رۋزا بەيسەنباي-تەگى[/caption]
ءاي، قايدام...جەمە-جەمگە كەلگەندە كوپشىلىگىمىز ءۇشىن جان قىمبات، سولاي ەمەس پە؟ پاۆلوداردا، جوق، دۇرىسى كەرەكۋدە تۇراتىن – رۋزا بەيسەنباي-تەگىنىڭ (سۋرەتتە) اتىن ەستىسە، ورىستانعان ءوڭىردىڭ اكىمشىلىك، قۇقىق قورعاۋ، باسقا دا مەملەكەتتىك ورىندارى اياعىنان تىك تۇرادى. قازاق ءتىلىنىڭ اتىن ەستىگەنى بولماسا، ءومىرى قولدانىپ كورمەگەن بۇلارمەن مىنە، ءبىراز ۋاقىت بويى جالعىز ءوزى كۇرەسىپ كەلە جاتقان ءبىر ادام بولسا، ول وسى – رۋزا اپايىمىز.
ءبىز بۇل كىسىنى ماقتاعالى تۇرعان جوقپىز. ارينە، ماقتاۋعا لايىق. ءتىل ءۇشىن كۇرەستە بۇل كىسىنىڭ «باستان كەشكەندەرىن» ەستىگەندە، ەرىكسىز تاڭعالاسىڭ. مۇنداي جۇيكە مەن شىدام، تاباندىلىق پەن توزىمدىلىك «ءتىل ءۇشىن كۇرەسكەرلەردىڭ» كوپشىلىگىندە جوق، ءسىرا.
«جۇرگىزۋشىسى قازاقشا سويلەمەگەنى ءۇشىن رەلسكە تۇرىپ الىپ، ترامۆايدى توقتاتقان» رۋزا اپاي بىزگە وسى جانە وزگە دە جايتتاردى ءوز اۋزىمەن ايتىپ بەردى.
«ۆام چتو نە پونياتنو؟ گوۆوريتە نا رۋسسكوم!»
قىس ەدى. اياز. ترامۆايدا كەلە جاتىرمىن. ءىشى تولعان جارناما. ءبىر بۇرىشىنا ۇزىننان-ۇزاق «س نوۆىم گودوم! س نوۆىم سچاستەم!» دەپ جازىپتى. ورىسشاسى بار. قازاقشاسى جوق. قايدا؟ نەگە جازباعان؟
بىردەن جۇرگىزۋشىگە باردىم. ءداۋ ورىستىڭ ايەلى ەكەن. ورىس بولسا نە بولىپتى. ورىس پا، قازاق پا مەن بارلىق جەردە قازاقشا سويلەيتىن اداممىن. سۇراقتى دا قازاقشا قويدىم:
– «جاڭا جىلدارىڭىزبەن!» دەپ نەگە قازاقشا جازباعانسىزدار؟
– گوۆوريتە نا رۋسسكوم يازىكە!
– مەن سىزگە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ تۇرمىن. قۇتتىقتاۋدى نەگە قازاقشا جازباعانسىزدار؟
– ۆام چتو نە پونياتنو؟ گوۆوريتە نا رۋسسكوم! ااا، ەتو ۆى! ۆاس ۆەس گورود زناەت. دا، ۆى ۆسەح دوستالي سو سۆويم كازاحسكيم يازىكوم. ا نۋ-كا، پوشلا ۆون!!!
«پوشلا ۆوننان!» باستالدى ءبارى. جۇرگىزۋشى ايەل مەنى بوقتاي جونەلدى. اتىن كەيىن ءبىلدىم. تاتيانا ەكەن. بوقتاعانىمەن قويماي، توبەلەسۋگە ءازىر تۇر. قۇتتىقتاۋدى نەگە قازاقشا جازباعانىن سۇراعانىم جانە قازاقشا سويلەگەنىم ءۇشىن.
