ەرەنعايىپ وماروۆ[/caption]
ەرەنعايىپ وماروۆ،
اكادەميك، قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ
عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى، قاينار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى
كوپ تۇرىك ەنشى الىپ تاراسقاندا،
قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟
ماعجان
قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى ماسەلەنi تاريح عىلىمى كوپتەن بەرi زەرتتەپ كەلسە، قازاق وركەنيەتiنiڭ دامۋ پروبلەماسى تاياۋ ۋاقىتتا عانا جولعا قويىلدى. قازاق حالقىنىڭ پايدا بولۋ پروسەسi مەن الەۋمەتتiك ءوزارا بايلانىستارى دا بiرشاما جاقسى زەرتتەلگەن. مەملەكەتتە تۇراتىنداردىڭ وزدەرiن «قازاق» دەپ اتاۋ سەبەپتەرi ەشقانداي داۋ تۋعىزبايدى. بۇل ماسەلە «قازاقستان تاريحى» اتتى كوپ تومدىق مونوگرافيادا، وسى پروبلەماعا ارنالىپ 1998 جىلى قازاقستان دامۋ ينستيتۋتى شىعارعان «قازاقتار» مونوگرافياسىندا، سونداي-اق «قازاقتار – حازار قاعاناتىنىڭ مۇراگەرلەرi» ماقالاسىندا جان-جاقتى باياندالعان. قازاق وركەنيەتiنiڭ قالىپتاسۋى مەن گەنەزيسi قازاق ەتنوسى مەن مەملەكەتتiگiنiڭ قالىپتاسۋىمەن تiكەلەي بايلانىستى.
وركەنيەتتىڭ باستاۋى
تاريحي دامۋ پروسەسiندە قالىپتاسقان وركەنيەتتەر وزگەرمەي قويمايدى. ءاسiرەسە جاھاندانۋ جاعدايىندا ولار iشكi قايشىلىقتارعا، سىرتقى ورتانىڭ سۇراپىل اسەرiنە ۇشىرايدى. سوندىقتان كۇللi وركەنيەتتەر ءۇشiن قايداعى بiر امبەباپ سيكلدى، iشكi ديناميكالىق بiرتۇتاس پرينسيپتەردى ورنىقتىرۋ ارەكەتi ءالi كۇنگە دەيiن جەتiستiككە جەتكەن ەمەس. بۇل ماسەلەنiڭ بiلگiرلەرi ە. راشكوۆسكيي مەن ۆ. حوروستاردىڭ پايىمداۋىنشا، ءوز كەزiندە ن. يا. دانيليەۆسكيي، و. شپەنگلەر، ا. دج. توينبي جانە باسقالار ۇسىنعان كونستيتۋسيالاردى قازiرگi كوپتەگەن زەرتتەۋشiلەردiڭ قابىلداعىسى جوق. ولاردىڭ پiكiرi بويىنشا ف. برودەل مەن ونىڭ زەرتتەۋشiلەرiنiڭ پوزيسياسى شىندىققا اناعۇرلىم جاقىن؛ ولار قازiرگi ارەكەت ەتiپ تۇرعان كەز كەلگەن وركەنيەت جۇيەسiندە وركەنيەتتiڭ دامۋىنداعى ساتىلىق – تاريحي جولدى جاڭعىرتىپ وتىراتىن، تىم قۇرىعاندا، اركايزمدiك، وزەكتi ءارi زاماناۋي دەڭگەي ءومiر سۇرەدi دەپ تۇجىرىمداعان ەدi.
سونىمەن قاتار تاريحنامالىق پروبلەمانى تالداۋ جانە جاڭا كوزقاراستار ماسەلەنiڭ شىنايى اقيقاتىن ايقىنداۋعا سەپتiگi تيەتiن باسقا دا پiكiرلەردi جوققا شىعارمايدى. مىسالى، ە.حانتينگتون قوعامنىڭ وركەنيەتتi جانە مادەنيەتتi دامۋىن ايقىندايتىن نەگiزگi فاكتورلاردىڭ iشiنەن گەوگرافيالىق، كليماتتىق، بيولوگيالىق، دەموگرافيالىق، فيزيولوگيالىق ت.ب. فاكتورلاردى قاراستىردى. ارينە العاشقى ادامدار وتىرىقشى ەمەس ەدi، ءومiر ءسۇرۋ ءۇشiن تاماق پەن باسپانا iزدەپ، ولار افريكادان ورتالىق ازياعا جاياۋ-جالپىلاپ كەلدi، ودان ءارi ەۋروپاعا وتەدi، بۇل پروسەسس بۇدان 80000 جىل بۇرىن باستالدى.
باتىس وركەنيەتiنiڭ باسىمدىعىن بiر جاقتى مويىنداعان وركەنيەت ەسونيزمi بiر جارىم مىڭ جىل بويى باتىس قوعامىنىڭ يدەولوگياسىندا سايران سالىپ ءجۇردi. بۇل دومينانت باسقا وركەنيەتتەردiڭ جالپى ادامزات قۇندىلىعىنا قوسىلۋدىڭ قۇرالى رەتiندە باتىستىڭ جەتەكشi ەلدەرiنiڭ سان عاسىرلار بويى وتارلىق ۇستەمدiگi مەن وتارلاۋدىڭ يدەولوگيالىق نەگiزدەمەسiنiڭ فاكتىلارىنا سۇيەندi. ءسوز جوق، مۇنداي ارالاسۋ «بiلەكتiڭ كۇشiمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن» جۇزەگە اسىرىلىپ، الەمنiڭ كوپتەگەن حالىقتارىنا قيساپسىز قايعى-قاسiرەت اكەلدi.
ءسويتiپ، عىلىمداعى «وركەنيەتتi ءادiسناما» ەۋروپالىق گەگەموندىقتىڭ الەمگە كەڭ قانات جايۋىنا كۇش سالىپ، ەۋروسەنتريزممەن ۋلانباعان وزگە پiكiرلەر مەن تۇجىرىمداردىڭ، وزات ويلى عالىمدار كوزقاراستارىنىڭ ءبارiن تۇگەلدەي مانسۇق ەتتi.
بۇعان قاراماستان ءارتۇرلi ادامزات قوعامىن شاپشاڭداتۋ مەن دامىتۋدىڭ جالپى تابيعي-تاريحي زاڭدارىن جانە پرينسيپتەرiن تۇجىرىمداعان كەزدە «وركەنيەت» ۇعىمى اكادەميالىق عىلىمدا بارعان سايىن كەڭiنەن قولدانىلا باستادى. وركەنيەت كاتەگوريا مەن ءادiسناما رەتiندە ءوز بويىنا بiرنەشە تەوريانى جيناقتاعان؛ بiز سولاردىڭ بiرەۋiن – قازاق وركەنيەتiن تالداعان كەزدە، مەنiڭشە، اناعۇرلىم تۇجىرىمدى كورiنەتiن جاعداي تەورياسىن قاراستىرايىق.
[caption id="attachment_9586" align="alignright" width="360"]
فرانسياداعى اتتيلا ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا[/caption]
ە. حانتينگتوننىڭ «وركەنيەتتiڭ قوزعاۋشى كۇشتەرi» اتتى كiتابىندا (يەلسك ۋنيۆەرسيتەتiندە «كوپتەگەن امەريكان پروفەسسورلارىمەن اقىلداسقاننان كەيiن» جارىق كورگەن) وركەنيەت دەگەنiمiز نە، ونىڭ ىرعاق-قالپى مەن تاريحي ديناميكاسى نەدەن قۇرالعانى تۋرالى وزگەشە پiكiر باياندالعان.
ەجەلگi ادامدار قوعامىنىڭ ۆارۆارلىقتان وركەنيەتتi تۇرمىسقا كوشۋiنiڭ ءدال ۋاقىتىن انىقتاۋدىڭ كۇردەلىلىگى سياقتى، وركەنيەتكە دۇرىس انىقتاما بەرۋدە سونداي قيىن. جالپى ەڭبەك ءبولiنiسi جاقسى دامىعان، ەگiنشiلiككە كوشكەن ادامدار وتىرىقشى ءومiر قالپىن قولدانعان، باسقارۋدىڭ بەلگiلi بiر ءتۇرiن ورناتقان، جازۋ-سىزۋدى جاساپ، يگەرگەن جەردە وركەنيەت كورiنiس بەرەدi.
