Qart adamnyń aljýy burynnan tańqaldyratyn. Kóz aldymyzda jarqyldap júrgen jigit aǵasynyń, biz erjetkende shapshań shógip, aqylynyń shaý tartyp, mıynyń ashyp qalý sebebin túsinbeýshi edim. Eseıgen soń úlken oqýda násip boldy. Mıdyń ashyp qalýy degen problemany ýnıversıtette de baıqadym. Táp-táýir kózi ashyq, zıaly degen adamnyń ózi jasyna jetpeı aljyp, júıesiz sóılep, taqyryptan aýytqyp, óz betinshe laǵyp otyratyn kezin jıi kórdim. Ol da eshteńe emes.
Qazir mine, ózimiz de qyryqtyń qyrqasyna shyqtyq. Aınalama qarap otyryp, zamandas qurdastarymnyń aqyryndap aljı bastaǵanyn baıqadym. Onyń belgileri: Olar bir aıtqan áńgimesin qaıtalap aıta berip, aınalasyn túgel mezi qylady. Qarapaıym qubylystyń shyǵý sebebin tabýǵa talpynbaıdy. Qoǵamdaǵy problemalardy jan-jaqty taldaýǵa shaban. Elishine jabaıy jolmen taralyp ketken jalǵan aqparattyń túbin teksermeı, oılanbastan qabyldaı salǵysy kep turady. Tyń oılar aıtsań,birden qoryta almaı betińe úrke qarap únsiz otyryp qalady.
Aljýdyń túpki sebebin izdegen zertteýler álemde jeterlik. Barlyq zertteý ashqan jańalyqtaryn jyl saıyn jarıalap jatyr. Sol kezde ózime unaǵan suhbatty elmen bóliskim keledi. 7-8 jyl buryn AıF gazetinen bir akademıktiń suhbatyn oqyǵanym esimde. Umytpasam ol Máskeýdegi Mı ınstıtýtynyń dırektory bolatyn. Jýrnalıs odan aljýdyń sebebine baılanysty suhbat alǵan. Akademıktiń jaýaby óte qarapaıym ári senimdi shyqqannan bolar, onyń aıtqandary jadymda jaqsy saqtalyp qalypty. Jýrnalıs odan: «Biz ádette, kitap oqymaıtyn adam aljýǵa beıim turady deımiz. Alaıda kitapty kóp oqıtyn zıaly jurttyń da 60-tyń ar jaq ber jaǵynda aljyp qalyp,otbasynda úlken problema týǵyzǵanyn kórip júrmiz. Osyny qalaı túsindirer edińiz»,- dep suraıdy.
"Baýyrym, men eńbek etem. Kún saıyn tynbastan jer jyrtam. Qara jerge tula boıym ysylǵan saıyn, tánim tottan tazaryp, bet álpetim ajarlana túsedi. Seni shiritip jatqan tot emes jalqaý bolmysyń. Osylaı qımylsyz turǵan saıyn tottanyp, tezdetip toza beresiń. Osylaı tura berseń aqyry ózińnen óziń shirip joǵalasyń".
Akademık óte qarapaıym túsindirip, bylaı dep bir mysaldy aıtady. «Sizder osy mektepte júrgende saraıdaǵy eki túrli soqa týraly ertegini oqydyńdyzdar ma? Bireýin qap-qara tot basqan. Ekinshi soqa kúmisteı jarqyrap, aınalasyna sáýle shashyp turady. Usqynsyz qara soqa súıkimdi serigine qyzyǵa qarap:
- Áı, dostym sen nege aınadaı jarqyrap turasyń? Men nege qaradaı shirip baram? Myna tosynnan jabysqan báleden qalaı qutylam?-dep suraıdy. Serigi:
[caption id="attachment_9467" align="alignright" width="272"]
Kitap – mı azyǵy ma? [/caption]
- Baýyrym, men eńbek etem. Kún saıyn tynbastan jer jyrtam. Qara jerge tula boıym ysylǵan saıyn, tánim tottan tazaryp, bet álpetim ajarlana túsedi. Seni shiritip jatqan tot emes jalqaý bolmysyń. Osylaı qımylsyz turǵan saıyn tottanyp, tezdetip toza beresiń. Osylaı tura berseń aqyry ózińnen óziń shirip joǵalasyń. Basyń istese, erterek qamdan. Aıanbaı eńbekke aralas. Áli-aq sáýle shashyp shyǵa kelesiń deıdi. Osy ertegi sypatty bir ǵana mysaldyń negizinde adam mıynyń aljý sebebin uqtyryp tur. Qudaı adamnyń