الدىمەن قارجى پيراميداسى دەگەننىڭ انىقتاماسىن جاساپ كورسەك، بارلىق قارجىلىق پيراميدالار ءقاۋىپتى، ويتكەنى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا مۇنداي «ينۆەستيسيالىق كومپانيالار» كۇيرەۋگە بەيىم كەلەدى. ادەتتە، كەز كەلگەن قارجىلىق پيراميدانىڭ سحەماسىن ۇيىمداستىرۋشىلار جوعارى پايىزدار مەن ديۆيدەندتەرگە ۋادە ەتە وتىرىپ، ينۆەستورلاردان اقشا الادى. جيناقتالعان قاراجات بەلگىلى ءبىر مولشەرگە جەتكەندە تولەمدەر توقتاتىلادى، سودان كەيىن، ادەتتە، ۇيىمداستىرۋشىلار سالىمشىلاردىڭ اقشاسىمەن بىرگە ىزدەرىن سۋىتادى. ارينە، قارجى پيراميداسى قۇلدىراي باستاعانعا دەيىن سالىمشىنىڭ اقشاسىن الۋ مۇمكىندىگى بار، الايدا مۇنداي ىقتيمالدىق از ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، ادام تەز بايۋعا ۇمىتتەنىپ، پيراميداعا قايتا-قايتا اقشا سالادى جانە ءبىر ساتتە بارلىق جيناقتارىنان ايىرىلادى دەپ قورىتىندى جاساۋعا بولادى.
قارجى پيراميدالارىنا قاتىستى اتىشۋلى قىلمىستىق ىستەردى ەسكە ءتۇسىرىپ كورسەك، 2020 جىلى پاندەميا كەزىندە ەلىمىزدىڭ بىرنەشە وبلىستارىنان، سونىڭ ىشىندە استانا، شىمكەنت، اقتوبە قالالارىنان قازاقستاندىقتار Lombard 24 كومپانياسىنىڭ الاياقتىق ارەكەتتەرى تۋرالى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جاپپاي ارىز جازا باستادى. ينۆەستيسيالانعان سومانىڭ كىرىسىنىڭ 40 پايىزىنا دەيىن حالىققا اي سايىن تولەۋگە ۋادە بەرىلدى. بۇل جاعدايدان زارداپ شەككەندەر اقتاۋدا دا تىركەلگەن.
وتكەن جىلدىڭ باسىندا اقتاۋدا تاعى ءبىر «كاپيتال پليۋس» قارجىلىق پيراميداسىنا قاتىستى قىلمىستىق ءىس بويىنشا ەكى ايىپتالۋشىعا ۇكىم شىقتى. ءىس ماتەريالدارىندا «كاپيتال پليۋس» ج ش س قىزمەتىنەن كەلتىرىلگەن شىعىننىڭ جالپى سوماسى ءۇش ميلليارد تەڭگەدەن استام ەكەنى انىقتالعان. ەكى ادام كىنالى دەپ تانىلدى، ولاردىڭ ءارقايسىسى 12 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ولار 35 پايىزدىق پايدامەن اقشا جانە مۇلىك سالۋدى ۇسىنعان. 600-دەن استام ادام زارداپ شەككەن دەپ تانىلدى. سوتتالعاندار بارلىق سالىمشىلارعا وتەماقى تولەۋگە مىندەتتەلدى. ىسكە قاتىسى بار تاعى ءبىر ادام – قارجى پيراميداسىن قۇرۋشى جانە وسى ۇيىمنىڭ شتاتتان تىس باسشىسى – حالىقارالىق ىزدەۋدە. تەرگەۋ امالدارى جالعاسۋدا.
تالدىقورعاندا Qnet قارجىلىق پيراميداسىن قۇرىلىپ، ونى باسقارعان كۇدىكتى دە قاماۋعا الىندى. بۇل بويىنشا ناقتى شىعىندار ازىرگە بەلگىسىز. تەرگەۋ امالدارىنا بايلانىستى ءالى جاريالانا قويعان جوق. دەسە دە، قارجى پيراميدالارىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ جالعىز باستى ماقساتى – ولار سالىمشىلاردىڭ اقشاسىن الاياقتىق جولمەن الۋدى كوزدەيدى. ولار ەموسيالارمەن ويناي الادى، مانيپۋلياسيا جاساي الادى، اقىرى جەڭەدى. ولار بولاشاق قۇرباندارىنا نە جانە قالاي ايتۋ كەرەكتىگىن بىلەدى. حالىقتىڭ سەنىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن ينۆەستورلارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزەدى. ويىن وزگەرتىپ، اسەر ەتۋ ءۇشىن ولار العاشقى ايلارداعى مىندەتتەمەلەرىن جۇيەلى تۇردە ورىندايدى، كەلىسىلگەن ۋادە ەتىلگەن پايىزداردى، بونۋستاردى تولەيدى. بۇل ۇيىمنىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن عانا جاسالادى. سونداي-اق ولار تەك ج ش س عانا ەمەس، سالىمشىلاردىڭ وزدەرى ءۇشىن دە تابىس ءوسۋى ءۇشىن تۋىستارىن، دوستارىن، تانىستارىن شاقىرۋعا ىقپال ەتەدى.
ازاماتتارىمىزدى قورعاۋ ماقساتىندا وتكەن جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ قارجىلىق (ينۆەستيسيالىق) پيراميدالىق سحەمالاردى جارنامالاعانى ءۇشىن ەكى مىڭ ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىن ايىپپۇل سالۋ تۇرىندەگى جازانى قاراستىراتىن زاڭعا قول قويعان بولاتىن.