بۇل تەزيس – ەۋروسەنتريزمنiڭ كەسiرلi پرينسيپiنەن تۋىنداعان زاماننىڭ جالپى قاتەسi. ەگەر قازiرگi ەۋروپالىق حالىقتار وركەنيەتتi دەسەك، سوندا ولاردىڭ اتا-بابالارى العاشقى ەگiنشىلەر بولعانى ما؟! الايدا بۇل تەزيستi ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ دنك گەنومىن 100%-عا دەيiن ءدال زەرتتەۋ ارقىلى بۇگiندە جوققا شىعارعان. قازiرگi ەۋروپالىقتاردىڭ بۇدان 10000 جىل بۇرىن قونىستانعان اتا-بابالارىنىڭ 20%-ى عانا ەگiنشi، ال ەۋروپادا 40-50 مىڭ جىل بۇرىن ءومiر سۇرگەن اتا-بابالارىنىڭ 80%-ى جەرگiلiكتi اڭشىلار بولعان. بۇل بولجامنىڭ راستىعىن 2001 جىلى ەۋروپالىق عالىمداردىڭ وزدەرi ەكسپەريمەنت تۇرىندە دالەلدەپ، عىلىمي فاكت رەتiندە قابىلداعان (بۇرىن ەۋروپالىقتاردىڭ 80%-ى ەگiنشiلەر بولعان دەپ ەسەپتەلەتiن). اڭشىلاردىڭ ۇرپاقتارى كوشپەلiلەر بولعان دەگەن پiكiر عىلىمدا اكسيوما رەتiندە قابىلداناتىن.
وركەنيەت گەنەزيسiن زەرتتەۋ، ءاسiرەسە، ونىڭ العاشقى ساتىسى كەزiندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن بiرنەشە فاكتوردى قاراستىرۋدى كوزدەيدi. ولاردىڭ بiرقاتارى دالەلدەنبەدi، باسقالارى كوپ ۋاقىت بويى ۇلكەن داۋ-داماي تۋعىزدى. مىسالى، ءناسiلدەر مەن قورشاعان ورتا فاكتورلارىن قاراستىرايىق. حIح عاسىر مەن حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيiن باتىس الەمiندە الەۋمەتتiك قۇبىلىستاردى «ءناسiلدiكپەن» ءتۇسiندiرۋ كەڭ ەتەك العان ەدi. عىلىم كەز كەلگەن سالادا، ارينە، وركەنيەتتەر گەنەزيسiنiڭ ماسەلەسi تۋرالى دا مۇنداي كوزقاراستىڭ قيسىنسىز ەكەنiن باياعىدا-اق دالەلدەگەن. سوندىقتان ءناسiلدiك فاكتورلارعا توقتالمايمىز دا، قاجەت ەتەتiندەرگە ا. دج. توينبيدiڭ ەڭبەكتەرىن قاراۋدى ۇسىنامىز. دەمەك، گەن تۋرالى عىلىمنىڭ سوڭعى جەتiستiكتەرiنiڭ كورسەتۋiنشە، بiز ءبارiمiز بۇدان 150000 جىل بۇرىن افريكادا ءومiر سۇرگەن بiر انادان تارادىق. ونىڭ ۇرپاقتارى بۇدان 80000 جىل بۇرىن افريكادان شىعىپ، قازiرگi يەمەندەگi ءباب-ال ماندەت بۇعازى اۋدانىنداعى قىزىل تەڭiز ارقىلى دۇنيە ءجۇزiنە تاراعان، سونىڭ iشiندە ەۋروپا ارقىلى ورتالىق ازياعا دا جەتكەن. سونىمەن ءناسiلدiك فاكتوردىڭ نەگiزسiز ەكەنiن عىلىم دالەلدەدi.
بiزدiڭ پiكiرiمiزشە، كەلەسi فاكتور - وركەنيەتتiڭ قالىپتاسۋىنا يگى اسەرى تيگەن ەڭ باستى سەبەپ دەر ەدىك؛ ول – ادامدار تiرشiلiگiنiڭ تاريحي ورتاسى نەمەسە انشەيiن جاعداي تەورياسى. وسىعان بايلانىستى بiز وركەنيەتتiڭ نەگiزگi تۇرلەرiن جانە ناقتى ءارi تاريحي ديناميكادا قازاق وركەنيەتiن ولارمەن سالىستىرا قاراستىرامىز.
وزەن وركەنيەتi
ەۋرازيا دالالارى لاندشافتارىنىنىڭ جانە تومەنگi نiل القاپتارىنىڭ، امۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرiنiڭ ارالىعىندا جانە كوشپەلi قوعام مەن ەجەلگi ەگيپەت قوعامىنىڭ ەرەكشەلiكتەرiنiڭ ءوزارا سەبەپ-سالدارلى بايلانىستارى تۋرالى بولجام بار. ب.ە.ب. VIII-VII عاسىرلاردا الەمدiك ساياحاتشىلار ءسولتۇستiك جەرلەردە، قارا تەڭiز جاعالاۋلارىندا جانە ازوۆ تەڭiزiنiڭ بويىندا باقىلاعان كوشپەلiلەر ءومiرi بiركەلكىلiگiمەن جانە بiرقالىپتىلىعىمەن ەرەكشەلەنگەن، بۇل، ارينە، رەليكت قوعامداردىڭ ءومiرiنە جانە بiزدiڭ قازiرگi كەزiمiزگە ءتان سياقتى. ولاردىڭ ورتالىق ازيادا جانە امۋداريا مەن سىرداريا ارالىعىندا ءومiر سۇرگەن سكيفتەر مەن ساقتاردى كورمەۋi مۇمكiن ەمەس. ەۋرازيا دالالارىنداعى كوشپەندiلەردiڭ تiرشiلiگi ءوزiنشە ءۇزiلiسسiز بولعان سياقتى، ولار بۇرىننان قالا سالعان، سۋلاندىرۋ كانالدارىن قازعان، استرونوميا مەن ماتەماتيكا نەگiزدەرiن بiلگەن. سوندىقتان بiرتۇتاس ماسەلەنiڭ جەكەلەگەن بولشەكتەرiن سالىستىرماي، بiر-بiرiنەن تاۋەلسiز ءومiر سۇرەتiن ءار ءتۇرلi جۇيەلەر مەن تۇتاس قوعامدى سالىستىرۋ كەرەك. تەڭ جاعدايدا پايدا بولعان ۇقساس قوعامدار عانا ادامدار تۇراتىن وزەن ايماعىنىڭ مىسالىندا وركەنيەتتەر گەنەزيسiنiڭ جاعداي تەورياسىن شىنايى تۇردە دالەلدەي الۋى مۇمكiن.
ورتالىق ازيا مەن ونىڭ ماڭايىن قوسا وتىرىپ، ەۋرازيا دالاسىن بiرتۇتاس رەتiندە قابىلداۋ ارقىلى بiز، بiرiنشiدەن، مەكەندەۋ جاعدايى ونىمەن وتە ۇقساس اۋماقتى قاتار قويا الامىز. بۇل اۋماق پارسى شىعاناعىنىڭ باتىس جاعالاۋىنان باستاپ اتلانت مۇحيتىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنا دەيiن جانە يران تاۋلى ولكەسiنiڭ، اناتوليانىڭ، سيريا مەن ءسولتۇستiك-باتىس افريكانىڭ ءوڭتۇستiك جاعىنان باستاپ، يەمەن قاراعى مەن بيسسينيانىڭ ءسولتۇستiك جاعىنا جانە تروپيكالىق افريكانىڭ تەرiسكەي ورماندى ايماعىنا دەيiن سوزىلىپ جاتىر. بۇل دالانى ودان ءارi تاۋەلسiز بiرتۇتاس رەتiندە قاراستىرۋ ءۇشiن «افرازيا دالاسى» دەپ اتايمىز. ال ەندi شەشۋشi سۇراقتى قويامىز: ەۋرازيا مەن افرازيا دالالارىنىڭ گەوگرافيالىق جاعدايلارىنىڭ ۇقساستىعى وسى اۋماقتاردا پايدا بولعان ادامدار قوعامدارىمەن ۇقساس دەپ بايانداۋعا بولا ما؟ ماقۇلداعان جاۋاپ الامىز. ەكi ايماققا دا جاعداي تەورياسىندا ايتىلعانداي نوماديزم ءتان. بiزدiڭ اتا-بابالارىمىز ۇيرەنگەن ەۋرازيالىق جانە افريكالىق ءۇي جانۋارىن سالىستىرعان كەزدە بۇل ءاسiرەسە ايقىن بايقالادى. ەكi قوعامدا تۇيەنi ۇيرەتكەن (بۇل جانۋار جابايى ءتۇرiندە ساقتالا المايدى). ەۋرازيا دالاسىندا ۇيرەتiلگەن باكتريا تۇيەسi مەن افرازيا دالاسىندا ۇيرەتiلگەن اراب تۇيەسi ءار ءتۇرلi تۇقىمنان تاراعان، بۇل قولعا ۇيرەتۋدە جەتكەن ەكi جەتiستiكتiڭ بiر-بiرiنەن تاۋەلسiز تۇردە بولعانىن دالەلدەيدi. ەكi قوعام دا نوماديزمگە دەيiن اڭشىلاردىڭ ۇرپاقتارى جانە ەجەلگi وزەن وركەنيەتiنiڭ العاشقى ونەگەسi ەدi، ەكەۋi دە تەڭiز جانە وزەننiڭ سىيىن، جابايى اڭدار مەن قۇستاردىڭ ەتiن پايدالاندى. ارينە، ايىرماشىلىقتارى دا بارشىلىق. ەۋرازيا دالالارىندا نوماديزم اسكەري دەموكراتيانىڭ ەلەمەنتتەرiمەن بiرگە قۋاتتى اسكەري كۇش رەتiندە پايدالانىلدى. ەكiنشi جاعىنان، ەۋرازيالىق كوشپەندiلەردiڭ مال تابىندارى كوبiنەسە جىلقى مەن ءمۇيiزدi iرi قارادان، ال افرازيالىق كوشپەندiلەردiكi قوي مەن ەشكiدەن قۇرالدى، ويتكەنi افريكا جاعدايىندا كەڭ دە مول جايىلىمدار جوق بولدى، بiراق ەكەۋi دە تۇيە مەن جىلقىنى كولiك قۇرالى رەتiندە پايدالاندى.