mıyn oqý úshin jáne oılaný úshin erekshe qudiretti etip jaratqan. Mıdyń qoınaýyna kúlli álemniń aqparatyn ákep quısań da dym bolmaıdy. Sebebi, aqparat saqtaıtyn neıron kletkalary qısapsyz kóp. Onyń bárin toltyrý múmkin emes. Árbir kletka bir-birimen sınaps jipteri arqylyjalǵanyp jatady. Bir ǵana neıronnyń jan-jaǵynan shamammen 1200-1800 sınaps jipteri shashyraı shyǵyp, bir birimen matasa baılanysyp jatyr. Iaǵnı, neırondaǵy aqparattar sınapstar arqyly bir birine berilip, jan-jaqqa jyldam taralady. Barlyq aqparat neırondarda saqtalady. İlim-bilim kerek kezde sol jerden jalǵaýshy jipter arqyly basqa tarapqa aǵyla jóneledi. Bir nárse eskerte keteıin, kompúterdi adam mıyna qarap jasaǵanyn ózińiz de jaqsy bilesiz. Úıdegi kompúterińizdi birneshe apta qospaı qoısańyz onyń jyldamdyǵy baıaýlaıdy. Aldynda ǵana tez ashylatyn dokýmentter birden ashylmaı, biraz ýaqytqaturyp,shabandap qalady. Nege? Sebebi, aqparat ótetin kanaldar uzaq úzilistiń kesirinen semip qalady. Kúni boıy qosylyp turatyn baǵdarlamalar basqalarmen salystyrǵanda jyldam qımyldaıdy. Adam mıy da solaı. Eger adam kitap oqyp, aqparat ıgergen soń bireýmen oı-pikir almasyp otyrmasa aqparatty tasýshy sınapstar seme bastaıdy. Mıdaǵy aqparat shań basyp jatyp qalady. Oqymysty adamdar sondyqtan da oı pikir almasýǵa qumar bolady. Olar pikir almasqan saıyn mıdaǵy aqparattar dúr silkinip,eleýsiz qalǵan tustary jańa qyrynan ashyla beredi. Al, bul azart týǵyzyp, adamdy saýatty suhbatqa yntyq qylady».
Eger adam kitap oqyp, aqparat ıgergen soń bireýmen oı-pikir almasyp otyrmasa aqparatty tasýshy sınapstar seme bastaıdy. Mıdaǵy aqparat shań basyp jatyp qalady. Oqymysty adamdar sondyqtan da oı pikir almasýǵa qumar bolady. Olar pikir almasqan saıyn mıdaǵy aqparattar dúr silkinip,eleýsiz qalǵan tustary jańa qyrynan ashyla beredi.
Osy áńgimeden keıin jýrnalıs:«Al, kitap oqysa da aljyp, mıdyń ashýy neden bolady?», -dep saýal qoıady. sonda ǵylym kisi:« Ádette, adamnyń jastaı ıgergen bilimi mıdyń oń jaq jarty bóligine jınalady. Oń qolmen jazý jazyp, oń aıaqpen dop teýip, oń kózben jaqsy kórgenimiz sıaqty bilimdi istetken kezde de oń jaq mıdy jumysqa jege salamyz. Osynyń sebebinen sol jaq jarty shardaǵy shylqyǵan neıron kletkalary jumyssyz qalady. Ádette, biz bala kezdenkitap oqyp úırenemiz. Ýnıversıtette de jaqsy maman ataný úshin barymyzdy salamyz. Qyzmette tez ósý úshin tynbaı izdenip baǵamyz. Biraq, 40-qa taqaǵanda oqýdy azaıtamyz. Sebebi, kúndelikti kásipti jasaı toqtaýsyz berip, óz salamyzdyń has sheberine aınalamyz. Artyq kitap oqymaı-aq jumysty shyr aınaldyramyz. 20 jyl boıyna úzilissiz jasaǵan tanys jumysty adamnyń qoly men denesi mıǵa salmaq salmaı-aq, jasaı beredi. Osy kezde sanada «endi kitap oqyp ne kerek? Onsyz da meniń aldyma eshkim túse almaıdy» degen vırýs paıda bolady. Tap osy qaýipti oı - mıdy maýjyratyp jiberedi. Osy kezden bastap neırondardy jalǵap turǵan jipter qoly bostyqtan seme bastaıdy. Osy kezde adamnyń ıgergen aqparaty mol bolsa da ózge jurtpen oı-pikir almasýǵa asa qulyqty bolmaıdy. Mıdyń shirýi degen osy», - deıdi. Jýrnalıs:«Sonda bul qaýipti