Tildik dıskrımınasıaǵa ushyrap jatqan qazaq tili, orys tili emes. Sondyqtan, Prezıdent aıtqan bir ǵana Memlekettik til týraly zań qabyldaý kerek.
Sonda ǵana memleket basshysynyń aıtqany zańmen bekitiledi.
Óıtkeni, memlekettiń memlekettik tili dıskrımınasıaǵa ushyraý - tarıhta álemde tek Qazaqstanda ǵana!
Al kez kelgen ózin syılaıtyn el úshin aldymen álemdik alty til emes, eń birinshi Memlekettik tili mańyzdy!
Qazaqstan Prezıdentine: “Men qaı elde ómir súrip júrmin? Bizge óz tilimizdi berińizder, óz tilimizde suraǵanda nanymyzdy berińder!”dep, kózine jas alyp, qamyqqan, qorlanǵan qazaqtarǵa kim jaýap beredi bizdiń elde?
QAZAQ ELİNDE QAZAQSHA NAN SURAI ALMAI OTYRSAQ, BUǴAN QAZAQ BILİGİ JAÝAPTY!
30 jyldan beri ÁLSİZ ZAŃYNYŃ ÓZİN ORYNDATA ALMAI OTYRǴAN, NAQTY MEMLEKETTİK TİL TÝRALY ZAŃ QABYLDAÝǴA QARSY BOLYP OTYRǴAN ÚKİMETTİŃ NE KEREGİ BAR?
Konstıtýsıadaǵy orys tili týraly 7-baptyń 2-tarmaǵynda "memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady" dep jazylǵanmen, bul orys tili Qazaqstanda resmı til degendi bildirmeıdi! Bul týraly Konstıtýsıalyq Keńes 2007 jylǵy 23 aqpandaǵy qosymsha Qaýlysymen bekitip bergen.
Iaǵnı, Konstıtýsıa boıynsha orys tili tek “memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady". Taǵy da aıtamyz, “RESMI TÚRDE QAZAQ TİLİMEN TEŃ QOLDANYLADY”-degen sóz RESMI TİL degen STATÝS BERMEIDİ Konstıtýsıalyq Keńes Qaýlysy boıynsha.
Al shý men daý, memlekettik tildiń zańsyz qorlanýy memlekettik nemese jergilikti basqarý organdarynan góri dúkender men meıramhanalarda, qoǵamdyq kólikterde, jekemenshik kópshilikke qyzmet kórsetý oryndary men bankterde tb bolýda.
Osy jerde bes jyl buryn “Qazaq úni” gazetinde jarıalanǵan “QAI TİLGE BOLSA DA, QAZAQ TİLİNDE JAÝAP BERSEŃİZ – ZAŃDY BOLADY!”-degen maqalamyzdy qaıta jańǵyrtýǵa týra kelýde!
Qashan Memlekettik tildiń mártebesi jeke dara anyqtalatyn zań qabyldanǵansha kórgen kúnimiz osy bolsa kerek…
Konstıtýsıada da, Til týraly zańda da týraly zańda eń joǵary statýs - memlekettik til statýsy. Qazaq tiliniń memlekettik til statýsynan joǵary statýs bolmaıdy. Sondyqtan saýatsyzdardyń (mınıstr me, ákim be, depýtat pa, satýshy ma, báribir) qandaı da bir orys tiliniń memlekettik tilmen birdeı «mártebesi» týraly "erejeleri" MEMLEKETTİK TİLDİŃ qasynda bos sóz bolyp tabylady!
2007 jyly Májilis depýtattary, aqyn Muhtar Shahanov pen ǵalym Amangeldi Aıtaly bastaǵan bir top depýtattyń: "Konstıtýsıa boıynsha orys tili memlekettik tilmen birdeı bolyp tabyla ma?" degen suraǵyna Konstıtýsıalyq Keńes: " Atazańnyń 7- baby 2-tarmaǵy boıynsha "Orys tili memlekettik tilmen qatar qoldanylady"-degen sóz - orys tiline memlekettik tilmen birdeı statýs bermeıdi."-dep, Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq Keńesiniń 2007 j. 23 aqpandaǵy № 3 qosymsha qaýlysymen jaýap bergen.