ۇلى وزەندەر اڭعارىنداعى تايپالاردىڭ تiرشiلiگiن تالداۋ وزەن وركەنيەتiنiڭ نەگiزiنەن نوماندىق قوعام مەن ەگiنشiلiكتi دامىتاتىنىن كورسەتەدi. شىنىندا، جانسىز تابيعاتتى يگەرگەننەن گورi، جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ ادامعا قيىنىراق بولعان. جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ – تاباندىلىقتى، اقىل-ويدى كوبiرەك تالاپ ەتەتiن اناعۇرلىم جوعارى ونەر.
تومەنگi نiلدiڭ القابى افرازيالىق دالالاردىڭ جالپى جۇيەسiمەن تابيعي تۇردە ۇيلەسەدi، ەگيپەتتiڭ كليماتى دا ماڭايىنداعى جەردەگiدەي، ءسال عانا ەرەكشەلiگi – ۇلى وزەن القاپتى سۋمەن بارىنشا قامتاماسىز ەتiپ، سۋمەن بiرگە كەلگەن تۇنبا توپىراقتى قۇنارلاندىرىپ وتىرادى. ەگيپەت وركەنيەتiن جاساۋشىلار بۇل فاكتورلاردى بۇرىن دا بiلگەن جانە ولاردىڭ پوتەنسيالدىق مۇمكiندiكتەرiن ءتيىمدى تۇردە پايدالانىپ كەلگەن. ولاردىڭ قوعامى كوشپەلi افرازيا دالاسىمەن وراسان زور قاراما-قايشىلىقتا بولعان. مىسالى، ەگيپەتتەگi نiل جاساعان تابيعي ورتانىڭ بولۋى ەگيپەت وركەنيەتiنiڭ پايدا بولۋىنا يگiلiكتi اسەر ەتكەن جوق پا دەگەن سۇراق تۋىندايدى. مۇنداي تەزيستi ماقۇلداۋ نەمەسە تەرiسكە شىعارۋ ءۇشiن وسىعان ۇقساس ورتاسى بار باسقا دا تاۋەلسiز اۋماقتاردا «وزەن» وركەنيەتiنiڭ شىعۋى مۇمكiن ەكەنiن دالەلدەۋ قاجەت. كورشi اۋماققا – تيگر مەن ەفراتتىڭ تومەنگi القابىنا ورالايىق. مۇندا دا جاعداي نەگiزiنەن سونداي: افرازيا دالاسى، قۇرعاق كليمات، سۋمەن جەتكiلiكتi قامتاماسىز ەتiلگەن جانە بەرەكەلi تۇنبا قاباتى بار. بiز وسىنىڭ ءبارiن سالىستىرىپ، مۇندا دا سونداي «وزەن» وركەنيەتi – بiرشاما ەگيپەت مادەنيەتi سياقتى شۋمەر وركەنيەتi پايدا بولعان دەپ ايتا الامىز.
امۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرiنiڭ اڭعارلارىنداعى تايپالاردىڭ تiرشiلiگiندە دە وسىنداي وزگەرiستەر تۋىنداپ، ءۇشiنشi وزەن وركەنيەتiنiڭ – ارييلەر، ساقتار وركەنيەتiنiڭ وتانىنا اينالدى.
نiل مادەنيەتiنە ۇقساس مىسالداردىڭ كەمiندە بەس-التى ءتۇرiن تابۋعا بولادى، بiراق سولاردىڭ تورتەۋi عانا – «وزەن» تيپiندەگi وركەنيەت. «مۇنداي ورتاداعى ەگيپەتتiك جانە شۋمەرلiك مادەنيەت گەنەزيسi، راسىندا، قاعيدادان گورi – ەرەكشەلiك. دەمەك، جاعداي فاكتورى بۇل ەكi مادەنيەتتiڭ پايدا بولۋىنا سەبەپشi بولعان يگi فاكتور رەتiندە قاراستىرىلماۋى مۇمكiن ەمەس» دەگەن ا. دج. توينبيدiڭ بۇل پiكiرiمەن كەلiسپەۋ قيىن. ورتا ازيادان باسقا (امۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرiنiڭ ارالىعى)، ەدiل مەن ورال وزەندەرiنiڭ ساعاسى ءتورتiنشi وزەن وركەنيەتiنiڭ جارقىن مىسالى بولا الادى. ەرتەدە جانە ب.ە. ح عاسىرىنا دەيiن كاسپيي تەڭiزiنiڭ دەڭگەيi قازiرگi دەڭگەيiنەن 14-15 مەتر تومەن بولعان.ول كەزدە ەدiل مەن ورالدىڭ ساعاسىندا كيممەرييلەر، سكيفتەر، سارماتتار تۇرعان. ساقتار-سارماتتار III عاسىردا عۇنداردىڭ قۋعىنىنا ۇشىراعان. IV عاسىردان مۇندا حازارلار پايدا بولدى، ولار مۇلدە باسقا سيپاتتاعى حالىق – بالىقشىلار مەن ەگiنشiلەر ەدi. حالىقتىڭ تاڭداعان وركەنيەتى ونىڭ تۇرىپ جاتقان گەوگرافيالىق ورتاسىنا دا بايلانىستى بولۋى تابيعي شارت بولىپ ەسەپتەلەدى دە، بۇل وركەنيەتتەر تەورياسىنداعى تابيعي ورتاعا بايلانىستى دەپ اتالادى. بiراق ولاردا جاۋىنگەرلەر جانە مادەنيەتi جاقسى دامىعان ادامدار بولدى. ولار عۇندار كونفەدەراسياسىنىڭ قۇرامىنا ەندi نەمەسە اتتيلا يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيiن عۇنداردىڭ وزدەرi حازار مەملەكەتiن قۇردى. قالاي دەسەك تە، حازارلار شىعىستان كەلگەن. ارينە، بۇل ماسەلە ناقتىلاۋدى قاجەت ەتەدi. حازارلار – مەملەكەتتiڭ اتاۋى، ال ادامدار وزدەرiن قاسا، قاساقتار، كازاكتار دەپ اتاعان، ءسويتiپ ولار كاسپيي ويپاتىنىڭ ماڭىندا وزەن وركەنيەتiن جاسادى. الايدا، وزەن وركەنيەتi بۇعان دەيiن دە ورتالىق ازيادا بار ەدi. ەستە جوق ەرتە زاماننان باستاپ مۇندا كەمە جاساعان، بالىق اۋلاپ، ونى جاساندى تۇردە قولدان ءوسiرگەن. بۇل تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جەتەرلىك.
ەجەلگi قازاقتاردىڭ وزەن وركەنيەتiنiڭ نەگiزiن قاڭلىلار سالعان، بۇل ءجونiندە اۆەستادا ايتىلعان.قاڭلىنى قازاقستاندا وزەن وركەنيەتi جاقسى دامىعان ەجەلگi iرi مەملەكەتتەردiڭ بiرiنە جاتقىزۋ ارتىق ەمەس. شىمكەنت ماڭىنداعى ءشاۋiلدiردە كەمەنiڭ قالدىعى تابىلعان، عالىمداردىڭ پiكiرiنشە، وعان شامامەن 2000 جىل بولعان.
