Metalýrgıada tústi metaldar alý úshin, munaı óńdeýde túrli ónimderdi tazartýda, qoparylǵysh zattar, jasandy talshyqtar, dári-dármekter, teri ıleýde qoldanylady.
«Búginde kúkirt óndirisinen suranysy artyq bolyp tur», – deıdi mamandar. Óıtkeni kúkirt kúnnen kúnge kólemi ósip kele jatqan munaı-gazdy óńdeý men koksohımıalyq, metalýrgıalyq jáne energetıkalyq óndiristerdegi qaldyq jáne tútin gazdardan kúkirt ónimderin tereń tazalaý áserinen bolyp otyr.
Osy rette kúkirt óndirisiniń negizgi túrlerine degen suranys turaqtanyp, jańa tehnologıalardy engizý arqyly osy baǵytty azaıtý tendensıasy jasalýda. Munaı-gazdy óńdeý barysynda qosymsha ónim retinde shyǵatyn kúkirtti tereń óńdeý men paıdalanýdyń qazirgi zamanǵa saı jańa joldaryn qarastyrý ózekti maselelerdiń biri bolyp otyr.
Kúkirtpen lastaný nemese álem ekologıalyq apattyń aldynda tur ma?
Joǵary kúkirtti munaıdyń eń iri ken oryndary shoǵyrlanǵan Batys Qazaqstan aımaqtarynda munaı óndirý men óńdeýdiń qarqyndy damýy nátıjesinde mıllıondaǵan tonna kúkirt jınaqtalyp, onyń mólsheri kúnnen-kúnge artyp keledi. Óndiristiń suranystan birshama artyq bolýy saldarynan atalmysh aımaqta temperatýranyń kúrt ózgerýi jáne jelge baılanysty ýaqyt ótken saıyn úlken terıtorıalar kúkirtpen lastanyp, búkilálemdik ekologıalyq máselesin týdyryp otyr.
Sondyqtan qazirgi tańda munaı-gaz óndirisi kezinde shyǵatyn kúkirtti uzaq ýaqytqa konservasıalaý, aýyl sharýashylyǵynda, medısınada, veterınarıada paıdalanýdyń jańa rasıonaldy joldaryn qarastyrý mańyzdy máselelerdiń biri bolyp otyr. Kúkirttiń nanobólshekterin tıimdi paıdalaný týraly f.ǵ.k., ǵalym Turǵanbaı Seıitjan óziniń doktorlyq dısertasıasynda keń kólemde zerttegen.
«Munaı-gazdy óńdeý barysynda shyǵatyn qosymsha ónim túıirshikti kúkirtten joǵary fýngısıdtik jáne bakterısıdtik qasıetke ıe kúkirttiń nanobólshekterin alýmen qatar, onyń sýspenzıalaryn agregatty turaqtandyrýdyń ǵylymı negizdemesin jasaý – nanomaterıaldardy sıntezdeýdiń ózekti jáne perspektıvti baǵyttarynyń biri bolyp sanalady. Sýda erigish polıelektrolıttermen, bettik-aktıvti zattarmen, mıneraldy qospalarmen jáne olardyń kompozısıalarymen adsorbsıalyq túrlendirý jolymen alynǵan kúkirttiń nanodıspersti bólshekterinen alynǵan fýngısıdty preparatty aýyl sharýashylyǵynda túrli zıankestermen kúresýde qoldaný, QR ishki naryǵyn otandyq fýngısıdti preparattarmen kamtamasyz etý jáne preparatty otandyq naryqqa shyǵarý maqsatynda tirketý úshin «Asyl kúkirt» dep atadyq. Sonymen qatar «Asyl kúkirt» preparaty QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń baqylaýyndaǵy ınstıtýttarda aýyl sharýashylyǵy daqyldary men jemisteriniń zıankesterine qalaı áser etetindigi men bıologıalyq effektıvtiligi anyqtaldy», – deıdi ǵalym.
