مەن جەتى جاسقا شىققان جىلى الپىسباي اقالاقشى قايتىس بولىپتى. انىق بەينەسى ءقازىر ەسىمدە جوق، الايدا، مەن بالا كەزىمنەن الپىسباي اقالاقشىنى كوزى كورگەن، دامدەس-تۇزداس بولعان كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ ەسەيدىم. الپىسباي بەرالى ءبيدىڭ ءوز كىدىگىنەن بولسا، مەن بەرالى ءبيدىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعىمىن.
[caption id="attachment_15061" align="alignright" width="405"]
الپىسباي اقالاقشى[/caption]
الپىسباي اقالاقشى ءوز قوعامىنىڭ وتانشىل قايراتكەرى، وقۋ-اعارتۋ ىستەرىن كوركەيتىپ، حالىقتى وتىرىقشىلىققا، اۋقاتتاندىرۋعا باستاعان ەل اعاسى. الپەكەڭ حاقىندا كەزىندە ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ «الپىسباي اقالاقشىعا» دەگەن ولەڭى بولعان. مىنە، وسى ولەڭگە بايلانىستى سوڭعى ۇرپاقتار ساناسىندا اتالعان تاريحي تۇلعا جونىندە ۇقساماعان قايشىلىقتى تۇسىنىكتەر ساقتالىپ كەلەدى. سوندىقتان، مەن كونە كوزدەردىڭ كۋاسى رەتىندە الپىسباي تۋرالى جاڭساق ۇعىمعا تۇسىنىك جاساپ، بۇكىل جۇڭگو قازاقتارىنا تانىمال بەدەلدى قوعام قايراتكەرىن ۇرپاقتاردىڭ قايتالاي تانۋىنا مۇمكىندىك جاراتىپ بەرسەم دەيمىن. ويتكەنى «ءسوز شىندىقتان بۇزىلمايدى» دەگەن عوي. ءوز باسىم الپىسباي اقالاقشى تۋرالى وسىنشاما كوپ دەرەكتەرگە يە بولا تۇرا اعات ۇعىمعا تۇزەتۋ جاساماي، ەرشىمدى ەڭبەكتەرىن ەلگە تانىستىرماي جۇرە بەرسەم، اتا-بابالارىم الدىندا ازاماتتىعىما دا اۋىر سىن سەكىلدى. ونىڭ ۇسىتنە جاسىم بولسا جەتىپستى جەلكەلەپ بارادى. مىنە، وسى ويلاردىڭ جەتەگىندە كوپ تولعانا كەلىپ قولىما قالام الىپ وتىرمىن.
ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ «الپىسباي اقالاقشىعا» دەگەن ولەڭى تۇڭعىش رەت تاڭجارىقتىڭ قازاقستاندا 1976 جىلى جارىق كورگەن «ارمان تاۋ» دەگەن جيناعىندا جاريالانعان. كەيىن قىتايدا 2001 جىلى جاريالانعان تولىق جيناعىنا كىرگىزىلدى. ولەڭ قىسقا بولعانىمەن وتە وتكىر جازىلعان، ءوز وقىرمانىن بەي-جاي قالدىرمايدى. مەنىڭشە، بۇل ولەڭنىڭ قانداي جاعدايدا جازىلعانىن كوپ ەل بىلە بەرمەسە كەرەك.
1923 جىلى تاڭجارىق شاپشالداعى قالجات شەكاراسى ارقىلى نۇپتىبەك بايدىڭ «جىرىق كوك» اتالعان بايگە كوك اتىن ۇرلاپ ءمىنىپ، قازاقستانعا ءبىلىم ىزدەپ وتەدى. ساسان اۋىلى بايگە كوكتىڭ ورنىنا ون ات سۇرايدى. سونىمەن سول كەزدەگى دەربىستىڭ اقالاقشىسى الپىسباي اقىلداسا كەلە اتتىڭ بەسەۋىن تاڭجارىقتىڭ رۋى سادى اۋىلىنا جۇكتەپ، قالعانىن باسقا دەربىس ۇرپاقتارىنا تولەۋگە اۋىل يەسى رەتىندە ماقۇلدىق بەرەدى.
