Anadoly men sultan arasyndaǵy baılanys birjolata úziledi. 1920 jyly Ankarada Atatúrik jańadan qurylǵan Uly Ulttyq jınalysynda tóraǵa bolyp saılandy. Ol ásker jasaqtap, grekterdi qýdalaıdy. Atatúriktiń ulttyq máselede birjaqty, birbetkeı bolǵanyn tarıh paraqtarynan bilýge bolady. Hrıstıandardyń denin shekara asyrdy. Sóıtip, grekterdiń Kishi Azıadaǵy basqynshylyǵy támamdaldy. Atatúrik Antanta memleketterin aldyńǵy kelisimnen áldeqaıda ádiletti Lozann kelisimine kóndiredi. Sultanat pen halıfatty joıyp, respýblıka qurady. 1923 jyly Túrik Respýblıkasynyń birinshi prezıdenti bolyp saılandy. Odan keıin de 1927, 1931, 1935 jyly prezıdenttikke túsken, jeńiske jetken.
Baısaldy dıktatýra
Grek jerindegi Salonıkıde 1881 jyly 12 naýryzda týǵan. Týǵanda azan shaqyryp Mustafa dep ataıdy. Ekinshi atyn oqyp júrgende matematıkadan erekshe qabiletin baıqaǵan dostary qoıǵan. 1934 jyly túrikterdiń ultshyldyǵyn qaıta jańǵyrtqany úshin uly kósem dep tanyǵan Bas Assambleıa onyń tegine Atatúrik esimin Túrkıanyń Uly Ulttyq jınalysynda berdi. Ózi ateıs bola tura, ıslamnyń órkendeýin esh kedergi keltirmegen.Kerisinshe, Atatúrik júrgizgen saıasattyń arqasynda qazirgi Túrkıa halqynyń 99 paıyzy musylman. Túrikter Atatúriktiń saıasatyna meılinshe bereshek. Ulttyń atasy retinde ony qatty qurmetteıdi. Túrkıanyń ár qala, aýylynda oǵan kóshe aty berilgeni soǵan dálel bolsa kerek.
Bılik basyna kelisimen ol baısaldy dıktatýra ornatty. Túrik memleketin batys úlgisinde modernızasıalaýdy qolǵa aldy. Onyń reformalary túrli pikirler týǵyzdy. Biraq týrashyl saıasatker retinde Atatúrik kúlli ıslam elderinen oq boıy ozyp shyǵyp, túrikterdi álemniń aldyńǵy qatarly damyǵan memleketteri qataryna qosty.
Syrtqy saıasatta Atatúrik eliniń táýelsizdigin birden moıyndatýǵa kúsh saldy. Ulttar Lıgasyna ótip, barlyq kórshilerimen yntymaqty qarym-qatynas ornatty. Eń aldymen Grekıa jáne KSRO-men.
Bılik basyna kelisimen ol baısaldy dıktatýra ornatty. Túrik memleketin batys úlgisinde modernızasıalaýdy qolǵa aldy. Onyń reformalary túrli pikirler týǵyzdy. Biraq týrashyl saıasatker retinde Atatúrik kúlli ıslam elderinen oq boıy ozyp shyǵyp, túrikterdi álemniń aldyńǵy qatarly damyǵan memleketteri qataryna qosty.
Atatúriktiń reformalary
Atatúrik reformalarynyń dushpany az bolmady. Biri ashyq qarsy shyqsa, biri qupıa túrde, jymysqy áreketterge kóshti. Qazirge deıin onyń reformasyn moıyndaı almaǵandar barshylyq. Solaqaı saıasat ustanatyn qozǵalystar onyń júrgizgen repressıalaryn eske alady. Olar Atatúrikti býrjýazıalyq kósem dep tanıdy. Halıfatty joıǵanyn Islam álemi áli de túsingisi kelmeıdi.
Degenmen, ol túrik memleketin quldyraýdan saqtap qalǵan júz jylda bir keletin birtýar tulǵa. Soǵystan keıin esin jınaı almaı jatqan eldi aıaǵynan tik turǵyzyp damytý ekiniń biriniń qolynan kele beretin is emes.
