تەراكتى دەگەننىڭ ەلىمىزگە ءتان ەمەس شەتەلدىك سۇرقيا قۇبىلىس ىسپەتتى قابىلداتىنى كۇنى كەشە عانا ەدى. جاتجۇرتتىق جامان قۇبىلىستىڭ جۇقپالى دەرتتەي قازاقستانعا دەندەپ ەنە باستاعانىنا يلانۋدان گورى قينالۋىمىزدىڭ كوپ بولعانى سوندىقتان. جاعدايدىڭ ماسقارالىعى دا سوندا، تەررورشىلار سالعان لاڭعا بوي ۇيرەتە باستادىق. ال، ماڭىزدىسى، تەراكتتىڭ بولعانى ونىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋدەن گورى، سەبەبىن اۋىزدىقتاۋدى ويلاپ، شارا قولدانۋعا سەبەپ. قالاي بولعاندا دا شاڭىراعىمىزدىڭ شىرقىن بۇزىپ، ەل ىشىنە دۇربەلەڭ تۋعىزعاندار كىمدەر؟ - دەگەن ساۋالدى وزىمىزگە توتەسىنەن قويايىقشى.
قازاقستانداعى لاڭكەستەر دەگەندە ايىرىپ الاتىن ءبىر ءمان-جاي بار. ەۋروپادا، امەريكادا تەراكتى جاسايتىنداردىڭ دەنى كوبىنە-كوپ ماعريپتىك افريكادان نەمەسە تاياۋ شىعىستىڭ تۋمالارى بولسا، قازاقستاندا ءوز ازاماتتارىمىز.
قازاق جەرىندە كىندىگى كەسىلىپ، وسى جەردىڭ سۋىن ءىشىپ، وسى جەردە وسىپ-وركەندەگەندەر. باستى ايىرماسى وسى.
ولار كوكتەن سالبىراپ تۇسكەن جوق. قازاقستانداعى بالاباقشاعا بارعان شىعار، وسى جەردىڭ مەكتەبىنىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا بارعان شىعار، وسى جەردىڭ كوللەدجى، ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان بولار.
ياعني، ولار قازاقستاننىڭ رەالييىندە ءوسىپ-وندى، ياعني قازاق جەرىنىڭ ءتالىمىن كورىپ ەر جەتتى. الايدا ءبىزدىڭ بالاباقشا، مەكتەپ، كوللەدج، ينستيتۋت ولاردى تەررورشى بولسىن دەپ وقىتپاعانى انىق. وتباسىدا اتا-انا تەررورشى بولسىن دەپ تاربيەلەمەگەنى دە ايقىن.
سوعان قاراماستان ولار نەگە قولىنا قارۋ الىپ، ەلدى قىرىپ سالادى؟ وزدەرى سياقتى ادامداردى قالايشا ومىرىنەن وڭاي ايىرۋعا ءداتى باردى؟ ول دا بىرەۋدىڭ باۋىرى، بەرەۋگە بالا، ءبىر ءۇيدىڭ ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان پەرزەنتى عوي. ريتوريكالىق ساۋالعا سەبەپتى جاۋاپ كوپ البەتتە. سونىڭ ءبىرىن قاراستىرىپ كورەيىك.
لاڭكەس اتانىپ، ەل ءىشىن دۇرلىكتىرگەندەردىڭ دەنى 80ء-شى جىلداردىڭ اياعى مەن 90-شى جىلداردىڭ باس كەزىندە تۋعاندار. ولاردىڭ بالالىق شاعى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنىڭ ەلەڭ-الاڭ كەزدەرىنە تۇسپا-تۇس كەلدى.
ەلدىڭ تۇرمىسى تومەندەپ، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن زامان. ۇرپاق تاربيەسى تۇگىل كۇنكورىستىڭ تاۋقىمەتى باس قايعى بولعان كەزەڭ. كۇندىز بازار جاعالاپ، تۇركيا، جۇڭگو ساۋداعا كەتكەن اتا-انانىڭ سالدارى بالانىڭ تاربيەسىنە كەرى اسەر ەتكەنىن جوققا شىعارا المايمىز.
وسىلايشا وسى ءسوزدىڭ شىن مانىسىندە بەتىمەن كەتكەن پوستكەڭەستىك كەزەڭنىڭ «new generation»، جاڭا ۇرپاعى پايدا بولدى. سوسيولوگيا تىلىندە ولاردى «موينىندا كىلت اسىنعان ۇرپاق» دەيدى ەكەن. مۇنىڭ ءمانىسى، بالاسىنا قاراۋعا شاماسى جەتپەگەن اكە-شەشە ءۇيدىڭ كىلتىن بالانىڭ موينىنا اسىپ قويىپ، وزىمەن-وزى بولۋىنا شەكتەن تىس مۇمكىندىك بەرىپ قويۋىن مەڭزەپ تۇر.