ەرتەدەگi قازاقتاردىڭ وزەن وركەنيەتiن جاساعان ەكiنشi iرi ەتنوسى – وعىزدار. «وعىز» ءسوزi ەجەلگi تۇركi تiلiندە ۋعۋز - وزەن، سۋ ادامى نەمەسە ۇلكەن سۋ دەگەندi بiلدiرەدi. ورتالىق ازيادا قۋاتتى يمپەريالار قۇرعان وعىزدار -عۇزدار مەن قاڭلىلار، ەۋرازيادا حازارلار العاشقى كەزدە وزەن وركەنيەتiنە ارقا سۇيەدi. ەجەلگi قازاقتاردىڭ وزەن وركەنيەتi تۋرالى بولجامدى بiرiنشi رەت كەزىندە ءبىز ۇسىنعان ەدىك. ونى تاقىرىپقا قىزىعۋشىلار اۆتورلىق كىتاپتاردان تابا الادى.
ەگىنشىلىك وركەنيەت
ەگىنشىلىك وركەنيەتتىڭ زامانىندا ماڭىزدى بولعانى سونشا، ەۋروپا حالىقتارىنىڭ، ورىس، تۇرىك پەن وزبەك تىلدەرىندە مادەنيەتتى كۋلتۋرا دەسە، ول لاتىن تىلىندە كۋلتۋرا - وسىمدىكتەردىڭ تۇقىمى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قازاقتاردىڭ، ەرتەدەگi تۇركiلەردiڭ ەگiنشiلiك مادەنيەتi ايتارلىقتاي جوعارى دەڭگەيدە دامىدى.
قاڭلى (اۆەستاداعى كانگيۋي دەگەنگە ۇقساس) تەرمين رەتiندە يرانداعى «قان» ءتۇبiرiمەن نەگiزدەس، وزبەك پەن ءتاجiكتە «قان» – كانال، مۇمكiن «ارىقتار ەلi» دەگەندi بiلدiرەر، الدە «اعىندار ەلi» دەگەنi مە نەمەسە ەجەلگi ءتۇرiكشە «قان ەل». قان – سىرداريانىڭ ەرتەدەگi اتاۋلارىنىڭ بiرi، دەمەك، قانعارلار-كەڭگەرلەر ەلiن سىرداريا، امۋداريا جانە باسقا وزەندەردiڭ ساعالارىنا، توعاندار مەن كانالدار ماڭىندا ورنالاستىرۋعا بولادى. قاڭلىلار جاساعان سۋلاندىرۋ جۇيەسiءنىڭ ادامزات، الەمدiك وركەنيەت ءۇشiن اسا زور ماڭىزى بولدى، سوندىقتان ۇلكەن ارىقتاردى سولاردىڭ قۇرمەتiنە «كانالدار» دەپ اتادى (س.پ.تولستوۆ)، بۇل «قان ەل – كانال» دەگەن ءسوز. قازاقتار تۇرعان اۋماقتاعى وتىرىقشى وركەنيەت ك. بايپاكوۆ، ۋ. شالەكەنوۆتەر تاراپىنان جاقسى زەرتتەلگەن. «حۇقىقسىز ءارi قورعانسىز، ونداعان الىم-سالىقپەن جانە بورىشپەن شىرمالعان، ءار ءتۇرلi ساناتتاعى قارجى شەنەۋنiكتەرi مەن جەر يەلەنۋشiلەردiڭ توناۋ جۇيەسiنە ۇشىراعان وتىرىقشى ديقاننىڭ ولمەشi كۇنiن كورگەننەن گورi، كوشiپ جۇرگەنi پايدالىراق ەدi…» (ي.پ.پەترۋشيەۆسكيي. «حVI-حIح عاسىردىڭ باسىنداعى ءازiربايجان مەن ارمەنياداعى فەودالدىق قاتىناستار تاريحىنىڭ وچەركتەرi»). سوندىقتان قازاقتار وتىرىقشىلىق پەن ەگiنشiلiككە تىم اسىقپاي، شاعىن توپتارمەن باي دا قۋاتتى كوشپەندى ءومىرىن تاستاماعان.
كوشپەندIلەر وركەنيەتى
ميتوحوندرياسى دنك زەرتتەۋشiلەرi مەن ارحەولوگتاردىڭ ءمالiمەتتەرi كورسەتكەندەي، العاشقى ادامدار اۋەلi تەرۋشiلiكپەن، بالىق اۋلاۋمەن، اڭشىلىقپەن شۇعىلدانىپ، سودان كەيiن عانا ەگiنشiلiككە كوشكەن. كاسپيي ماڭىنداعى دالادا ەگiنشiلiكتi اڭ اۋلاۋ تولىقتىردى، بۇل شارۋاشىلىق تiرشiلiكتiڭ ەكi فورماسى ۇزاق ۋاقىت بويى بiرگە بولدى. بiراق ادامدار سونىمەن بiرگە سۋ توعاندارى مەن وزەندەردiڭ پايداسىن جانە ارتىقشىلىقتارىن دا پايدالانىپ، تiرشiلiك ەتتi.
ا. دج.توينبيدiڭ جازۋىنشا، ەۋرازياداعى اڭشى ادام قۋاڭشىلىققا ۇشىرادى دا، ونى ديقانشىلىقپەن شۇعىلدانۋىنا يتەرمەلەدi، ال ەكiنشi قۋاڭشىلىقتا اڭ اۋلاۋدى قوسىمشا كاسiپ رەتiندە پايدالانعان ەگiنشiلەر مەن مالشىلار ۇشىراستى. ەۋرازيالىقتار ساپالى سەكiرiس جاساپ، ولار كوشپەلi مال شارۋاشىلىعىنا اۋىستى. ءومiردiڭ كورسەتكەنiندەي، كوشپەلi ءومiر قالپىنا كوشۋ كليماتتىڭ ناشارلاۋىنا بەرiلگەن جاۋاپ ەدi جانە ول بۇل ايماقتاعى ەجەلگi حالىقتاردىڭ ساقتالىپ قالۋىنا سەبiن تيگiزدi.
بiزدiڭ بۇعان قوسارىمىز: نوماديزمنiڭ پايدا بولۋى تەك تابيعي كاتاكليزماعا عانا ەمەس، سونداي-اق ادامداردىڭ سانا-سەزiمiنiڭ ءوسۋiنە، وزدەرiن سول كەزدەگi تابيعي دۇنيەنiڭ ينتەللەكتۋالدى شىڭىندا تۇرعانىن ءتۇسiنگەنiنە دە بايلانىستى ەدi. بالكiم، ادام كوپتەگەن جابايى اڭداردى قولعا ۇيرەتiپ، ۇيدە ۇستاپ، تابيعي كاتاكليزم جاعدايىندا قاجەتتi تاعام قورىمەن وزگەشە ساقتاندىرۋ جاساۋدى، مۇمكiن، ساپالى تۇردە، مۇمكiن، كەزدەيسوق ءتۇرiندە پايدالانعان شىعار.
كوشپەلi وركەنيەتتi ەگiنشiلiك مادەنيەتiمەن سالىستىرا كەلiپ، ا. دج. توينبي نوماديزمنiڭ كوپ ارتىقشىلىقتارى بارىن ەسكەرتەدi.
جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ ءوسiمدiكتەردi ۇيدە ءوسiرگەنگە قاراعاندا وتە ۇلكەن ونەر ەدى، ويتكەنi بۇل ادامنىڭ اقىل-ويى مەن جiگەرiنiڭ ىرىققا كونە بەرمەيتiن ماتەريالدى جەڭۋiنiڭ بەلگiسi بولاتىن. باسقاشا ايتقاندا، باقتاشى – ەگiنشiگە قاراعاندا اسقان شەبەر، بۇل پiكiر اتاقتى سيريالىق ميفولوگيادا كورiنiس تاپقان: ادام اتا ءوز ايەلi حاۋا انانى ءتۇسiندi، ول جۇكتi بولدى دا، قابىلدى تۋعان سوڭ: «مەن ءتاڭiرiمنەن پەندەنi تاپتىم» دەدi. ودان كەيiن ونىڭ iنiسi ابىلدى تۋدى. ابىل قوي باقتى، قابىل ديقان بولدى. بiراز ۋاقىت وتكەننەن سوڭ، قابىل جەردەن العان سىيلىعىن ءتاڭiرگە اكەلدi، ابىل دا تابىننىڭ بiرiنشi ءتولiن اكەلدi، ولارعا قاراپ تۇرىپ، ءتاڭiر ابىلعا جانە ونىڭ سىيىنا كوز قىرىن سالدى، ال قابىلدىڭ ءوزiنە دە، ونىڭ سىيلىعىن دا كوزگە iلمەدi.
جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋدە جەتكەن ەڭ جوعارى جەتiستiك سالت اتتا جۇرۋمەن بايلانىستى بولدى، مۇنى ب.ە.ب. پايدا بولعان كەنتاۆرلار – ادام-جىلقىلار ءجونiندەگi اڭىزدار دالەلدەيدi. سودان بەرi كوشپەندiلەردi سالت اتپەن ءجۇرۋدi يگەرگەن حالىقتار دەپ سانايدى. جىلقىلى-كوشپەلi وركەنيەت تۋرالى يدەيانى بiزدiڭ عالىمىمىز م.اۋەزوۆ تا ۇسىنعان.