Iaǵnı, "orys tiliniń statýsy memlekettik tilmen birdeı" -degen sóz oıdan shyǵarylǵan, orys tiliniń quqyn asyra paıdalanǵan orys tildiler jasap alǵan jalǵan "statýs".
Sondyqtan,
«Oryssha jaýap bermedi, qazaqsha jaýap berdi nemese qazaqsha sóıledi» degen shaǵymdaný - ZAŃSYZ!
Óıtkeni, QAZAQ TİLİ – MEMLEKETTİK TİL!
Konstıtýsıa boıynsha da, Tilder týraly zań boıynsha, saýal nemese ótinish orys tilinde bola ma, ózge tilderde bola ma, bárine Siz QAZAQ TİLİ – MEMLEKETTİK TİLDE jaýap berseńiz – OL ZAŃDY!
«Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy tilder týraly» QR Zańynyń 4 babyna sáıkes – Qazaqstan Respýblıkasynda memlekettik til bolyp – qazaq tili tanylady jáne barlyq deńgeıdegi memlekettik organdar memlekettik tildi jan-jaqty damytýǵa mindetti.
9-bap. Memlekettik organdar aktileriniń tili. Memlekettik organdardyń aktileri memlekettik tilde ázirlenip, qabyldanady, qajet bolǵan jaǵdaıda, múmkindiginshe, basqa tilderge aýdarylýy qamtamasyz etile otyryp, olardy ázirleý orys tilinde júrgizilýi múmkin.
11-bap. Azamattardyń ótinishterine qaıtarylatyn jaýap tili. «Memlekettik jáne memlekettik emes uıymdardyń azamattardyń ótinishteri men basqa da qujattarǵa qaıtaratyn jaýaptary memlekettik tilde nemese ótinish jasalǵan tilde beriledi.»-dep jazylǵan.
Iaǵnı, Tilder týraly Zańnyń 4- 9-11 baptary boıynsha azamattar men zańdy tulǵalar tarapynan túsken aryz-shaǵymdarǵa jaýapty, olardyń qaı tilde berilgenine qaramastan, memlekettik til – qazaq tilinde qaıtarýǵa quqyly!
Tutynýshylar quqy týraly zańnyń 24,25 baptary boıynsha da tutynýshyǵa qazaq tilinde jaýap berýi kerek dúken qyzmetkerleri qojaıynynan satýshysy, tipti kúzetshisine deıin.
Iaǵnı, Siz qaı tilde, orys tili me, aǵylshyn, qytaı tili me, shúrshit tili me, t.b. til me, suraq qoıylsa da, QAZAQ TİLİNDE – MEMLEKETTİK TİLDE JAÝAP BERSEŃİZ – ZAŃDY BOLADY.
ÓITKENİ PREZIDENTTİŃ ÓZİ QOL QOIǴAN ZAŃYMYZDA OSYLAI JAZYLǴAN.
Ol úshin Sizdi ESHKİM JUMYSTAN SHYǴARA ALMAIDY. QAITA PATRIOTTYǴYŃYZ ÚSHİN ALǴYS HAT, qalaýy bolsa, tipti syıaqy berýi kerek!
Iaǵnı, biz Aqordadan bastap, aýylǵa deıin bir nárseni anyqtap alýymyz kerek!
Tildik dıkrımınasıaǵa ushyrap jatqan QAZAQ TİLİ, orys tili emes! Memlekettik til dıskrımınasıaǵa ushyraýda, Reseı men bizdiń orystildiler shýlaǵandaı, orys tili emes!