[caption id="attachment_15063" align="alignleft" width="255"]
تاڭجارىق جولدى ۇلى[/caption]
ءسويتىپ ەل ءىشى الا تايداي بولىپ ءبولىنىپ جاتقاندا، 1925 جىلى قاراشادا تاڭجىرىق باياعى بايگە كوكپەن اۋىلعا قايتىپ ورالادى. ەل بولعان سوڭ ونىڭ الاسى دا، قۇلاسى دا بولاتىنى بەلگىلى. وسى كەزدە كەيبىر كور كوڭىلدى كىسىلەر اقىنعا: «اقالاقشىمىز الپىسباي سەنى ۇرى-قاراقشىعا بالاپ، جىرىق كوك ءۇشىن ون ات تولەۋگە ماقۇلدىق بەردى. مۇنىڭ ءوزى بۇكىل ەلدى جىعىپ بەرگەنى، سەنىڭ ءقادىرىڭدى بىلمەگەنى، قۇنىڭدى تۇسىرگەنى» دەپ، الپىسباي مەن تاڭجارىقتىڭ اراسىنا الا ءجىپ تاستايدى. ەلىنە جەلدەي ەسىپ جەتكەن اقىن بۇراتانا اۋىزدان بۇل بۇرالقى ءسوزدى ەستىپ، اقالاقشى الپىسبايعا وكپەلەپ، ىزدەپ بارىپ سالام بەرۋدەن دە باس تارتادى.
بۇل ارادا قالىڭ وقىرماندارىمىزعا اشۋلى ولەڭنىڭ كەيىنگى كەزدە قالاي جازىلعانىن تولىعىمەن بايانداي كەتۋ كەرەك سياقتى. تاڭجارىق ەلگە كەلگەن سوڭ ءوز اۋىلىندا بايىزداپ تۇرا الماي، ىلەنىڭ ءار قايسى اۋداندارىن ارالاپ، ءبىر جاعىنان سالدىق قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «ادىلەت، ەركىندىك، تەڭدىك» دەيتىن كوزقاراس، يدەيالارىن ۇگىتتەپ جۇرەدى. اقىنعا وشىگىپ جۇرگەن ادامدار مىنە، وسى ورايدى پايدالانا ءبىلىپ: «تاڭجارىق ەل ىشىندە كەرى ۇگىت تاراتىپ ءجۇر» دەپ، سىرتىنان سول زاماننىڭ ۇكىمەتىنە دومالاق ارىز كىرگىزەدى دە، 1926 جىلى كۇزدە اقىندى سەكەمشىل ۇكىمەت قۇلجاداعى داۋتاي جامبىلىنىڭ زىندانىنا قامايدى. مىنە، وسى كەزدە ەل ىشىندە سۇلەيمەن زاڭگى، قاناپيا، مۋسا قاتارلى بەلدى كىسىلەر الپىسبايعا كەلىپ، تاڭجارىقتى بوساتىپ الۋعا اتسالىسۋىن سۇراپ، ارا اعايىندىق قىزمەت اتقارادى. الپىسباي بولسا: «اقىنىمىزدىڭ ەركەلىگىن كوتەرمەسەك، ەلدىگىمىز قايدا؟! مەن تاڭجارىقتى تابالاتپاي، ساسان اۋىلىمەن بولعان بەرەكەنى دە ويلاپ، جوعارتىنداعى بايلامعا بارعان ەدىم. ال، تاڭجارىق ماعان سالەمدەسۋگە دە جارامادى، وزدەرىڭ شىعارىپ الىڭدار» دەپ العاشقى تۇستا قاراكوكتىگىنە باسىپ، كەلگەن كىسىلەردى كەرى قايتارادى. ءسويتىپ ولار تاڭجارىقتىڭ ارتىنان بارعاندا الپىسبايدىڭ تاڭجارىقتى شىعارۋعا كومەكتەسپەگەنىن ايتا بارادى. سونىمەن تارپاڭ تالانتتى تاڭجارىق «الپىسباي اقالاقشىعا» اتتى اتالمىش اشتى ولەڭىن جازىپ، ەلگە جىبەرەدى. سونىمەن بۇل ولەڭ ىلەنىڭ ەلدى مەكەندەرىنە جەلمەن بىرگە جايىلىپ كەتەدى. ولەڭ قولىنا تيگەن الپىسباي ويعا كەتەدى. ءوزىنىڭ دە، تاڭجارىقتىڭ دا وسەكتىڭ ارانداتۋىنا جولىققانىنا جانى كۇيزەلەدى. اقىرى اقىندى جوقتاۋسىز تاستاپ قويۋعا جانى شىداماي، سول زاماننىڭ سالتىنا باعىپ، جامبىل مانساپتىلارىنىڭ كومەيىن تولتىرىپ، تاڭجارىقتى تۇرمەدەن بوساتۋ جونىندە جوعارى ۇكىمەتكە داتتەمە ۇسىنادى. سولايدان سولاي، ءبىر جاعى جامبىل ەل-جۇرتتىڭ قاھارلى كۇشىنەن جانە ءبىر جاعى الپىسبايدان العان پاراسى بار، بۇل جولى ون ايدان كەيىن بوستاندىققا شىعارادى. بۇل رەت الپىسباي اقالاقشى قاسىنا قۇرمانباي بايساق ۇلى قاتارلى بىرنەشە بىلىكتى ادامدى ەرتىپ بارىپ، تاڭجارىقتى قۇلجادان اۋىلعا الىپ قايتادى. وسىدان باستاپ ەكەۋى قايتادان تاتۋلاسىپ كەتەدى. وكىنىشكە وراي، ول كەزدە اقىننىڭ الپىسبايدى ايىپتاپ جازعان العاشقى ولەڭىن جيناپ الۋدىڭ نەمەسە وعان تۇسىنىك جاساۋدىڭ مۇمكىندىگى جوق ەدى. تاعى ءبىر جاعىنان الساق، تاڭجارىق سول كەزدەگى ءسوزىن قايتىپ جۇتپايتىن ەلدىڭ ەركەسى ەدى. بۇرىن-سوڭدى قازاق اقىندارى بيلەۋشىلەردىڭ، ەل اعالارىنىڭ كوز كورگەن كەمىستىگىن كەزى كەلگەندە تىكە بەتكە ايتۋعا ادەتتەنگەن. بۇنداي وتكىرلىك تاڭجارىقتا ءتىپتى دە كورنەكتى. ايتالىق: سول كەزدەگى ىلەدە سەگىز اۋداننىڭ توبەسىنەن قاراعان ماقسۇت گۋاندايعا (بولىس) تاڭجارىق كەزىندە اياماي كوپتەگەن وتكىر سىندار ايتىپ، ولەڭدەر شىعارعان. سوعان قاراپ تاريحي بۇل تۇلعانى كەرەكسىز كىسى رەتىندە قابىلداۋىمىزعا كەلە مە؟! ارينە، كەلمەيدى. تاڭجارىققا تاريحتا كوپ قامقورلىق تانىتقان كىسىنىڭ ءبىرى وسى ماقسۇت بولعانىن كەيىنگى حالىق قانىق بىلەدى. سول سياقتى تاڭجارىقتىڭ اتالعان ولەڭىندە دە الپىسبايعا وكپە-رەنىشى، اقىندىق ەركەلىگى قامتىلعان. مەنىڭشە، ول كەزىندە الپىسبايدىڭ ادالدىعانا سەنگەندىكتەن دە وسىلايشا قاتتى ايتۋعا، قاتال ايتۋعا بارعان. ويتكەنى، ول زامان «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايتىن» تۇتاستىعى ءبىرشاما ساقتالعان تۇس ەدى. تاكەڭنىڭ بۇل ويىنان الپىسباي دا اينىماي شىققان. ءبىز بۇل دالەلدى ايگىدى اقىننىڭ كەيىنگى كەزدەرى تۇرمەگە تۇسكەن تۇستا الپىسبايدى بولە-جارا اۋىزعا الىپ: «ايتار ءسوز تولىپ جاتىر جامانداسام، ءدام تارتىپ امان شىقسام امانداسام» دەپ، وتكەن-كەتكەن كوپ جاعدايدان سىر اڭعارتا سيپاي قامشىلايتىن ولەڭ جولدارىنان ۇعامىز. تاكەڭنىڭ تاعدىرى قىسپاققا جولىققان سوڭعى ساتتە قاپتاعان قالىڭ اتقا مىنەرلەردىڭ اراسىنان قالاپ الىپ، الپىسبايعا عانا جىر ارناۋىنىڭ وزىندىك بىرنەشە سەبەبى بار.