ورىس عالىمى ل. ن. گۋميليەۆ بىلاي دەيدi: «كوشپەلiلەر مادەنيەتi ءوزiنiڭ 3000 جىلدىق ءومiءرى iشiندە جەرورتا تەڭiزi مەن شىعىس ولكەسiنiڭ حالىقتارىمەن سالىستىرعاندا، شىعارماشىلىق ەۆوليۋسيانى باستان كەشiردi». ونىڭ پiكiرi بويىنشا، كوشپەلiلەر الەمدiك وركەنيەتكە قوماقتى ۇلەس قوستى. قازاق وركەنيەتiنiڭ قاينار كوزi ۇلى دالادان بiرتە-بiرتە مەسسوپوتامياعا قونىس اۋدارىپ، شۋمەر مەمەلەكەتiن قۇرعان ارييلەر زامانىنان باستالسا كەرەك.
دالا وركەنيەتى قازاقستاننىڭ ارحەولوگ-عالىمدارى ءا. مارعۇلان، ك. اقىشيەۆ، ك. بايپاقوۆ كوشپەلi وركەنيەت ۇعىمىن جيi قولدانادى. كوشپەلiلەر قوعامى تەرمينi نەگiزiندە س. تولىبەكوۆ پەن د. كiشiبەكوۆتەردiڭ پiكiرلەرiندە كوبiرەك قولدانىلادى. سوڭعى جىلدارى ك. بايپاقوۆ پەن م. قوزىبايەۆ ەۋرازيا ساحاراسىندا كوشپەلiلەر وركەنيەتiنiڭ ورنىنا دالا وركەنيەتi ۇعىمىن قولدانۋ دۇرىس دەپ سانادى.
كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتىنىڭ قانشاما زامان وتسە دە سول باياعى ءباز قالپىندا ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزعا دەيىن جەتىپ قانا قويماي، ءداستۇرىنىڭ، تاربيەلىك ماڭىزىنىڭ ساقتالۋىنا تاڭ قالعان ەۋروپا (فرانسيا) عالىمدارى دەلەز بەن گۆاتتاري كوشپەندىلەر تەورياسىن دامىتىپ، عىلىمعا نومادولوگيا تەورياسى دەپ ەنگىزگەن. ولار وسى جۇمىستارىندا كوشپەندىنى تەگىس جازىقتىققا (دالاعا) ورنالاستىرىپ، قولدارىن بوس قويعان. اتقا وتىرعان كوشپەندى ءوز جازىقتىعىندا ەمىن-ەركىن قالاعان جاعىنا قاراي قوزعالعان. قازاق كوشپەندىلەرى جولىندا ۇناعان جەرلەرگە بەلگى قويىپ، بايتەرەك وتىرعىزىپ، دىڭ تۇرعىزىپ (موڭعولدار وبا تۇرعىزعان)، قالا سالعان. ءسويتىپ، كوشپەندىلەر وركەنيەتىن قالالىق مادەنيەتپەن بىرىكتىرگەن ياعني دالا وركەنيەتىن قۇرعان قازاقتار عانا ەكەنى نومادولوگيا تەورياسىنان شىعىپ تۇر. قازاقتاردىڭ دانالىلىعى قالالىق جانە كوشپەندىلىك وركەنيەتتەردى بىرىكتىرە بىلۋىندە. دەلەز بەن گۆاتتاري تەوريالارىنىڭ جەمىسى وسىندا جاتىر.
قازاقستانداعى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكiشتەردi زەرتتەۋ نەگiزiندە ءار ءتۇرلi مادەنيەت داستۇرلەرiنiڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس پروسەستەرi ايقىن كورiنiس تاپقان. ورتالىق ازيا مەن ەۋرازيا اۋماعى تاريحي-مادەني سينتەز ورتالىقتارىنىڭ بiرi بولعان. كوشپەلi جانە وتىرىقشى حالىقتىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ ءمانi مەن مازمۇنىنا كوز جۇگiرتكەن، ءار ءتۇرلi تايپالار مەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتتەرiنiڭ ءوزارا كiرiگۋi مەن بiرiن-بiرi بايىتۋى الەمدiك پروسەستiڭ داڭعىل جولى بولعان ءتارىزدى. مۇنداي سينتەزدiڭ نەگiزiندە شەكارالاس وركەنيەتتەر مەن قازاقستان حالىقتارى مادەنيەتiنiڭ كوپتەگەن جەتiستiكتەرى جاتادى. سينتەزدiڭ مۇنداي مىسالدارى كوپ.
ك. م. بايپاقوۆتىڭ پiكiرiنشە، «كوشپەلi مادەنيەت»، «كوشپەلi وركەنيەت» تەرميندەرi ونشا ءساتتi ەمەس. «دالا مادەنيەتi مەن وركەنيەتi» تۋرالى ايتساق، دۇرىس بولار ەدi، بۇل تەك كوشiپ-قونۋدى ەمەس، وتىرىقشىلىقتى، تەك مال شارۋاشىلىعىن ەمەس، ەگiنشiلiك پەن قالا تiرشiلiگiن دە بiلدiرەر ەدi. ساقتاردىڭ، ءۇيسiندەردiڭ، تۇركiلەردiڭ، قازاقتاردىڭ تەك نومادتار عانا بولماعانى دالەلدەنگەن. ويتكەنi «تەك قانا نوماديزم» دەپ جۇرگەنiمiز قازاقستاننىڭ بوس جاتقان جەرلەرi تۋرالى، كوشپەلiلەر مادەنيەتiنiڭ قۇبىلمالىلىعى تۋرالى پiكiرلەرگە «وي تاستايدى». نوماديزم دەگەنiمiز قازاقستاننىڭ دالا شارۋاشىلىعىنىڭ، تiرشiلiگi مەن تۇرمىسىنىڭ بiر عانا بولشەگi، بiرەگەي دالا وركەنيەتiنiڭ ءوزiندiك بiر ءبولiگi عانا. بۇل پiكiردi م. ق. قوزىبايەۆ تا قولداعان. قالاي دەسەك تە، كوشپەلiلiك الەۋمەتتiك ارتىقشىلىق دەپ سانالعان. ۇنەمi قوزعالىستا ءجۇرۋ نوماد ءۇشiن تەك شارۋاشىلىق شارا عانا ەمەس، تiرشiلiكتە بولعان. كوشiپ-قونعاندا ادامدار ءومiرگە كەلگەن، ەسەيiپ كامەلەتكە تولعان، ەرجەتكەن، نەكەلەسكەن، توي تويلاعان، دەمالعان، دۇنيەنi تانىعان، قازا بولعان… دەر كەزiندە ءجۇرiپ-تۇرماۋ شارۋاشىلىققا زالال اكەلەدi، رۋدىڭ جارلىعىنىڭ بەلگiسi دەپ ساناعان. «اشتان ءولiپ، كوشتەن قالۋدى» ۇلكەن الەۋمەتتiك سور، اشتىق پەن كۇيزەلiس سياقتى اپات دەگەن. سوندىقتان كوش اسا باي، سالتاناتتى بولعان.
جاھاندانۋ زامانىندا جاڭا كوشپەندىلەر پايدا بولدى، ولار - «تۋريستەر». تۋريستەر قايدا بارسا دا جات حالىق، سوعان قاراماستان، ولاردى البەتتە جىلى شىرايمەن قارسى الادى. قازىرگى زاماندا تەك قانا، وسى جاڭا كوشپەندىلەر – تۋريستەردەن تۇسەتىن تابىسقا قاراپ قالعان ۇساق مەملەكەتتەر كوپ.
قالا وركەنيەتI
لاتىن ءسوزi «civilis» - ازامات، قالا تۇرعىنى نەمەسە قالا وركەنيەتi دەگەندi بiلدiرەدi. وسىعان بايلانىستى ەجەلگi گرەك تاريحشىسى سترابوننىڭ «وركەنيەت بولسا، بiر قالا دا جەتiپ جاتىر» دەگەن ءسوزiن تاعى ءبىر كەلتiرۋدiڭ ارتىقتىعى جوق. ەگەر تاريحي ەسەپ جۇرگiزۋدi ارقايىم قالاسىنان باستاساق، وندا قازاقتار تۇرعان جەردە 300-400 شامالى قالا بولعان. شۋمەر مەملەكەتiنiڭ اۋماعىندا بولعان قالالار: ءورiك (ەكiنشi اتى –ورحون)، ور، وم، لاعاش، سامارا، سوزا، ەسەن، مارى، ۆاۆيلون، ت.ب. ءاربiر قالا بەلگiلi اۋماعىمەن بiرگە، جەكە مەملەكەت سياقتى تiرشiلiك ەتكەن. ەۋرازيا كەڭiستiگiندە قالالار كەشتەۋ پايدا بولدى، سوندىقتان ولاردىڭ كوپشiلiگi شۋمەر اتاۋلارىن العان (سامارا، مارى، سوزاق، ور، ومبى، ت.ب.). تاياۋدا تۇركiستاننىڭ – 1500، تارازدىڭ 2000 جىلدىعى تويلاندى، بۇل – ەرتە زاماندا گۇلدەي جايناعان قالالارىمىزدىڭ بولعانىن دالەلدەيتىن دەرەك.