ۇرپاقتار تەورياسىن امەريكالىق ەكونوميست، دەموگراف نەيل حوۋۆ پەن دراماتۋرگ، تاريحشى ۆيليام شتراۋس وزدەرىنىڭ «بۋىندار» (Generations) كىتابىندا تاپتىشتەپ جازىپ كەتكەن.
ەكى عالىم وسى ەڭبەكتەرىندە 80ء-شى، 90-شى جىلدارى تۋىلعان «موينىنا كىلت اسىنعان ۇرپاق» تۋرالى، تاعى بىردە «بەلگىسىز بۋىن» دەپ ات قويادى. ولاردىڭ زامانى تۇرىپ قالىپ، ساسىپ، بورسىعان لاي سۋدى ەلەستەتەدى. ەش دامۋ جوق، تەك قانا كەرى كەتكەن زامان، ۇرپاق.
اتا-انا كۇنكورىس قامىمەن، مەكتەپتەگى ۇستازى دا شاكىرتىنە شامشىراق بولۋ ورنىنا، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىن ساۋدا ورنىنا اينالدىردى. تۇتاستاي العاندا ازىق-تۇلىك دەفيسيتى، قايتا قۇرۋ، رەكەت، ەسىرتكى، جاسوسپىرىمدەر قىلمىسى...
بۇل انىقتامالاردىڭ بارلىعى دا سول تۇستاعى جاستاردىڭ بەت-بەينەسىن ايقىنداپ تۇر. بەتىمەن كەتكەن بۋىن قالا، اۋىلدى ءوز بەتىمەن ارالاپ، تاماقتى جىلىتۋدى عانا ەمەس، دايىنداۋدى دا ۇيرەنىپ الدى.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ ارتىقشىلىعى، ولار كەز-كەلگەن وزگەرىستەرگە دايىن تۇرادى. ولار تەك ءوز كۇشىنە، جەكە تاجىريبەسىنە سەنەدى. تيىسىنشە، ولار بىرەۋدىڭ كومەگىنە سيرەك جۇگىنەدى. ياعني، بۇل ۇرپاققا اسقان ينديۆيدۋاليزم ءتان. بۇل البەتتە، وسى «موينىندا كىلت اسىنعان بۋىننىڭ» ىزگى تۇستارى. ال، كەمشىلىگى نەدە؟
باستى كەمشىلىگى، البەتتە سول زاماندا قالىپتاسقان بۋىننىڭ ءبىلىم ساپاسىنىڭ تومەندىگىندە. ويتكەنى، مەكتەپ نە كوللەدج نە ۋنيۆەرسيتەت ۇستازىنا ءبىلىم بەرۋدى ويلايتىن جاعدايى بولمادى. ءتيىپ-قاشىپ، ءاتۇستى العان بىلىمنەن نە قايىر، نە ءۇمىت؟
وسىنداي ءبىلىمى تاياز، تاربيەنى دالادان كورگەن ۇرپاق ءدىندى ۇستاندى. بىردەن ايتا كەتەرى، ءبىلىمى تومەن، ىشكى مادەنيەتى قالىپتاسپاعان، ءوز ءىسىنىڭ كاسىبي مامانى بولماعان ادامداردىڭ ءدىندى بەرىك ۇستانۋى ءقاۋىپتى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
قازىرگى زاماندا جاھاندىق جەلى – ينتەرنەتىڭ كومەگىمەن عالامتورداعى بارلىق اقپارات قولجەتىمدى. ءبىراق، بار ماسەلە – وسكەلەڭ ۇرپاق ونى قالاي كادەگە جاراتىپ وتىر. «ءدىن ۇستانا الساڭ قاسيەتىڭ، ۇستانا الماساڭ قاسىرەتىڭ» دەپ بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ تە ءجيى ايتىپ ءجۇر.
اقپاراتتىڭ مولدىعى ءوز الدىنا، ونى اعارتۋشىلىق ماقساتتا پايدالانۋدىڭ ماڭىزى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ءبىلىمى تاياز، نادانداۋ ۇرپاقتىڭ قولىنداعى اقپارات نارەستەنىڭ قولىنداعى پىشاق سياقتى. قاي كەزدە جاراقاتتاپ الارىن بىلمەيسىڭ. 90-شى جىلداردىڭ جوعالعان ۇرپاعىنىڭ باستى كەمشىلىگى دە وسىندا دەپ بىلەمىن. ولار ساپالى بىلىمگە ءزارۋ. تيىسىنشە، بىلىمگە جارىماعان بۋىننىڭ دىنگە ەكسترەميستىك تۇرعىدان كەلۋ ءقاۋپى باسىمىراق.
ەكىنشى ءبىر ماسەلە، اقپارات، ءبىلىمدى الۋ بار دا ونى دۇرىس تۇرعىدا ءتيىمدى پايدالانۋ جاعى وتە كەمشىن. ول ءۇشىن سىني ويلاۋ ( critical thinking) ماشىعى اسا قاجەت.