الدىم دا ترامۆايدىڭ الدىنا تۇرىپ الدىم. كۇللى ەل قاراپ تۇر. سول جەردە ترامۆاي باسقارماسىنا زۆوندادىم. «بىرىنشىدەن، مىنا جۇرگىزۋشىنى اۋىستىرىڭدار، ەكىنشىدەن، قۇتتىقتاۋدى قازاقشا جازىڭدار!» دەدىم.
تاتيانا تۇتىگىپ كەتىپتى. ترامۆايدى ىسكە قوسىپ، العا جىلجي باستادى. تاپتاعىسى كەلەدى، بىلەم. جىلجىتىپ، جىلجىتىپ ترامۆايدى مەنىڭ ءدال تۇمسىعىما تىرەدى. تاپجىلعام جوق. تۇردىم. مەنى «قورقادى» دەپ ويلاسا كەرەك.
ترامۆاي توقتاپ تۇر. ءىشى تولى ادام. ونىڭ ارتىندا تاعى 4-5 ترامۆاي توقتاپ قالعان. امالى تاۋسىلعان تاتيانا مەنى ىشتەگى جۇرتقا جامانداي باستادى. قازاقتار بار ەكەن. «دا چتو ەتو تاكوە! دو كاكيح پور موجنو تەرپەت! ۋ ناس جە ۆ سترانە زا كازاحسكيي يازىك ۋجە ماتامي كرويات» دەدى بىر-ەكى ايەل. ءيا، جابىلعاندار الدەقايدا كوپ بولدى. تاتيانا تەكتەس شوۆينيستەر الگى بىر-ەكى قازاق بولماسا، مەنىڭ شاشىمدى جۇلۋعا ءازىر ەدى.
ارعى جاقتان ترامۆاي باسقارماسى شىر-پىر بولىپ جاتىر. پوليسيا كەلدى. ورىستار ارىز جازۋعا شەبەر عوي. مەنى الىپ كەتتى. «مۇنىڭىز حۋليگاندىق، ءسىزدى سوتتايمىز» دەدى. كولەسنيكوۆ دەگەن ورىس بار ەكەن. مەنى تانيتىن سياقتى. «ونا ۋجە دوستالا ۆسەح سۆويم كازاحسكيم يازىكوم» دەگەنىن انىق ەستىدىم. پوليسيا مەنىڭ ترامۆايدىڭ الدىنا نە ءۇشىن تۇرىپ العانىمدى تەكسەرگىسى دە كەلگەن جوق...
«ەسلي نە بۋدەتە گوۆوريت پو رۋسسكيي، مى ۆام نيچەم نە موجەم پوموچ...»
بۇدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن كەشتەتىپ ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقاندا يت قاۋىپ الدى. الدىمەن 102-گە (پوليسياعا) زۆوندادىم. ويتكەنى ءيتتىڭ قارعىباۋى بار ەدى.
– اللو، پوليسيا، مەنى يت قاۋىپ الدى. ءيتتىڭ يەسى بار.
– گوۆوريتە پو رۋسسكيي، پوجالۋيستا!
– مەنى يت قاۋىپ الدى دەيمىن. وسىنى تۇسىنبەيسىز دەر مە؟
– ەسلي نە بۋدەتە گوۆوريت پو رۋسسكيي، مى ۆام نيچەم نە موجەم پوموچ...
مەن دە وڭاي ادام ەمەسپىن. يت تالاپ، جەپ قويسا دا قازاقشا سويلەسەم. وسىلاي 15 مينۋت تۇردىق! «ەسلي ۆى نە بۋدەتە گوۆوريت پو رۋسسكيي مى ۆام نيچەم نە موجەم پوموچ...».
كەلەسى كۇنى پوليسيانىڭ باستىعىنا زۆونداپ، بولعان جايدى ايتتىم. مينيستر قاسىموۆقا «يت قاپتى» دەگەن ءسوزدى تۇسىنبەگەن پاۆلودار پوليسياسىنىڭ اتىنا ارىز جازام دەدىم. شىر-پىر بولدى. كەشىرىم سۇرادى. قاسىموۆقا حات جازعام جوق، نەگىزى جازۋ كەرەك ەدى.