Ǵalym sózin kim tyńdaıdy?
Búginde kúkirttiń nanobólshekterin sıntezdeý jáne kúkirttiń gıdrosýspenzıalaryn qoldaný jumystarymen Germanıa, Qytaı, Úndistan, TMD elderi boıynsha Reseı, Ózbekstan memleketterindegi asa bedeldi ǵylymı ortalyqtar aınalysyp otyr.
Sonymen qatar kúkirtti zertteýde qajyrly eńbek sińirgen Samrat Roy Choudhury, Rajib Ghosh sıaqty Úndistan koloıdty hımıa mektebiniń ǵalymdary kúkirttiń nanobólshekterin tıosýlfat natrııdy ár túrli beıorganıkalyq jáne organıkalyq qyshqyldarmen árekettestirý arqyly kúkirttiń nanobólshekterin alǵan.
Al Qytaı ǵalymdary keri emýlsıalaý ádisin qoldana otyryp, polısýlfıd natrııdan gıdrohlorıt qyshqylynyń qatysynda kúkirttiń 100-200 nm aralyǵyndaǵy nanobólshekterin alǵany jaıly Yiming Guo eńbekterinde jarıalanǵan eken.
Biraq bul ádisterdiń oryndalýy kúrdeli ári qosymsha reagentter kóp qoldanylatyndyqtan sıntez barysynda adam densaýlyǵyna zıandy kúkirtti sýtek gazdary shyǵady, óz kezeginde bul onyń qoldanys aıasyn taryltady.
Ǵalym usynǵan ádis jańa kúkirttiń nanodıspanserli bólshekterin alýda qoldanylǵan shıkizattar munaı óndirisindegi jınaqtalǵan kúkirtti qoldanysqa jaratýda taptyrmas ádis sanalady. Bul elimizdegi koloıdty kúkirttiń ımportyna táýeldiligin joıýǵa múmkindik beredi. Osy preparattar aýylsharýashylyǵynda ósimdikter zıankesterimen kúresýde qoldanylýǵa taptyrmas múmkindik.
Zertteý jumystary Qazaq jemis-jıdek jáne júzim sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty («QazJJSHǴZI»JSHS) jaýapkershiligi shekteýli seriktestiginde júrgizilgen. «Asyl kúkirt» preparatyn 4 jáne 10 kg/ga mólsherde qoldanǵan kezde almanyń opaly zeń aýyrýyna aıtarlyqtaı joǵary bıologıalyq tıimdilik kórsetken.
Al maqtanyń aýrýlaryna zertteý jumystary «Qazaq maqta sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty» JSHS-da júrgizilgen. «Asyl kúkirt» preparatyn qoldanǵan kezde, maqtanyń órmekshi kenelerge qarsy bıologıalyq tıimdiligi 7 táýlik ishinde 80,0%, al 14 táýlikke deıin baqylaǵanda preparattyń bıologıalyq effektıvtiligi 73,2% ke deıin tómendeıdi. Preparat qoldanylǵan maqta qoldanylmaǵan bólikpen salystyrǵanda ónimdiligi 2,9-3,4 s/ga-ǵa artqan.
Sonymen qatar qaýyn-qarbyz, júzim, qyzanaq syndy kókónisterdiń maýsymdyq aýrýlarynyń belsendiligin tómendetip, ónimdiligin arttyrýǵa yqpal etedi.
Búginde «Asyl kúkirt» preparaty arnaıy ınstıtýttarda synaqtan ótip, tıimdiligi aktilermen rastalyp, alynǵan nátıjeler negizinde 1 ınovasıalyq patent alynǵan. Aldaǵy ýaqytta ǵylymı jańalyq naryqqa enip, sharýalar men kásipkerlerdiń qajetine jarap jatsa, biz tek qýanamyz.
Araılym JOLDASBEKQYZY,
«Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ Qoǵammen baılanys bóliminiń bas mamany