MEMLEKETTİŃ MEMLEKETTİK TİLİ DISKRIMINASIAǴA USHYRAÝ - tarıhta álemde tek Qazaqstanda ǵana kezdesýde!
Sondyqtan da men kezinde Qaraǵandyda qazaq tilinde dúkennen nan satyp ala almaǵan stýdent Dastan Jaqypov týraly “Qazaq úni” ulttyq portalynda “Qazaq tilinde bir bólke nan men sý satyp ala almaıtynyma kúıinemin...”-degen maqala jazdym. Oralda qazaqsha taksı shaqyra almaı, jolda qalǵan jumyssyz Nurtaı týraly jazdym
Endi mine, Pavlodarda qazaq tilinde azyq ala almaı ash qalǵan, Qazaqstan Prezıdentine: “Men qaı elde ómir súrip júrmin? Bizge óz tilimizdi berińizder, óz tilimizde suraǵanda nanymyzdy berińder!”dep, kózine jas alyp, qamyqqan, qorlanǵan qazaq jigiti Asylbektiń vıdeosy áleýmettik jelide tarap júr. Oǵan kim jaýap beredi bizdiń elde?
QAZAQ ELİNDE QAZAQSHA NAN SURAI ALMAI OTYRSAQ, BUǴAN QAZAQ BILİGİ JAÝAPTY!
30 jyldan beri ÁLSİZ ZAŃYNYŃ ÓZİN ORYNDATA ALMAI OTYRǴAN, NAQTY MEMLEKETTİK TİL TÝRALY ZAŃ QABYLDAÝǴA QARSY BOLYP OTYRǴAN ÚKİMETTİŃ NE KEREGİ BAR?
Otyz jylda qazaqsha nan suraı almasaq, ulttyq ıdeologıamyz 30 jylda túk bitirmegeni ǵoı!?.
Keshe ǵana Memlekettik tildiń statýsy týraly jáne resmı til degen statýstyń joqtyǵy týraly
“Habar 24” arnasyndaǵy “Anyǵyn aıtqanda” habarynda Anyǵyn aıttym!
Pavlodarda Rýza, Óskemende Juldyzaı, elordamyzda Oǵyz Doǵan, Jasulan Isa, Muqaǵalı Balqybaı, jarty Qazaqstandy aralap shyqqan Kerekýlik Dıas,
Almatyda Qýat Ahmet, Sadyq Janyqul, Janar Jahat jáne tb jetiskennen Memlekettik tildi talap etip júrgen joq kóshede. Memlekettik til týraly zańdylyqty - Memleket múddesin qorǵap júr!
Zańdylyqty qadaǵalaýshy Bas prokýratýranyń, quqyq qorǵaýshy İshki ister mınıstrliginiń, zańdy baqylaý fýnksıasynan aırylyp qalǵan Til komıtetiniń jumysyn istep júr!
Reseıde memlekettik tilde sóıleýdi talap etkenderdi “ultshyldar” dep aıyptaýǵa bola ma? Endeshe, Qazaqstanda da memlekettik tilde qyzmet etýdi talap etý - zańdylyq!
Mysaly, Reseıde memlekettik tildi talap etseń - patrıot bolyp maqtalasyń. Al Qazaqstarda memlekettik tildi talap etseń, nashar maǵynadaǵy “ultshyl” atanyp, -dattalasyń, tipti sottalasyń! Eń bolmaǵanda, elden qýylyp, bas saýǵalap ketesiń?
Qazir Parlament Májilisiniń áleýmettik-mádenı damý komıtetinde «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine kórneki aqparat máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» QR Zańynyń jobasy qaralýda. Osy zań jobasynda depýtattardyń utymdy usynystary tolyq qabyldansa, eshkim kóshe kezip, dúken-kafe aralap, memlekettik til máselesinde daý bolmas edi…
Al qabyldanbasa, kóshege shyǵýdyń kókesi sonda bolady, daý kóbeıe beredi. Bunyń sońy bitpes daýǵa, tipti tolqýǵa aparyp soǵady. Bul eń mańyzdy til máselesine úkimettiń jaıly kabınetterinen shyqpaı-aq, qara kózildirik arqyly ústirt qarap, kózboıaýshy jalǵan aqparattar arqyly habar alyp otyrý máseleni ýshyqtyra beredi.