«ليبو پەرەحوديم نا نورمالنىي رۋسسكيي يازىك، ليبو يا بروسايۋ ترۋبكۋ»
«پاۆلودار ليفت» دەگەن مەكەمە بار بىزدە. كەرەكۋدە ليفت اقىلى. اي سايىن تولەپ وتىرامىز. ءبىر قازاق ايەل جيناپ الىپ كەتەدى. ءوز ءتىلىن ۇمىتقانى سونداي، «اتىڭ كىم؟» دەگەن سۇراقتىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيدى. «سەبەبى، دەتدومدا ءوستىم، ول جاقتا ەشكىم قازاقشا سويلەمەيتىن» دەيدى ول. سوعان ءبىراز قازاقشا ۇيرەتكەن بولدىم. ءبىر كۇنى جوعالىپ كەتتى. ءبىر اي، ەكى اي ءوتتى. جوق. اقشانى كىمگە تولەيتىنىمىز بەلگىسىز، ليتفتىلەر باقىلاۋسىز قالدى. «پاۆلودار ءليفتىنىڭ» انىقتاما تەلەفونىنا حابارلاستىم:
– پو رۋسسكيي گوۆوريتە!
ەكىنشى رەت حابارلاستىم:
– پو رۋسسكيي گوۆوريتە!
باسشىلارىنا حابارلاستىم. انىعى، قابىلداۋ بولمەسىنە:
– باسشىلارىڭىزدى قوسىڭىز!
– پو رۋسسكيي گوۆوريتە!
– مەن سىزگە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ تۇرمىن.
– جەنششينا ليبو پەرەحوديم نا نورمالنىي رۋسسكيي يازىك، ليبو يا بروسايۋ ترۋبكۋ.
تاستاي سالدى. نەگىزى ءتۇسىنىپ تۇر.
«سەندەر مەنىمەن قاشان قازاقشا سويلەمەيىنشە جانە كەشىرىم سۇرامايىنشا مەن ءليفتىنىڭ اقىسىن تولەمەيمىن» دەدىم تۇتقانىڭ ار جاعىندا قىزعا قايتا حابارلاسىپ.
بەس اي ءوتتى. بەس ايدا مەنىڭ قارىزىم 3553 تەڭگەنى قۇراپتى. «پاۆلودار ليفت» مەنى سوتقا بەردى. مەن قارسى ارىز جازدىم.
پاۆلودار ءليفتىنىڭ سوراقىلىقتارى بۇل عانا ەمەس. ءليفتىنىڭ اقىسىن تولەۋ تۋرالى تۇبىرتەگىندە قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوز جوق.
97 جىلى «وۆا، وۆنا-دان» قۇتىلعانمىن. سول ۋاقىتتان بەرى رۋزا بەيسەنباي-تەگىمىن. كۋالىگىمنىڭ كوشىرمەسىن «پاۆلودار ليفتىگە» ءوز اياعىممەن اپارىپ بەرگەم. ولار مەنىڭ فاميليامدى قالاي مازاق قىلعاندارىن بىلەسىز بە؟
ءبىر جولى: بەيسەنبايمERI (!) دەپ كەلدى. ەندى ءبىرى جولى – بەيسەنبايتىزى دەپ جازىپتى. سوڭعى رەت بەيسەنبايتىگى دەپ كورسەتىلگەن تۇبىرتەك كەلدى. تۇبىرتەكتىڭ ءبارىن جيناپ الىپ، سوتقا بەردىم.
«ۆام چتو، ۋكراينۋ زدەس ۋسترويت، چتو لي؟»
ءبىر جولى كەرەكۋدە سەنبى سايىن وتەتىن جارمەڭكەگە باردىم. شۇعىل شارۋام شىعىپ قالدى دا، كەزەكتە ارتىمدا تۇرعان قازاق ەمەس ايەلگە، «ءقازىر كەلەمىن» دەپ ەدىم، الگى مەنى مازاق قىلىپ كۇلدى.
– ءسىز نەگە مەنىڭ قازاقشاما كۇلەسىز؟
– ۆام چتو، ۋكراينۋ زدەس ۋسترويت، چتو لي؟
ءسوزىن قاراڭدار؟ نە كەرەك، كەزەكتەن شىعىپ پوليسيامەن كەلدىم. نەگىزى پوليسيانىڭ مەنىمەن ەرىپ كەلۋى سيرەك. ادەتتە مەنەن قاشىپ جۇرەدى. ويتكەنى وزدەرىنىڭ دە قازاقشاسى وڭىپ تۇرعان جوق. پوليسيا الگى سوعىس شاقىرۋشى ايەلمەن سويلەسە باستادى.
– ءسىز وسىلاي ايتىپسىز عوي؟
ارتىمىزدا تۇرعان 3 ورىس ونى قورعاي باستادى.
«نەت ونا تاك نە گوۆوريلا! ەتو جەنششينا ۆسە ۆرەت!»
ءابۇيىر بولعاندا قازاق كەلىنشەگى، الدىمدا تۇرعان. «ۋكراينۋ ۋسترويت...» دەگەنىن انىق ەستىدىم دەدى. سونىمەن سوعىسقا شاقىرۋشى قاشا جونەلدى، پوليسەي سوڭىنان كەتتى. ۇيگە كەلە سالا پوليسياعا قوڭىراۋلاتتىم.
– پوليسيا 8-يا سلۋشاەت!
– ا نەگە ورىسشا؟ باستىعىڭىزدى بەرىڭىزشى.
قوستى.
– يا ۆاس سلۋشايۋ، گوۆوريتە!
«دەلايتە چتو حوتيتە!»
ءبىر كۇنى ىشكى ساياسات باسقارماسىنا حابارلاسۋ كەرەك بولدى.
– زدراۆستۆۋيتە، ۆنۋترەننايا پوليتيكا سلۋشاەت!
– ىشكى ساياسات ورىس يۋريسديكسياسىنا كوشتى مە؟
– نە پونيالا؟
الما قازييەۆا دەگەن بىرەۋگە بەردى.
– ونى كازاشكا پەرەەحاۆشايا س روسسيي. ەتو ەە پراۆا نا كاكوم يازىكە ۆام وتۆەچات!
مەن كونستيتۋسيادان باستاپ، ونىڭ مىندەتى، ءبىرىنشى وسى مەملەكەتتىڭ تىلىندە جاۋاپ بەرۋ، سوسىن باسقا تىلدە دەپ، شامام كەلگەنشە قارسىلاسىپ شىقتىم...
ءبىر جولى باس پروكۋروردىڭ ءاتى-جونىن بىلمەككە (وبلىستىق)، قوڭىراۋ شالعانىمدا، حاتشىسى: «زدراۆستۆۋيتە، پروكۋراتۋرا وبلاستي سلۋشاەت!» دەدى. «اينالايىن، زاڭدىق نورمالاردى قاداعالايتىن سىزدەر نەلىكتەن كورشى مەملەكەتتىڭ تىلىنەن ايىرىلمايتىن بولدىڭدار؟ قازاقشا جاۋاپ بەرىڭىز، نە پروكۋروردىڭ، باس پروكۋرورعا دەيىن، بلوگتارىنا قويامىن دەگەنىمدە الگى قىز: «دەلايتە چتو حوتيتە!» دەدى. جاۋابىنان تۇيگەنىم، شىنىمەن دە كورشى مەملەكەتتىڭ يۋريسديكسياسىنا كوشىپ كەتكەن بولۋىمىز كەرەك. وبلىستىق پروكۋراتۋرا، وبلىس اكىمشىلىگى، قالا اكىمشىلىگى، قالا پوليسياسى، وبلىستىق ىشكى ساياسات...ءبارى-بارى دە.
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