الەمدىك ءبىلىم بەرۋ تاجىربيەسىندە وسى سىني ويلاي ءبىلۋ ماشىعىن يگەرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى الدىڭعى قاتاردا. ويتكەنى، سىني ويلاۋ قاي اقپاراتتىڭ قايسىسى ءقاۋىپتى، قايسىسى سانانى دامىتۋعا پايدالى ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن كەرەك. اقپارات، ءبىلىمنىڭ مولدىعى زامانىندا قايسى وڭ، قايسى تەرىس ەكەنىن اجىراتىپ الۋ ءۇشىن ءبىلىمدى ساراپتاپ، ءتيىستى قورىتىندى جاساي ءبىلۋ قىرلارى زاماناۋي ۇرپاققا اسا قاجەتتىگىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
ونىڭ ۇستىنە ۇستازى دا شاكىرتكە ساي جاڭا فورماسيادا بولعانى ابزال. جاڭا فورماسيادا دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ زاماناۋي ۇستاز بۇرىنعى كەڭەس وداعى تۇسىنداعى ۇستازدىڭ كەيپىنەن الدەقايدا الشاق.
كەڭەس وداعى تۇسىنداعى ۇستازدىڭ بەدەلى قازىرگىدەن جوعارى ەدى. ول تۇسىنىكتى دە. ول زامانداعى ۇستاز شاكىرتىنەن ءبىلىمى وزىق تۇراتىن ەدى. سەبەبى، كەڭەس زامانىندا قازىرگىدەي اقپارات، ءبىلىم قولجەتىمدى ەمەس. بۇگىنگىنىڭ شاكىرتى ءبىلىمدى، ءىلىمدى ەلەكتروندى كىتاپحانادان، عالامتوردان الادى. وسى جاعىنان ونىڭ مۇمكىندىگى زور.
كەڭەس ۋاقىتىندا بولسا، ۇستاز ءبىلىمدى كىتاپحانادان، قوعامدىق مەكەمەلەردەن عانا الا الاتىن. سول تۇرعىدان العاندا زاماناۋي ۇستاز شاكىرتىمەن قاتاڭ باسەكەلەستىككە ءتۇسىپ وتىر. ءمۇعالىمنىڭ بىلەتىنىن شاكىرتى دە بىلەدى. ءمۇعالىم تەك شاكىرتكە ەمەس، شاكىرتى دە مۇعالىمىنە كوپ جاعدايدا ۇيرەتە الاتىن كەزگە كەلىپ جەتتىك. زامان تالابى سول.
ەندەشە وسىنداي باسەكەلەستىككە ءتۇسىپ وتىرعان ۇستازعا جاڭا زامان بەدەرىندە قايتپەك كەرەك؟ الەمدىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە زاماناۋي ءمۇعالىم ۇيرەتۋشىدەن گورى، شاكىرتىنە دوستىق راۋىشتەگى تالىمگەر، ياكي دۇرىس ارنانى باعىتتاۋشى دوس، تۋرا جولدان اداسپاۋعا ۇگىتتەيتىن تۇسباعدار ءرولىن كوبىرەك اتقارادى. بۇل تۇرعىدان العاندا قازىرگىنىڭ ۇستازىنا ومىرلىك تاجىريبە كوپ سەپ بولسا كەرەك.
ال، ەڭ باستىسى بۇگىنگىنىڭ ءمۇعالىمى پەداگوگيكالىق تالانتىن شاكىرتىنىڭ بويىنداعى ساراپتاۋشىلىق، سىني ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا باعىتتاعانى ءلازىم. ويتكەنى، تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، سىني ويلاپ، ساراپتاي ءبىلىپ جانە ءتيىستى قورىتىندى شىعارا ءبىلۋ ماشىعى – بۇكىل الەمدەگى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ باستى قاسيەتى بولسا كەرەك.
وسى تۇرعىدان العاندا ءوز باسىم ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭالانعان مازمۇندى باعدارلاماسىن تولىق قۋاتتاپ، قولدايتىنىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. ءدال وسى زاماناۋي باعدارلاما جاس بۋىندى ءتيىمدى ساراپتاپ، قيسىندى ويلاپ، اق قارانى ايىرا بىلەتىن ماشىققا باۋليدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ءبىزدىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قوعامدا تەررورشىلار تاربيەلەنگەنى ۇلكەن ابەستىك، بولاشاققا بالتا شاباتىن كەمىستىك. ناداندىق، بىلىمسىزدىك اگرەسسيانى تۋدىرادى. سوندىقتان، وسكەلەڭ ۇرپاق ءتيىستى دارەجەدە ءبىلىم الىپ قانا قويماي، ونى قورىتا ءبىلۋدى ۇيرەنۋى دە اسا ماڭىزدى.
قانات اۋەسباي