Óıtkeni, biz osy zań jobasyna Til basqarmalary úsh jyl buryn aırylyp qalǵan kásipkerlik mekemelerdi tildik baqylaý fýnksıasyn qaıtarý úshin Kásipkerlik kodekske qaıta usynyp otyrmyz. Al oǵan Ulttyq ekonomıka mınıstrligi men “Atameken” ulttyq palatasy kelisim bermeı qarsy bolyp otyr áli. Jarty jyldan beri Úkimet kelisimi alynbaǵandyqtan birinshi sesıada qabyldanýy tıis zań jobasy ekinshi sesıaǵa qalýǵa májbúr boldy…
Olarǵa Qazaqstannyń 80 paıyzdaı qazaq azamattarynyń tildik dıskrımınasıaǵa ushyraýy, ár jyl saıyn kórneki aqparattardaǵy 13 myńǵa jýyq memlekettik tildegi mazaq qatelerdiń qaptaýy túk áser etpeıtin sekildi…
Qazir eldiń eń basty máselesi Memlekettik til týraly zańnyń qabyldanýy bolyp tur. Bul Jer máselesi sekildi eldiń eń basty jandy jeri! Sondyqtan da byltyr “Qazaq úni” ulttyq portalynda bir aıda 126 myńnan astam adam Memlekettik til týraly zańdy talap etip, Prezıdentke jazylǵan Ashyq hatqa qol qoıdy.
Endi mynaý zańdarǵa “Kórneki aqparat máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly týraly zań jobasyna” buryn Kásipkerlik Kodeksten alynyp tastalǵan tildik baqylaý fýnksıasy qaıta qosylmasa, bul úlken shýǵa ulasady. Óıtkeni depýtattardyń áleýmettik jelilerdegi paraqshalary arqyly bul baptyń qaıta qosylýǵa usynylǵanyn el jaqsy bilip, qatań qadaǵalap, nátıjesin asyǵa kútip otyr.
Bul baqylaý fýnksıasy qaıta engizilmese zań jobasynyń máni qalmaıdy.
Árıne, MEMLEKETTİK TİLDİŃ DAMYMAÝY – MEMLEKETTİŃ BASTY KİNÁSİ!
MEMLEKETTİK TİLDİ MÁJBÚRLEMEI, TİL DAMYMAIDY dep talaı jazdyq. “ATA ZAŃDY ÓZGERTPEI, TİLDİ ÚIRENÝ – SÝǴA TÚSPEI JÚZÝDİ ÚIREN DEGENMEN BİRDEI”-degen janaıqaı maqalamyzda bárin aqtaryp aıttyq.
Biraq bul bárimizge, qazaqtarǵa, bizge, qazaqtildilerge de baılanysty. Biz memlekettik til statýsyn zańǵa saı talap ete almaımyz. Al orystildiler resmı tildi memlekettik tilden de asyryp, zańsyz paıdalanyp otyr. De-fakto orystili memlekettik til rólin ıelenýde. Bul jerde zań emes… jeke tulǵalyq qasıetter kóp ról oınaıdy. Eger eki tildiń statýstary kerisinshe bolsa, qaıter edik… Onda jańbyr jaýmaı ezilip júrgen qazaq tili múlde quryp biter edi…
ENDİ NE İSTEÝ KEREK?
Endi bizge » MEN MEMLEKETTİK TİLDE SÓILEIMİN!» degen shekteýsiz aksıany bastaıtyn ýaqyt baıaǵyda jetti!