qaıtaratyn amal-aıla joq pa?», - dep taǵy bir saýaldyń shetin shyǵarady. Ǵalym sózin jalǵap:«Menińshe bar. Men mynany usynar edim. Adam jasy 40-tan asqan soń ózine unaǵan qandaı da bir shet tilin oqyp úırensin. Sebebi adamnyń mıy ana tilindegi barlyq sóz ben aqparatty oń jaǵyna jınaıdy. Eseıgende úırengen bóten tilmıdyń sol jaq jarty sharynda saqtalady. Iaǵnı, shet tilin oqý arqyly orta jastasý jańa mıdy iske qosa alasyz. Mysal úshin aıtar bolsaq, siz oń qolyńyzdy tańyp tastap, sol qolyńyzben jazýdy meńgerip alǵan sıaqty qyzyq qubylys. Iaǵnı, siz eki qoldy qatar qoldana alatyn artyqsha adamǵa aınalasyz. Munda da solaı. Shet tilin oqyǵanda mıdaǵy semip qata bastaǵan barlyq sınapstar eriksiz qaıta tiriledi. Adam shet tilinen sóılemderaýdarǵanda ana tilindegi aqparatty oń jaqtaǵy mıynan alady. Osy kezde mıdyń eki jarty shary da bir birimen byj-tyj aqparat almasyp, iske eriksiz aralasady. Aıta keteıin, orta jasta qolǵa alǵan shet tilin túbin túsirip meńgerý maqsat emes. Eń mańyzdysy - mıdy toqtaýsyz qaıraı berý. Mysaly, men ózim qartaısam da birneshe shet tilin oqyp, úırenip júrem. Men olardy kitap oqyp, ǵylym ıgerý úshin úırenbeımin. Mıymdy tot baspas úshin ǵana solaı jasaımyn. Jasym mine 80-nen asty. Ómir baqı oqý-toqýmen kelem. Ózimnen aljý baıqamaımyn. Kóp oqysa mı ashıdy degenge óz basym senbeımin. Mıdyń erekshe muǵjıza jaratylys ekenin taǵy da esińizge salam. Aqparattyń kóptigi mıǵa salmaq sala almaıdy. Mı oılanbaǵannan ǵana tozady. Ózgemen udaıy pikir almasyp, oılaný qabiletin shyńdamaıtyn kez kelgen adamnyń mıy aljýǵa beıim turady. Sondyqtan men ózimniń barlyq tamyr tanysymdy orta jasqan asqan soń aljymas úshin qandaı da bir shet tilin úırenýge úgitteımin», - deıdi.
Reseı ǵalymynyń osy suhbaty maǵan óte qatty áser etti. Men sodan beri mıym qalǵyp ketpes úshin shet tilin oqyp otyrýdy ádetke aınaldyrdym. Ózim aǵylshyn tilin uzaq jyl úırenip, kúndelikti qoldanǵandyqtan bul tildiń qıyny azaıyp, ońaılary ǵana qalǵan sıaqty kórinedi. Osyǵan qarap, mıym taǵy da jalqaýlana bastaı ma dep qaýiptenem. Orta jastan asqanda mıymnyń sol jaq jarty sharyn barynsha iske jegý úshin taǵy da bir shet tilin jańadan bastaýdy josparlap júrmin.
P.S.Ótkende meni bir tanysym qonaqqa shaqyrdy. Úı ıesi otyzdar shamasyndaǵy jigit. Ol óziniń kýrstas qurdastaryn qosa shaqyrypty. Bári de jap-jaqsy qyzmette isteıtin zıaly azamattar. Dastarhan basynda men olardy baqylap otyrdym. Aljýdyń eń birinshi usaq belgilerin olardan da baıqadym. Orda buzatyn qaroymdy jigitterdiń mıyn tot basa bastaǵan sıaqty. Olar kez kelgen qoǵamdyq máseleni tereńinen taldaýǵa qulyqsyz. Ósek túrinde taralǵan aqparattardy aqıqat retinde qabyldaı salýdan tartynbaıdy. Maǵan olardyń mılary oılanýǵa murshasy bolmaı, beıne bir aýa jetpeı entigip, alqynyp turǵan ókpe sıaqty bolyp kórindi. Otyrystyń aıaǵyna qaraı men olardy shet tilin oqyp úırenýge úgittedim. «Oqymasańdar aljısyńdar» dep qorqyttym. Biraq sol batyl áreketim zaıa ketpedi. On bes jigittiń úsheýi shet tilin oqýǵa kiristi. Qazir olar basqalarǵa aljýdyń aldyn alý týraly leksıa oqıtyn boldy.
Sanjar KERİMBAI