بىرىنشىدەن، الپىسباي دەربىستىڭ اقالاقشىسى، تاڭجارىقتى سۇراپ الار جوقشىسى ەدى. ەكىنشىدەن، تاڭجارىق قادىر-قىمباتىن تۇسىنەتىن، ءسوزىن باعالاي بىلەتىن، جوقشى بولا الارلىق ادامدى تاني بىلگەن. سوندىقتان دا 1940 جىلى ءۇرىمجى تۇرمەسىندە وتىرىپ جازعان «تۇتقىنداۋ» دەگەن ولەڭىندە:
الپىسباي، ساتىبالدى، كارىم قايدا؟
بولاتىن دەرتكە شيپا ءدارىم قايدا؟!
تىلدەسسەم قانعانىمشا سۇرار ەدىم،
جىبەردىڭ وسىلاردىڭ ءبارىن قايدا؟! – دەپ جىرلايدى.
[caption id="attachment_15062" align="alignright" width="162"]
قاپارجان تەمىرجان ۇلى[/caption]
بۇندا اقىن الدىمەن ەل يەسى الپىسبايدى اۋىزعا الادى. نەگە دەسەڭىز بۇل ارادا اقىن الپىسباي اعاسىنىڭ بۇدان ءبىر جىل بۇرىن قايتىس بولىپ كەتكەنىنە، ءوزىنىڭ جوقتاۋ-سۇراۋسىز، جال-قۇيرىقسىز قالعانىنا قامىعىپ وتىر. دەمەك، تاڭجارىقتىڭ بۇل ارادا العاشقى اشۋلى كوڭىل كۇيىمەن جازعان ولەڭىنە بولا الپىسبايداي ءوز ورتاسىنىڭ كورنەكتى ءىرى قوعام قايراتكەرىن كەيىنگى ۇرپاق، كەيىنگى تاريح جوققا شىعارۋعا، ءتىپتى كەمىتە دە تۇسۋىنە كەلمەيدى. بۇل ارىسىن ايتساق ەل تاريحىنا، ەر ەڭبەگىنە جاسالعان قيانات دەر ەدىك. بايىپتاپ قاراعان ادامعا تاڭجارىقتىڭ كەمەلىنە كەلىپ تولىسقان تۇسىندا جازعان سوڭعى ساعىنىش بۇرىنعى وكپە-نازىن جۋىپ-شايىپ، ارالارىنداعى قۇرمەتكە، ۇلى ساعىنىشقا، تەرەڭ قيماستىققا جول سالىپ تۇرعاننان دەرەك بەرىپ تۇر. ولاي بولسا بۇگىنگى ۇرپاق نەمەسە وقىرمان اقىننىڭ كەمەلدى شاعىنداعى وي قورتىندىسىنا قۇرمەت ەتۋىمىز كەرەك.
(جالعاسى بار)
قاپارجان تەمىرجان ۇلى
