Árkimge óziniń jeri – Mysyr shári
Eger bul máselege sýyq aqylmen qarasaq, elimizdiń barlyq aımaǵynda týrızmdi damytý múmkin emes ekenin túsinesiń. Qatelespesem, jazda Qostanaı oblysynyń Astana qalasyndaǵy kúnderi ótken kezde oblystaǵy týrızmdi damytý isine bel býyp, bilek sybana kirisken uıymnyń ókili (aty-jóni esimde joq) Amangeldi aýdanynda Amangeldi Imanovtyń eskertkishi ornalasqan aýylda týrızmdi damytý úshin arnaı jumys josparyn quryp, memleket tarapynan qarjy bólgizip aýdanǵa týrıser tartýdyń qamymen júrgenin aıtqan edi.
Iá, árkimge óziniń týǵan jeri – Mysyr shári. Biraq Amangeldi Imanov pen Ybyraı Altynsarınniń eskertkishi ornalasqan jerge týrıserdi ne dep tartasyń. Bul oıym úshin meni eshkim «potrıot emes» dep sóge jamandaı qoımas.
Qaraýylǵa mıllıon týrıs kele me?
Dál osyndaı jaǵdaı Semeıdegi Qaraýylǵa bara jatqanymda aldymnan shyqty. Semeıden Uly Abaıdyń týǵan jeri Qaraýylǵa jolǵa shyǵyp, bir taksıst aǵaıdyń kóligine otyrdyq. Jol uzaq bolǵan soń, aǵamyzben ár nárseniń basyn bir shalyp áńgime qylyp kele jatqanbyz. Taksıt aǵaı: «Jıdebaıdaǵy Abaıdyń basyna minájat etý úshin jyl saıyn mıllıon adam keledi. Aýdan ákimi Semeı men Qaraýyldyń arasyn jalǵaıtyn osy joldy jóndep qoısa bolady ǵoı», – dep ákimge renishin bildirdi. Jolǵa qatysty eshteńe aıta almadym. Al aǵamyzdyń «Jıdebaıǵa jylyna mıllıon adam keledi» degen sózine shydap otyra almadym.
– Aǵa, jyl saıyn mıllıon adam Jıdebaıǵa keletin bolsa, myna jolyńyzdyń talqany shyǵar edi. 10 myń týrıs keledi deseńiz sener edim, – degende eńgezerdeı aǵamyz zýyldap kele jatqan kóliginiń tejegishin basyp, «myna bala ne dep otyr» degendeı ejireıe qarady. Eger qolynda qamshysy bolsa oılanbastan bastan tartyp-tartyp jiberer me edi. Áıteýir ashýyn áreń tejep, julyp alǵandaı:
– Joq, baýyrym jyl saıyn mıllıon adam keledi. Qazaqstandy bylaı qoıyp, týrıster sonaý Reseıdiń ózinen avtobýspen lek-legimen kelip jatady, – dep óziniń dálelderin aıta bastady. Arasynda hákim Abaıdyń álem ádebıetinde alatyn oryny jaıynda biraz áńgime aıtyp, uly aqynyń ataq-dańqynyń arqasynda Qaraýyl Qazaqstandaǵy týrıster kóp keletin basty oryndardyń birine aınalǵanyn qadap turyp aıtty. Alda áli bir saǵattyq uzaq jol bolǵandyqtan, aǵamyzǵa Jıdebaıǵa bir mıllıon týrıs kelýi múmkin emes ekenin túsindirýge tyrystym.
– Aǵa, túsinińiz. Abaıdaı kemeńger tulǵa týyp, ósken qasıetti Qaraýyldyń mártebesin tómendeteıin degen oıym joq, – dep aldymen aǵamyzdy sabasyna túsirip alýǵa tyrystym. – Óz basym Jıdebaıdy bylaı qoıyp, Qazaqstanǵa jyl saıyn mıllıon týrıs keledi dese senbes edim. Jaraıdy, siz oılaǵandaı Jıdebaıǵa jyl saıyn mıllıon týrıs kelsin delik, siz ben bizdiń Qaraýyldy betke alyp júıitkip kele jatqanymyzǵa 30 mınýttaı ýaqyt boldy aldymyzdan bar bolǵany onshaqty jeńil kólik shyqty. Týrıserdi tasymaldaıtyn birde-bir avtobýsty kórmedik. Eger shynymen de Qaraýylǵa jyl saıyn mıllıon týrıs kelse, myna eki joldy boıy qaınap jatpaı ma? Jańa ǵana Qabanbaı batyr sý ishken bulaqtyń basynda shaǵyn dúńgirshek emes, bes juldyzdy qonaq úı turýshy edi. Men ony kórmegen soń, sizdiń statısıkańyzǵa kúdik keltirip otyrmyn, – dep taksıt aǵaıdy alǵashqy oıynan aınyttym-aý dep bet-júzine barlaı qaradym. Biraq týǵan jeri úshin kisi qolynda ólýge bar aǵamyz meniń bultartpas argýmentterime nazar aýdarmastan:
– Sen munda turmaǵan soń bilmeısiń. Jyl saıyn mıllıon týrıs keledi, bizdiń aýylǵa. Sen ózi Abaıdyń kim ekenin bilesiń be? – dep aǵamyz «mıllıon týrısiń» máselesin ysyryp tastap, maǵan Uly Abaıdyń qandaı aqyn bolǵanyn aıta jóneldi.
