, Alym ÚSEIULY, Farıza MUQAN,
Lázzat QARMYSOVA, Ajar TURAROVA,
Saltanat SÚIİNDİKOVA, Jazıra RAHYMJAN,
Nurgúl ÁLQÝAT