Qazir Táýelsizdik alǵanymyzǵa 30 jyl tolǵanda, endi "Qazaqstandyqtardyń bári qazaqsha sóıleýi tıis" deıtin kez keldi. Bul qarapaıym halyqtyń ǵana talaby emes, “Qazaqstan -2030” strategıalyq baǵdarlamada bekitilgendeı, Úkimettiń óziniń Memlekettik tildi damytý baǵdarlamasy boıynsha da qazaqstandyqtardyń 2020 jyly 90 paıyzy memlekettik tilde sóıleýi tıis dep kórsetilgen.
Bul baǵdarlama boıynsha 2014-2016 jyldary memlekettik jáne halyqqa qyzmet kórsetetin barlyq mekemeler memlekettik tilde jumys isteýi kerek bolatyn... Iisi de sezilmeıdi... Al endi bizdiń elde zańdarymyz da, baǵdarlamalarymyz da, elbasy men prezıdent tapsyrmalary da iske aspaıtynyna kózimiz jetti.
Endi NE İSTEÝ KEREK?
Birinshiden, ol úshin joǵaryda aıtqandaı, barlyq jerde, kimge, qaı ulttyń ókili bolsa da, tek MEMLEKETTİK TİLDE - QAZAQ TİLİNDE sóıleýimiz kerek. Osylaı quldyq qulyqtan qutylmaı, myń jerden zań bolǵan kúnniń ózinde de, qazaq tiliniń jappaı qoldanylýy qıyn. "Zań jaqsy bolǵanmen, sheneýnikter nashar bolsa, ol oryndalmaıdy"-dep bir danyshpan aıtqandaı, memlekettik qyzmetkerlerimizdiń kóbisiniń (mınıstrler,ákimder, depýtattar, t.b.) memlekettik tildi ıgerýge, ıaǵnı, zańdy oryndaýǵa saýattary jetpeıdi. Sondyqtan da, kópshilik oryndarda, dúkenderde de, jıyndarda da, barlyq jerde qazaq tilinde sóıleıik. Mınıstrlerge, ákimderge, memlekettik qyzmetkerlerdiń bárine, qandaı ult bolsyn, memlekettik tilde suraq qoıyp, memlekettik tilde jaýap talap etińizder. Bul zańmen bekitilgen ereje. Sizge orys tilinde nemese ózge tilde suraq qoısa, tek memlekettik tilde jaýap berý kerek.
Al bul bizdiń qolymyzdan kele me? Qul bolsań, kelmeıdi. Óıtkeni, qul qojaıyn tilinde (orys tilinde) sóıleýge qumar bolady. Ul bolsań, keledi! Óıtkeni Ul óz tilinde sóıleıdi!
Ekinshiden, bizge jetispeı kele jatqan taǵy bir óte ózekti másele bar. Memlekettik tildiń memlekettik organda nemese jeke mekeme, dúkenderde tb. aıaqqa taptalǵany týraly zańdylyqty qadaǵalaý organy – Prokýratýraǵa aryz jazyp otyrý kerek. Bizdiń eń basty kemshiligimiz – zańdy túrde shaǵymdanbaımyz. Úndemeı sorly kúıinde Qazaq elinde turyp, tıtteı dúkenshik satýshysynan bastap, mınıstrge deıin Reseı tilinde jaýap berip tura beremiz. Myqtaǵanda, aıqaılasamyz da, ketip qalamyz. 30 jyldan beri bir qalada prokýratýraǵa 1 kúnde 100 aryzdan túsip otyrǵanda, búginde búıtip, qazaqsha nan suraı almaı otyrmas edik. Al ózge ult ókilderi «Oryssha jaýap bermedi» dep, 30 jyldaǵy birer ǵana zańdylyqqa ZAŃSYZ shaǵymdanyp, aryz qaldyrady. Sondyqtan olardyń zańsyz sózderi de zań oryndaryna ótimdi.