وركەنيەت تەورياسى قالالاردى وركەنيەتتiڭ العى شارتى مەن بازالىق نەگiزi دەپ ساناعان. و.شپەنگلەردiڭ پiكiرiنشە، تiرشiلiگi قايناعان، حالقى ساپىرىلىسقان جانە ءوزارا بايلانىسى دامىعان قالا – وركەنيەتتiڭ ەڭ ماڭىزدى كورiنiسi. ال ا.توينبي قالا مەن وركەنيەتتiڭ ءوزارا بايلانىسىنا شەك قويماعان، قايتا ول «كوشپەلi وركەنيەتتiڭ» بار ەكەنiنەن قايتپاعان («تاريحتى وڭدەۋ»، حII توم). ا. توينبيدiڭ بۇل پiكiرi باتىس عالىمىنىڭ ەرلiگi ءۇشiن قۇرمەتتەۋگە تۇرارلىق، دەگەنمەن «كوشپەلi وركەنيەت» «كەشەۋiلدەگەن» وركەنيەت تiزiمiنە ەنگiزiلiپ قويعان. تاريحتا تازا كۇيiندە نومادتىڭ بولماعانى قازiر ءمالiم بولعان، ال قازاقتار دا تازا كوشپەلiلەر بولعان ەمەس.
اسكەري-دەموكراتيالىق نەمەسە اسكەري-كوشپەلi وركەنيەت. قاساقتاردىڭ، ساقتاردىڭ اسكەرلەرiنە اسكەري جابدىقتار، سەمسەرلەر، ساۋىتتار، دىبىستى جەبەلەر، ساداقتار، ت.ب. جاسايتىن شەبەرلەر، سونداي-اق، ەر-تۇرمان، ت.ب. زاتتار ءازiرلەيتiن ۇستالار، قولونەرشiلەر بولعان. ولار قوسىننىڭ ماڭىندا، جەكە-جەكە قونىستاردا وڭاشا تۇرعان. مۇنداي قونىستار مۇقيات قورعالعان، ءاسiرەسە، قولونەر بۇيىمدارىنىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىنىڭ قۇپياسىن ەرەكشە قۇپيادا ۇستاعان. قازبا كەندەرiن، توپىراق قاسيەتتەرiن جاقسى بiلگەن ءتاجiريبەلi ادامدار كوپ ەدى. ولاردىڭ iشiندە، قازiرگi تiلمەن ايتقاندا، اگرونومدار، اگروتەحنيكتەر، سەلەكسيونەرلەر، گەولوگتار مەن قۇدىق قازۋشىلار، دامبا جانە باسقا گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستاردى سالۋشىلار دا بار ەدى.
ەۋروپانىڭ كوپتەگەن اسكەرباسىلارىن اتتيلانىڭ اسكەري تاكتيكاسىن زەرتتەۋ قىزىقتىرعان. ال ءوزi مۇنى قۇپيا ساناماعان، تiرi كەزiندە ەۋروپالىق اسكەر باسىلارىن ءوز ونەرiنە ۇيرەتكەن. بۇل اسكەري iستiڭ جوعارى دەڭگەيدە دامىعانىن، عۇنداردىڭ مادەنيەت جاعىنان دا، وركەنيەت جاعىنان دا زور جەتiستiكتەرگە جەتكەنiن دالەلدەيدi. ولار كەزiندە باتىسقا قاراي ءالسiرەگەن كۇيدە، ازداعان ادامدارمەن ساپارعا شىققان ەدi، الانداردان باسقا ەشكiممەن سوعىسپاعان، كوپتەگەن تايپالار ولارعا ءوز ەركiمەن قوسىلعان-دى. ولاردىڭ اسكەري ونەر سالاسىندا جەتكەن تابىستارىنا زور باعا بەرiلگەن. ولار «اتتيلا جانە كوشپەلiلەر ورداسى» اتتى تاماشا اسكەري كiتاپتار سەرياسىندا سۋرەتتەلدi (اۆتورى – داۆيد نيكوللە. لوندون، 1997 ج.). ول بۇل كiتاپتا بىلاي دەپ جازدى: «گرەك شەجiرەسiندە اتتيلانىڭ اسكەري تاكتيكاسى مەن ونىڭ سوعىستى جۇرگiزۋ تاكتيكاسى سيپاتتالدى، ول، سونداي-اق، ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق ءادiستەردi دە جاقسى بىلگەن. ول قاراقشىلىق جاساماعان، ۇلى قولباسشى جانە اقىلدى كوسەم ەدi. عۇندار ريم لەگيونەرلەرi سياقتى قانiشەر ەمەس ەدى، ولار مادەنيەتتى، ءتارتىپتى ساقتاعان. عۇنداردىڭ ەۋروپالىق وركەنيەتتiڭ الدىنداعى كiءناسi – ولاردىڭ وزگەشە سىرت كەلبەتi، كوزقاراسى مەن ادەت-عۇرىپتارى ەدi. ەۋروپالىقتار سوعىس ونەرi مەن ادامگەرشiلiكتi عۇنداردان ۇيرەندi، سونىمەن بiرگە، اسكەر ءتۇرi رەتiندە اتتى اسكەردi، قۇرال-جابدىقتار مەن قارۋ-جاراقتاردى ۇلگi ەتiپ الدى. III-IV عاسىرداعى اراب ۇستالارى اسكەري قارۋلار جاساۋدى ساقتاردان، عۇنداردان، حازارلاردان، بۇلعارلار مەن قىپشاقتاردان ۇيرەنۋدى وزدەرiنە ۇيات سانامادى (مۇمكiن، داماسكiلىك بولات شىعار). حI عاسىرداعى اراب تاريحشىسى ءال-جيھاز ايتقانداي، «تۇركiلەردiڭ سوعىستاعى رولiن جانە ءمانiن قىتايدىڭ ونەردەگi جانە گرەكيانىڭ عىلىمداعى رولiمەن سالىستىرۋعا بولادى».
عۇندار، ساقتار مەن قاساقتار ءۇشiن ءرامiز جانە سوعىس قۇدايى رەتiندە قىلىشتىڭ ماڭىزى زور ەدi. الاندار، سكيفتەر، عۇندار جانە تiپتi سكيف-سارمات رۋىنان شىققان اعىلشىن كورولi ارتۋر دا قىلىشتى جەرگە قادالعان نەمەسە تاسقا شانشىلعان سوعىس ءرامiزi دەپ ساناعان.
قازاق مادەنيەتi، مۋزىكاسى، ادەبيەتi iس ءجۇزiندە جەكە دارا. كورشى وزبەك، قىرعىز، تاتارمەن ۇقسامايدى. قازاق مادەنيەتiن جەكە قاراستىرامىز، ونىڭ ءوزى ءبىر توبە. قازاق مادەنيەتىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيدى.
ءسويتiپ، قازiرگi كەزدە دالا جانە كوشپەلi وركەنيەت ۇعىمى كەڭ عىلىمي اينالىمعا تابيعي تۇردە ەندi، ونى ءازiرلەۋگە ق ر عىلىم اكادەمياسى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اكادەميگى م. ق. قوزىبايەۆ باستاعان عالىمدار توبى زور ۇلەس قوستى. بۇل پروبلەمانىڭ زەرتتەلۋiن ودان ءارi جالعاستىرىپ، بiز دە جاڭا ۇعىمدى – اسكەري-كوشپەلi وركەنيەت ۇعىمىن ەنگiزدiك، بۇل ۇعىم ەجەلگi قازاقتاردىڭ باسىم ءبولiگiنiڭ كەيدە اسكەري دەموكراتيا دەپ اتالاتىن ءومiر ءسۇرۋ قالپىن اناعۇرلىم تولىق سيپاتتايدى. اسكەري دەموكراتيا ەرتەدەگi حازارلاردىڭ باسقارۋ فورماسى بولدى، ەگەر ولار سوعىستا iرi جەڭiلiسكە ۇشىراي قالسا، قاعاندى ءوز حالقى ءولiم جازاسىنا كەسكەن. مۇنداي جاعداي حيۋا حاندارىندا دا بولعان.