Iá, qazaq úshin Abaıdan asqan kemeńger joq. Taksıt aǵaıǵa Jıdebaı qoryǵy týrızm damytý úshin qolaıly jer emes ekenin aıtyp, budan ary sóz talastyrsam, Semeı men Qaraýyldyń ortasynda (shamamen Qasqabulaqtyń mańaıynda) kúre joldyń boıynda qalatynymdy sezip, lám-lım deı almadym.
Alakóldiń áleýeti...
Eger týrızmdi damytyp, odan paıda kórgimiz kelse, Alakóldiń jaǵalaýyn damytýǵa kúsh salýymyz kerek. Óz basym Qazaqstanda Alakólden basqa týrızmdi damytýǵa qolaıly orasan zor áleýeti bar jerdi kórmedim. Balqash pen Kókshetaýda týrızmdi damytýǵa bolatyn shyǵar. Biraq olar Alakóldeı múmkindigi joq. Sondyqtan bizder týrızmdi damytyp, jaz shyqsa, syrt eldi betke alatyn otandyq týrıserge toqtaý salǵymyz kelse, memlekettiń týrızmdi damytýǵa baǵyttaǵan barlyq qarjylyq-materıaldyq resýrsyn Alakólge baǵyttaýymyz kerek.
Alakól Almaty men Shyǵys Qazaqstan oblysynyń aýmaǵynda sozylyp jatqanyn eskersek, bul baǵyttaǵy jumystar aýqymdy, ári tıimdi bolatynyn baıqaý qıyn emes.
Sondyqtan aqyn, batyrlarymyzdyń basyn týrısik ortalyqqa aınaldyramyz dep tyrashtaný, qolda bar azdaǵan resýrsymyzdy dalaǵa shashqanmen teń.
İrgedegi qyrǵyzdar týrızm salasyn damytýda Ystyqkólge aıryqsha kóńil bólip, mol tabys taýyp otyr. Túrkıada da osyndaı jaǵdaı qalyptasqan. Sondyqtan bizder týrızmdi damytýdy oılasaq, aldymen oǵan laıyqty tórt-bes jerdi tańdap alyp, bar resýrsymyzdy soǵan baǵyttaýymyz kerek. Sol kezde ǵana elimiz úshin týrızm tabys kózine aınalady.
Tarıhı eskertkishter týrıs tartpaıdy
Qazir qaltasynda aqshasy bar demalýshylar sýǵa túsip, kúnge qyzdyrynǵandy jaqsy kóredi. Al biz bolsaq, olardy elsiz, sýsyz dalada ornalasqan "babalarymyzdyń basyna baryńdar" dep áńgime aıtamyz.
Iá, tarıhı baǵyttaǵy týrızmdi damytýǵa bolady. Ol úshin joǵaryda aıtqan tarıhı-mádenı oryndarda týrıserge minsiz qyzmet kórsetetin ınfraqurylym bolýy shart. Keremet qonaq úı, meıramhanalardy aıtpaǵan kúnniń ózinde jol boıynda qarapaıym kún kózinen tasalanatyn jabyq kóleńkeni emge tappaısyń.
Onyń ústine tarıhı-mádenı baǵyttaǵy týrızmdi damytýdyń táýekeli men shyǵyny kóp ekenin de esten shyǵarmaǵan abzal. Tarıhı-mádenı týrızm jarnamasyn jasaý, arnaıy gıd mamandar uıymdastyrý, qasıetti oryndardaǵy túrli shekteýler osynyń bári óz deńgeıinde tarıhı-mádenı týrızmniń damýyna tosqaýyl bolatynyn umytpaýymyz kerek.
Sondyqtan týrızmdi damytýda tarıhı eskertkishterimizdi alǵa tarta bermeı Alakólge kóńil bólgen jón. Bıyl Danıal Ahmetov pen Amandyq Batalov Alakóldi týrızmdi damytý jolyn kóptegen jumystar atqarǵanyn bilemiz. Alakóldiń áleýetin tolyq baıqaǵan qos ákim aldaǵy jyly da kól jaǵalaýynda týrısik ınfraqurylymdardy damyta túsýge kúsh salatyny anyq. Alakóldi Qazaqstannyń týrısik
ortalyǵy retinde damytyp atqarýshy bıliktiń resýrsyn baǵyttaý úshin bul iske aldaǵy jyly Arystanbek Muhamedıauly men Jeńis Qasymbek te aralasýy kerek-aq. Óıtkeni álemdegi terorıstik oqıǵalar, Qazaq-Qyrǵyz arasyndaǵy salqyndyq bári-bári otandyq týrızmdi ońtaıly sát bolyp tur. Sondyqtan aldaǵy maýsymda bútkil Qazaqstan bolyp Alakólge kóńil bóleıik.
Nurlan JUMAHAN, jýrnalıs