Biz Prezıdenttiń keshegi joldaýynan da ózimizge keregin alyp, nasıhatymyzǵa paıdalana bileıik. Óıtkeni, árkim óziniń kúndelikti sóılep júrgen tiline yńǵaılap, kórpeni ózderine tartyp tápsirleýde.
Mysaly, orystildiler prezıdenttiń orys tili týraly aıtqanyn taratýda, al qazaq tiliniń memlekettik statýsy jaıynda aıtqany týraly eske de almaýda, bir de bir ret jazǵan joq! Al bizdiń keıbir til janashyrlarymyz sol orystildilerdiń shotyn shaýyp, solardyń jumysyn istep, prezıdenttiń joldaýda orys tili týraly aıtqan sózin taratyp, (“nege aıtty?” dese de, sol sózdi jarıalaý da, solarǵa jumys isteý bolady) olarǵa upaı qosýda.
Odan da baıaǵy keńestik eski jolymen , eski arbasyn saldyrlatyp kele jatqan eski “keńesshi” Ertisbaev sıaqty qazaq tiline qarsylarǵa qarsy jaýap berý kerek! Oshakbaev ekeýi prezıdenttiń orys tili týraly aıtqanyn ǵana ilip alyp, burmalap otyr efırde. Memleket basshysynyń “bir ǵana memlekettik til bar” degenin qulaqtaryna da qystyrmaı, tipti orys tilin qaıta ekinshi memlekettik til qataryna aparyp qosyp qoıdy. Osy ertisbaevtar ǵoı osylaı elge iritki salatyn - Memlekettik til týraly zańdy talap etip júrgen Til qorǵandary emes!
“Atazańymyzda bir ǵana Memlekettik til bar - bul Qazaq tili!- dedi Qasym-Jomart Toqaev
Prezıdent qazaq tilin damytý memlekettik saıasattyń basym baǵytynyń biri bolyp qala beretinine basa nazar aýdardy.
"Qazaq tili, shyn máninde, bilim men ǵylymnyń, mádenıet pen is júrgizýdiń tiline aınalýda. Jalpy memlekettik tildi qoldaný aıasy keńeıip keledi. Bul zańdy qubylys, ómirdiń basty úrdisi.”-dedi.
Prezıdent bolashaǵyn Qazaqstanmen baılanystyratyn árbir azamat qazaq tilin úırenýge den qoıýǵa tıis ekenin aıtty. Sebebi bul otanshyldyqtyń basty belgisi deýge bolady.
Iaǵnı, QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 30 jyldan asa daý bolyp kele jatqan, Aqordadaǵy laýazymdy sheneýnikterden,
Úkimet basshylarynan bastap, úıshiktegi satýshylarǵa deıin, keıbir “saıasattanýshy”, “tiltanýshylarǵa” deıin “Bizde memlekettik til -ekeý»-dep, ózderi de shatasyp, eldi de adastyryp júrgender jaıyp jibergen jańsaq pikirge núkte qoıdy!
Sondyqtan, sol Memleket basshysy aıtqan bir ǵana Memlekettik til týraly zańdy talap etken (olar orys tiline qarsy bolyp otyrǵan joq, dıskrımınasıaǵa ushyraǵan Qazaq tiliniń qatarǵa ilinýi úshin qaırat etýde) eldiń naǵyz patrıottary, Til kúreskerlerin qýdalaǵansha, qorǵan bolýymyz kerek!
Óıtkeni olar Táýelsizdik qorǵandary!
Kelesi jyly Memlekettik til týraly zań qabyldaýdy “Aq jol” partıasy óz depýtattyq bastamashylyǵymen qolǵa almaq.
Eldiń eń basty máselesi - Memlekettik til týraly derbes zań qabyldanbaı bul daý eshqashan bitpeıdi, qaıta órshı túse beredi.
Biz muny Murat Móńkeuly sekildi zar zaman aqyndary bilip zarlaǵandaı, qaýip etkennen aıtamyz.
Qazybek ISA,
Májilis depýtaty