Ulttyq baǵyttaǵy jańa Túrkıa
Aýqymdy reformalar Túrkıany jańa jolǵa túsirdi. Eń birinshi ózgeris latyn qaripin engizýden bastaldy. Áıelderge erlermen teń quqyq berildi. Jańa Azamattyq kodeks qabyldandy. Onyń basty maqsaty – esh kúsh túsirmeı túrikterge ulttyq qundylyqtardy oraltý, ultyn maqtanysh etkizý boldy.
Atatúrik qatal ári saıypqyran sarbaz boldy. Biraq onyń «ultyń úshin soǵyspa, janyńdy qı» deýin keı saıasatkerler asylyq dep tanıdy. Bul onyń mineziniń qatygezdigin, tasjúrektigin kórsetedi deıdi. Atatúrik kelisimge ońaı kóne bermeıtin, birbetkeı tulǵa boldy. Biraq sonyń barlyǵyn «ultymnyń órkendeýi úshin» dep bilgen.
Túrkıany órkenıetti elder qataryna qosý ońaı bolmady. Desekte, Atatúrik basqarǵan bar-joǵy on bes jyl ishinde Túrkıa adam tanymastaı ózgerdi. Ol ár eldimekende mektep ashty. Arab qarpin latynǵa aýystyrdy. Qyz balanyń oqýyna múmkindik berdi. Ol din isterin saıasattan bólip tastady. Din ár adamnyń jeke isi ekenin eskertti. Dinı zańdardyń bárin ysyryp qoıyp, Túrik zańdaryn halyqaralyq standarttarǵa saı ózgertti. Adamnyń tegi resmı túrde atalatyn boldy.
Ol eýropalyq qaǵıdalarǵa súıene otyryp, Túrkıanyń zaıyrly memleketter qataryna jetýine kóp yqpal etti. Eýropadaǵy damyǵan aýyl sharýashylyq pen óndiristi mysalǵa ala otyryp, Túrkıany da sol jolmen alyp júrdi. Jańa ekonomıkalyq júıe qurdy. Shaǵyn kásipkerlikke zor qoldaý kórsetildi. Ásirese, aýyldyq jerlerde. Aýylsharýashylyq kásiporyndaryn ashý qolǵa alyndy. İri óndirister jandandy. Indýstrıaldy damýdyń alǵysharttary jasaldy.
Qazirgi tańda dúnıejúzi boıynsha İJÓ boıynsha Túrkıa 15 satyda tur. Bul ekonomıkasy jaqsy damyǵandyqtan múmkin bolǵany aıtpasaq da túsinikti. Túrkıa jas memleket qatarynda. Onyń turǵyndarynyń basym bóligin otyzǵa deıingi jastar quraıdy.
Atatúriktiń 1927 jyly Parlament minberinde turyp: «Bizdiń kórshimiz, Keńester odaǵy kúnderdiń kúni qulaıdy. Biraq ol jerde bizdiń qandas baýyrlarymyz bar. Biz solarmen baılanysty úzbeýimiz kerek. Biz soǵan daıyn bolýymyz kerek. Til degen – bir kópir, tarıh – bir kópir, mádenıet degen – bir kópir, osy kópirlerdi qulatpaýymyz kerek. Sol baýyrlarymyzben biz óte jaqyn qarym-qatynasta bolýymyz kerek» degen sózi búgingi tańda ómirsheńdigin dáleldep keledi.
Atatúrik túrki birligi ıdeıasynyń jarshysy boldy. Túrki tildes baýyrlas elderdiń barlyǵyna esigin aıqara ashty. Mustafa Shoqaı bastaǵan birqatar ǵalymdar men qaıratkerler aýmaly-tókpeli zamanda Túrkıany saǵalaǵany tarıhtan belgili. Elinen qýǵyn kórip, bosqan talaı qazaqty baýyryna basqan túrik eliniń janashyrlyǵy osyndaı ıdeıanyń jalǵastyǵyn kórsetip keledi.
Shynar ÁBİLDÁ