قازاقتار قونىستانعان ايماقتاردا وزدەرiنە ءتان مادەنيەتi نەمەسە قالالىق مادەنيەتi بار جانە وعان قوسىمشا ەگiنشiلiك جانە وزەن وركەنيەتi گۇلدەنگەن كوپتەگەن قالالار بوي كوتەردى. جوعارىدا ايتىلعان مادەنيەتتەر جيىنتىعىنان بارىنشا ءساتتi وركەنيەت قازاق جەرiندە پايدا بولدى، ويتكەنi قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى وركەنيەتتiڭ وسى بەس تيپiن شەبەرلiكپەن ۇيلەستiرiپ، قازاقتىڭ ءوزiندiك مادەنيەتiن جاساعان. اتاپ ايتقاندا، بۇعان ىڭعايلى گەوگرافيالىق جاعداي، باي دا سان ءتۇرلi تابيعي قورلار، دامىعان قارىم-قاتىناس جۇيەسi، ۇلى جiبەك جولىنداعى ساۋدادان جانە ونى قورعاۋدان تۇسكەن تابىستار، ياعني، ەكونوميكالىق ءساتتiلiكتەر جاردەمدەسكەن بولۋ كەرەك. بۇل رەتتە قازاق وركەنيەتiنiڭ ەرەكشەلiكتەرiن تالداي وتىرىپ، مەنiڭ پiكiرiمشە، ەۋرازيالىق كەڭiستiك اتاعىن العان قازاق دالاسى مەن ونىمەن شەكارالاس ايماقتىڭ تاريحىنا دا سۇيەنۋ بارىنشا قاجەت.
«وركەنيەت» ۇعىمىنا بiرجاقتى، بiرجولا انىقتاما بەرۋ قيىن. شىنىندا وركەنيەت ۇعىمى بiرقاتار الەۋمەتتiك گەنوتيپتi، الەۋمەتتiك ستەرەوتيپتi مەڭگەرگەن، سونداي-اق، ۇلكەن، جەتكiلiكتi، اۆتونوميالىق، بارىنشا تۇيىقتالعان گەوگرافيالىق كەڭiستiكتi يگەرگەن جانە وسىعان وراي الەمدiك تاريحتان بەرiك ورىن العان ادامداردىڭ مادەنيەت قاۋىمىن بiلدiرەدi.
بەلگiلi بiر مادەنيەتتiڭ تۇراقتىلىعىن، بەيiمدەلۋiن، تارتىمدىلىعىن جانە ءومiرشەڭدiگiن قامتاماسىز ەتەتiن ەكونوميكالىق قۇرىلىم كەز كەلگەن وركەنيەتتiڭ ەڭ ماڭىزدى ەلەمەنتi بولىپ تابىلادى. مۇندا ءوزiمدiك ۇيىمداستىرۋ فاكتورى، ءسوز جوق، كەز كەلگەن وركەنيەتتi جاساۋ مەن ساقتاۋدا باستى ورىن الادى. وسى تۇرعىدان العاندا، ءوزiندiك ەكونوميكالىق قۇرىلىمدى، قوعامنىڭ الەۋمەتتiك-ساياسي قۇرىلىسىن جانە بولمىستىڭ باسقا دا ماڭىزدى ەلەمەنتتەرiن كۇشەيتەتiن قازاق وركەنيەتi تۋرالى دا ايتۋ زاڭدى ءارi قاجەت. تiپتi، كەز كەلگەن كوشپەلi وركەنيەتتiڭ نەگiزi – سالت اتتىلىق نەمەسە قارۋلانعان سالت اتتى جاۋىنگەر– الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق ماقساتقا ساي ازىرلەنگەن، ويتكەنi ولار اسكەري سوسلوۆيەنi قۇردى جانە مەملەكەتتiڭ ءرامiزi مەن نەگiزi، ونىڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتۋدiڭ قۇرالى بولدى. سالت اتتى جاۋىنگەر مارتەبە سانالعان، وعان قوعامنىڭ مۇرساتتى مۇشەلەرiنiڭ، كەيدە بەدەلدi ۇلى جاۋىنگەردiڭ عانا قولدارى جەتكەن. ەڭ باستىسى، مۇنداي الەۋمەتتiك-مادەني قاۋىمداستىق (قازاق وركەنيەتi) ەۆوليۋسياعا ءوزiنiڭ سايكەستiگi مەن قابiلەتتiگiن ساقتاپ قالدى، ويتكەنi ونىڭ مۇنداي قاسيەتتەرi سان عاسىرلار بويى تەپە-تەڭدiكتiڭ بەلگiلi بiر جۇيەسiندە تۇراقتالدى. قازاق وركەنيەتiنiڭ كاتەگوريالىق-ۇعىمدىق اقپاراتى ەندi عانا قۇرالىپ كەلدi دەسەك تە، ەگەر ەسەپتەۋدi ارييلەر مەن شۋمەرلەردەن باستاپ جۇرگiزسەك، ول تاريحي جىل بويىنشا باسقا دا كوپتەگەن وركەنيەتتەرمەن قاتار تۇرادى. ا. دج. توينبيدiڭ پiكiرiنشە، قازاق وركەنيەتi ءۇشiن شۋمەر وركەنيەتi گەنەتيكالىق جاعىنان تۋىس قوعام بولىپ تابىلادى، ال قازاق وركەنيەتi، ءوز نەگiزiندە، وركەنيەت كاتەگورياسىنا، ءدالiرەك ايتقاندا، جەرگiلiتi وركەنيەتكە قويىلاتىن تالاپتاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەدi. جاڭا نارسەنiڭ ءبارiنiڭ جاقتاۋشىلارى دا، قارسىلارى دا بولاتىنى تابيعي نارسە. العاش رەت «قازاق وركەنيەتi» تەرمينi 1999 جىلى 31 مامىردا «قازاق وركەنيەتi» رەسمي تۇردە جۋرنالىنىڭ تiركەۋ كۋالiگiن العان كەزدە كورسەتiلدi. «قازاق وركەنيەتى» اتتى كىتاپ وسى وقيعانىڭ 15 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا جارىق كورگەلى تۇر. عىلىمي تۇرعىدا قازاق وركەنيەتi تۋرالى حاباردى مەن 2000 جىلىالماتىدا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنسيادا جانە 2001 جىلى اۆستراليادا وتكەن گلوبالدى وركەنيەت تۋرالى 1-حالىقارالىق كونگرەستە جاريا ەتتiم (سيدنەي قالاسى، 10-19 شiلدە). بۇل ۇعىم بiرتiندەپ مەملەكەتتىك باسىلىمداردان جانە «قازاق وركەنيەتi» جۋرنالىندا جاريالانعان كوپتەگەن ماقالالاردان قولداۋ تاپتى.
«ۇلكەن لارۋسس» كiتابىندا باياندالعانداي، وركەنيەت دەگەنiمiز «باسقالارعا يدەال، ۇلگى رەتiندە سانالاتىن ناقتى قوعامداردىڭ الەۋمەتتiك، ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني جاعدايى». ولاي بولسا، تاريحتا قازاقتاردى يدەال رەتىندە قابىلداپ، قازاق وركەنيەتىنە ەنىپ، ياعني، باسقا حالىقتىڭ بۇراتانا قازاقتانىپ كەتكەن مىسالدارىن كەلتىرەيىك.
باستى يدەالدى قازاقتار قازاق حاندىعىنا دەيiن-اق جاساعان، سوندىقتان جاڭا مەملەكەت قۇرالعان كەزدە وزدەرiن قازاقپىز دەپ ەسەپتەگەن حالىقتىڭ ءبارi ءجانiبەك پەن كەرەيگە قوسىلدى. ولاردىڭ كوپتiگi سونداي، ءۇش جۇزگە ءبولiنۋگە تۋرا كەلدi. قازاق حاندىعىن مويىنداپ، جاقىن تارتقان باسقا حالىقتاردى 4-جۇزگە قوسىپ، «قۇراما» دەپ اتادى. نەگiزگi حالىقتار – قازiرگi قازاق حالقىنىڭ «ەلدەرi» (تايپالارى)، ۇلى يمپەريالار مەن مەملەكەتتەر ەدi. ولار: قاڭلىلار، ءۇيسiندەر، ارعىندار – بۇرىنعى اق عۇندار يمپەرياسى، حازار قاعاناتىنىڭ قاعاندارى – بەرiشتەر، دەشتى-قىپشاقتاعى – قىپشاقتار، قوڭىراتتار، قۇشاندار، نايماندار، كەرەيلەر، جالايىرلار، دۋلاتتار – حازار حاندىعىنىڭ نەگiزگi ۇيتقىسى، ادايلار – ەجەلگi دايلار، شومەكەي-شومەرلەر، ت.ب.
