"Qoldan jańbyr jaýǵyzyp júrgen" Altaı Aınabek esimdi qazaq ǵalymy álemjelide "jańbyr adam", "qazaqtyń Tonı Stárki" degen laqap attarymen tanylyp keledi. Altaı - Klımatty ózgertý tehnologıalary halyqaralyq ortalyǵynyń (International Center of Climate Change Technologies) basshysy, “Jasandy jańbyr jaýǵyzý” tehnologıasynyń avtory. Birneshe jyl buryn Mańǵystaýdaǵy qýańshylyq máselesin sheshýge atsalysqan maman qazirgi tańda Araldyń jaı-kúıine erekshe nazar aýdarýda.
Maman "Aral óńirine jańbyr jaýǵyzamyn" degen oıyn ortaǵa saldy.
Sońǵy kúnderi elimizdiń ońtústik óńirlerinde jańbyr jaýý kórsetkishi jıilep ketti. Al "qyryq kúndik shildeniń" aptap ystyǵyna eti úırenip qalǵan halyq jazdyń qaq ortasynda nóserlep tókken jaýynǵa ań-tań. Tabıǵı qubylystyń tosynnan kelgen syıyna daıyn bolmaǵan jurt bul "Qudaıdyń emes, Altaıdyń jańbyry" degen alyp-qashpa áńgimelerdi alǵa tartýda.
Jeldeı esip jatqan atalmysh aqparattardy ǵalym joqqa shyǵarmaıdy. Aıtýynsha, Aralǵa jasalyp jatqan tájirıbe atalǵan óńirlerge áser etýi ábden múmkin.
"Biz Qazaqstanda jumys jasaǵan merzimder: 2021 jyldyń qazan aıy, 2022 jyldyń naýryz , sáýir, mamyr aılary jáne 2023 jyldyń tamyz aıy. Sonymen qatar 2024 jyldyń 18 maýsymynan bastap jumysty jalǵastyryp jatyrmyz. Osy kezderdiń barlyǵyna ortaq bir qubylys bar – Almaty, Jambyl, Túrkistan, Qyzylorda oblystarynda jaýyn-shashyn deńgeıi kóp bolǵan.
Atmosfera – statıkalyq emes. Barlyq nárse aınalyp turady. Ekvatordyń soltústiginde atmosfera qozǵalysy batystan shyǵysqa júredi. Sondyqtan Aralǵa jasalyp jatqan tájirıbeniń Almatyǵa áseri bolýy zańdylyq. Jáne biz sıklondardy tehnologıa kómegimen uzaq ýaqytqa ustap turýǵa yqpal etip jatyrmyz. Biraq bolashaqta, úkimet qoldap, materıaldyq tehnıkalyq bazamyz kúsheıgende Araldyń tarıhı tabanynyń ústine jaýynnyń birshama bóligin lokalızasıa jasaımyz", - deıdi ol.
Ǵalym "Araldy sýǵa toltyrýdyń" alǵashqy kezeńderin eńserip jatqanyn atap ótti. Onyń sózinshe, bul proses biraz ýaqytty talap etedi.
"Birinshi kezeń – klımatty úıretý. Jalpy, Araldyń klımaty ǵasyrlar boıy qalyptasqan. Onyń ústine Aral tartylǵan soń múlde basqa klımat ornyqqan. Biz sony ózgertýdemiz. Qazir temperatýra birshama túsip, jaýyn edáýir artty. Klımat úırene kele, "oblaka vertıkalnogo razvıtıa" jasaý jeńildene túsedi. Joǵaryda aıtqandaı materıaldyq tehnıkalyq baza kúsheıgende basty etap "jaýynnyń Araldyń tarıhı tabanyna lokalızasıa prosesinde" sý tipten kóbeıedi", - deıdi ol.
Buǵan deıin Altaı Aınabek áleýmettik jelidegi paraqshasynda aýqymdy ıdeıasyn júzege asyrýda joǵary laýazymdy shendiler men bılikten eshbir qoldaý tappaǵanyn tilge tıek etken edi. Kezinde usynysyna mán bermegen sheneýnikterdiń qazirgi oıynan da beıhabarmyn deıdi ol.