مىنانى اتاپ ءوتۋ كەرەك: قازاق جانە قىپشاق ءماتiندەرi مەن ولاردىڭ تiلدەرi حV-حVII عاسىرلاردا ءجۇز ەلۋ جىلداي ۋكراينا اۋماعىندا (نەگiزiنەن لۆوۆ پەن كامەنەس-پودولسكiدە، بارلىعى 70 شامالى قونىستاردا)، پولشادا، رۋمىنيادا، مولدوۆادا، قىرىم مەن تۇركيادا قولدانىلدى. قىپشاق تiلi قازiرگi ۋكراينا اۋماعىنىڭ رەچ پوسپوليتايانىڭ قۇرامىنا ەنگەن ايماعىندا وتە كەڭ تارالدى. مۇنى بۇل جەرگە ارميانداردىڭ قونىس اۋدارۋمەن بايلانىستى قولايلى جاعداي جاسالعانىمەن ءتۇسiندiرۋگە بولادى. قىپشاقتاردىڭ بiر ءبولiگi رۋنا جازۋىن، شاعىن ءبولiگi ارميان جازۋىن پايدالاندى.
قىپشاقتاردىڭ ورتاسىندا ءومiر ءسۇرiپ جانە ولاردىڭ ۇستەمدiگiنiڭ استىندا بولىپ، ارمياندار كوبiنەسە اسسيميلياسياعا ۇشىرادى. ۋكرايناداعى نەگiزگi اتالعان ارميان قونىستارىنىڭ تۇرعىندارى وزدەرiن ارمياندارمىز دەپ سانادى، بiراق كوپشiلiگi تiلدi بiلمەدi، تەك ءوز ەرiكتەرiمەن اۋەلى قىپشاق تiلiندە سويلەدi، جازدى جانە سىيىندى! ۋكراينانىڭ وڭ جاعالاۋى مەن باتىسىنا ارميان ميگراسياسىنىڭ العاشقى تولقىنى (300-400 وتباسى)، كوپتەگەن دەرەكتەرگە سايكەس، حVI عاسىردا قىرىم مەن بەسسوريادان باستالىپ، كوبiنەسە ءوزiنە ارميان-قىپشاقتاردى قامتىدى. بۇل سول كەزدەگi تايپالار مەن ايماقتاردىڭ قونىس اۋدارۋىن سيپاتتايتىن ەۋروپاعا ءتان جاعداي ەدi.
2007 جىلى ارمەنيانىڭ استاناسى ەريەۆاندا كونفەرەنسياعا قاتىسقانىمدا ارميانداردىڭ قازاقتارعا دەگەن باۋىرماشىلىعىن كورىپ، تاڭ قالعانىم بار، نەگىزگى اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىرى سول ارميان – قىپشاق قارىم-قاتىناسى. ەريەۆاننىڭ نەگىزگى ماقتانىشى قولجازبالار مۋزەيى مازانداران بولسا، سوندا ارميان - قىپشاق ءتىلاشارى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى تۇر. ارمەنيا جەرىندە قازاق دەگەن جەر اتى جانە وزەن بار ەكەن.
قىپشاقتاردىڭ ورتاسىندا ءومiر ءسۇرiپ جانە ولاردىڭ ۇستەمدiگiنiڭ استىندا بولىپ، ارمياندار كوبiنەسە اسسيميلياسياعا ۇشىرادى. ۋكرايناداعى نەگiزگi اتالعان ارميان قونىستارىنىڭ تۇرعىندارى وزدەرiن ارمياندارمىز دەپ سانادى، بiراق كوپشiلiگi تiلدi بiلمەدi، تەك ءوز ەرiكتەرiمەن اۋەلى قىپشاق تiلiندە سويلەدi، جازدى جانە سىيىندى!
جاس موڭعول مەملەكەتiندە ءوز ۇكiمەتiنiڭ قۇرىلىمىن، سونداي-اق، جازۋىن جاساۋ ءۇشiن شىڭعىسحان نايمان حاندىعىنىڭ مەملەكەتتiك شەنەۋنiگi تاتا-توندى شاقىرادى. وعان ءوز بالالارى مەن جاقىندارىنا جازۋ-سىزۋدى، مەملەكەت باسقارۋدى، اسكەري ءومiردi، ساياسات پەن مادەنيەتتi ۇيرەتۋدi تاپسىردى. كەرەيدەن شىڭقاي، سونداي-اق، قازاق تايپالارى: قارلىق، قاڭلى، مەركiت، جالايىرلاردان باسقا دا كوپتەگەن مۇعالiمدەر بولدى. قازاق تايپالارىنىڭ تiرشiلiگi، ولاردىڭ وركەنيەتتەگi جەتiستiكتەرi ۇلگi رەتiندە قىزمەت ەتتi، ولاردى موڭعولدار ءوز مەملەكەتiن قۇرعان كەزدە كوپتەپ پايدالاندى.
يۋان وركەنيەتiنiڭ قالىپتاسۋ كەزەڭiن سۋرەتتەپ جازۋ ءۇشiن، مەملەكەتتiك ينستيتۋتتار مەن شەجiرەلەردi جاساۋ ءۇشiن قازاقتىڭ نايمان، قىپشاق، ۋاق، كەرەي مەن جالايىر سياقتى تايپالارىنان عالىم توبى قالىپتاستىرىلدى. بۇل رەتتە اۆتور موڭعول ديناستياسى يۋان قۇلاعاننان كەيiن جازىلعان جۇڭگو دەرەك كوزi «يۋان-شيگە» (يۋان ديناستياسىنىڭ تاريحى، ا. قادىربايەۆ اۋدارماسى) سۇيەندi.
ش.ءۋاليحانوۆ كورسەتكەندەي، وزدەرiنiڭ اڭىزى بويىنشا قازاقتار وزدەرiن التىن وردانىڭ مۇراگەرلەرiمiز دەپ ەسەپتەيدi. سان جاعىنان شامالى موڭعول جاۋىنگەرلەرى دەشتى-قىپشاق حالقىنىڭ جوعارى مادەنيەتiمەن كەزدەسكەننەن كەيiن تەز ارادا سiڭiسiپ كەتتi، ياعني، قىپشاق وركەنيەتi موڭعولداردى جۇتىپ قويدى. ق ر ۇعا-نىڭ اكادەميگi م.قوزىبايەۆتىڭ پiكiرiنشە، قازاق حالقى شىعىس حالىقتارىنىڭ iشiنەن بiرiنشi بولىپ وركەنيەتكە مەملەكەتتiكتiڭ، دەرجاۆانىڭ، بiلiم مەن مادەنيەتتiڭ ءتاجiريبەسiن تاراتتى.
XVIII - حIح عاسىردا قازاق جەرىنە العاش كوشىپ كەلگەن ورىستار - پروزەليتتەردىڭ قازاقتانىپ كەتكەنى بەلگىلى. قازاقتىڭ ىشىندە تۇرعان ورىستاردىڭ مۇسىلمان ءدىنىن، قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن قابىلداپ، ءسىڭىسىپ كەتىپ جاتقاندارى كوپ. بۇل قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسقانىن جانە مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ ادام قىزىعاتىنداي دەڭگەيگە جەتكەندىگىن كورسەتەدى. ونداي مىسالداردى وقىرمان قاۋىم وزدەرى دە كورىپ، كۋا بولعان شىعار. بۇل ماسەلە عىلىمي باسىلىمداردا دا جاريالاندى. العاشقى كوشىپ كەلگەن ورىستاردىڭ «پەرەسەلەنەستەر» مەن ورىس كازاكتارىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن، قازاقتاردىڭ ءداستۇرىن قابىلداپ، ولەڭدەرىن وقىپ، اندەرىن شىرقاپ، قۇداندالى بولىپ ءسىڭىسىپ كەتكەنى سونشا، كەيدە بىر-بىرىنەن ايىرا المايتىنداي جاعدايلار دا كەزدەسكەن. سەبەبى ولار قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن دە كيگەن، تۇرمىسىن قابىلداعان، كەيبىرى ورىس مىنەزدەرىن دە ۇمىتا باستاعان. جاعىمسىز قىلمىستاردى دا ۇيرەنە باستاعان، مىسالى، ورىس كازاكتارى دا بارىمتاشىلىققا ۇيرەنىپ الىپ، قازاق بارىمتاشىلارىنان كەم تۇسپەگەن. جالپى ورىس كازاكتارىنىڭ قازاقتارمەن تۋىستاس ەكەنىن عالىمدار ايتىپ ءجۇر. وسىنداي جاعدايعا كوشكەن ورىس پەرەسەلەنەستەرىن پروزەليتتەر- دەپ اتاعان.