"Bıliktiń reaksıasyn bilmeımin, biraq, bir top adam jarıa klımat ózgertip jatqanyn, onyń nátıjeli bolyp jatqanyn baıqamaı qalýy múmkin emes shyǵar", - dep qosty ol.
Aıtýynsha, bul jobany iske asyrýda memleketten arnaıy qarjy bólinbegen. Al aldaǵy ýaqytta el tarapynan belgili bir deńgeıde qoldaý bolmasa, shetel asyp ketetinin jasyrmady.
"Bizde adam balasymyz, qoldaý bolmasa, árıne, shetelge ketemin. Túsinikti ǵoı, barlyq adam aılyq alady, shyǵarǵan ónimin satady. Aralǵa qanshama bılik ókilderi, qoǵamdyq uıymdar kelip júr. Olardyń barlyǵy aılyq alady ári is-saparǵa ketken shyǵyndaryn óndirip alady.
Ókinishke qaraı, naqty eshnárse sheshilmeı keledi. Bizge eshkim qarjy bólip jatqan joq. Qazir tipti AQSH pen EO elderinde úlken problema bar, jerde qalmaımyz. Birneshe memlekettermen kelisimderimiz de bar", - deıdi ǵalym.
Tutas bir eldiń júgin arqalaýǵa sheshim qabyldaǵan ǵalym atalmysh istiń qıyndyqtaryna da toqtalyp ótti.
"Klımattyq jaǵdaılar da adamnyń saýsaq izderi sekildi. Iaǵnı, qaıtalanbaıdy. Sol sebepti atmosfera qozǵalystaryn árdaıym baqylap otyrý kerek. "Okoshkalar" ashylǵan kezde, qajet qýatty kerek mınýtymen berip otyrý kerek. Iaǵnı, bul – zergerlik jumys.
Jasandy jaýyn – klımattyq tehnologıa – álem boıynsha jańa baǵyt. Dástúrli tehnologıalar sý qaýipsizdigin tolyqtaı qamtamasyz ete almaıtyny Araldyń qazirgi jaǵdaıynan aq kórinip tur, jáne jyl saıyn regress bola beredi", - deıdi Altaı Aınabek.
Ǵalymnyń sózinshe, sý resýrstaryn saıası qural oıyndary etip otyrǵan toptar da joq emes.
"Biraq biz saıasatpen aınalyspaımyz. Bizge tek ǵylymı, tehnologıalyq kvanttyq skachek jasaý kerek ekenin uǵyndyrǵymyz keledi. Sondaı-aq S5 elderiniń qazirgi jahandyq jylyný kezeńinde sý qaýipsizdigin, klımat, ulttyq jáne azyq túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge óz úlesimizdi qosqymyz keledi", - dedi ǵalym.
Eske salaıyq, 2021 jyly qýanshylyq saldarynan Mańǵystaý oblysynda shóp shyqpaı, sharýalarǵa qıyn soqqan edi. Osydan keıin jasandy jańbyr jaýdyrý týraly bastama kóterilgen bolatyn.
Sol maqsatty júzege asyrý úshin "Grant Qazaqstan" korporatıvtik qorynyń "Central Asian Center of Climate Change Technologies" seriktestigi men Mańǵystaý oblysynyń ákimdigi arasynda 3 jaqty kelisim jasaldy. Osy tusta joba jetekshisi Altaı Aınabek ornatqan qondyrǵylar nátıjesinde Mańǵystaýǵa jasandy jańbyr jaýǵan edi.
Al birneshe aptadan beri Aral óńirinde jasandy jańbyr jaýǵyzý jobasy qolǵa alyndy. Qýańshylyqtan kóz ashpaı, ekologıalyq ahýaldy bastan keship otyrǵan Aral turǵyndary úshin bul kútpegen jańalyq boldy.