ال ينۆەستيسيا سالۋدى جوسپارلاپ وتىرعان ازاماتتار نە نارسەگە نازار اۋدارۋى كەرەك؟ بىرىنشىدەن، حالىق «جەڭىل ءارى جىلدام اقشا» دەپ ۋادە ەتىلگەن قىلمىستىق ماركەتينگ دەپ اتالاتىن جولعا ءتۇسىپ قالماۋى ءتيىس. ادەتتە، قارجىلىق پيراميدالاردى ۇيىمداستىرۋشىلار ينۆەستيسيادان نەمەسە ءپاسسيۆتى كىرىستەن جوعارى تابىسقا «كەپىلدىك بەرەدى». مىسالى، ولار ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردەگى پايىزدىق مولشەرلەمەنى سالىستىرىپ، 35-40 پايىز سىياقىعا ۋادە بەرىپ، ءوز شارتتارىن ۇسىنادى. ەگەر سىزگە قولايلى بولىپ كورىنەتىن وسىنداي شارتتار ۇسىنىلسا، بۇل مۇنداي ينۆەستيسيالاردىڭ ورىندىلىعىنا كۇماندانۋعا نەگىز بولادى.
تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن جايت، ازاماتتاردى ەش ويلانباستان جىلدام ينۆەستيسيالاۋعا شاقىرادى. بۇل ادامداردى ەسكەرتۋى كەرەك، ويتكەنى ءبىز اگرەسسيۆتى جارناما تۋرالى ايتىپ وتىرمىز، ازاماتتارعا ويلانۋعا، بارلىق مالىمەتتەردى ناقتىلاۋعا ۋاقىت بەرىلمەيدى. قارجى پيراميداسىنىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى - تۋىستارىن، دوستارىن جانە تانىستارىن اكەلگەنى ءۇشىن بونۋستار ۋادە ەتۋ، ياعني ادامدارعا كليەنتتەردى تارتۋ جانە سول ارقىلى اقشا تابۋ جۇيەسىن قۇرۋ.
قارجى پيراميداسىنىڭ قۇربانى بولماي تۇرىپ، قالاي قورعانۋ جولدارى دا قاراپايىم. ازاماتتاردى ءوز جيناقتارىن ينۆەستيسيالاۋعا ىنتالاندىراتىن ينۆەستيسيالىق كومپانيانىڭ بەدەلىمەن تانىسىپ العان ءجون. دەپوزيتتەردى قابىلداۋعا ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ ليسەنزياسىن كورسەتۋدى سۇراپ كورىڭىز. بۇل جەردە ايتا كەتەتىن جايت، ەگەر ليسەنزيا بولماسا، وندا بۇل پيراميدالىق سحەما بولۋ ىقتيمالدىعى جوعارى جانە كوپشىلىك بىلەتىندەي، مۇنداي ۇيىمداردىڭ ءتيىستى ليسەنزياسىز قىزمەتى زاڭسىز بولىپ سانالادى.
سونداي-اق، ەشقانداي جاعدايدا اقشانى نەسيەلىك كەلىسىمگە وتىرعان كومپانيالارعا سالۋ ۇسىنىلمايدى. ەڭ سوڭىندا كومپانيانىڭ سالىمشىلاردىڭ اقشاسىن قالاي قابىلدايتىنىنا نازار اۋدارۋ كەرەك. ەگەر قولما-قول اقشا بولسا، بۇل ساق بولۋعا ۇلكەن سەبەپ. ەگەر اقشا الدەقاشان سالىنعان بولسا جانە ءسىز قارجىلىق پيراميدامەن اينالىستىم دەپ ويلاساڭىز، دەرەۋ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا حابارلاسۋىڭىز كەرەك.
قۇزىرلى ورگان ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، قىلمىستىق ءىستىڭ ەڭ قيىنى – قارجى پيراميدالارىن ۇيىمداستىردى دەگەن كۇدىككە ىلىنگەندەردى ۇستاۋ. اسىرەسە، قىلمىستىق ءىس بويىنشا ايىپتالۋشىلار ەلدەن كەتىپ قالىپ جاتسا، ءتىپتى قيىن. سول كەزدە كۇدىكتىلەردى ەكستراديسيالاۋ ماسەلەسى تۋىندايدى. جەدەل بولىمشەلەر كۇدىكتىلەردى ىزدەستىرۋگە كىرىسەدى، تەرگەۋ كەزەڭى ءۇزىلىپ قالادى. ەكستراديسيالاۋ پروسەسى ءبىراز ۋاقىت الۋى مۇمكىن. كۇدىكتىلەردى بەرۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردى مەملەكەتتەردىڭ ۋاكىلەتتى ورگاندارى جۇرگىزەدى.
ال زارداپ شەككەن سالىمشىلارعا كەلتىرىلگەن شىعىندى وتەۋگە كەلسەك، قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ نورمالارى جابىرلەنۋشىلەرگە قىلمىستىق ءىس بويىنشا سوتتالۋشىلارعا، ەگەر ولاردىڭ كىناسى سوتپەن دالەلدەنسە، كەلتىرىلگەن زيان سوماسىن ءوندىرىپ الۋعا تالاپ قويۋ قۇقىعىن بەرەدى. تالاپ-ارىز قىلمىستىق ءىستى قاراۋ بارىسىندا نەمەسە سوت ۇكىمى شىققاننان كەيىن بەرىلۋى مۇمكىن. ءوندىرىپ الۋ ماسەلەسى ازاماتتىق ءىس جۇرگىزۋ تارتىبىمەن شەشىلەدى.
قارجى پيراميداسىن ءبىر ادام باسقارا المايتىنى انىق. سوندىقتان، ادەتتە، قارجىلىق پيراميدالاردى جاساۋشىلاردىڭ سىبايلاستارى، اگەنتتەرى، ورىنداۋشىلارى بولادى، تيىسىنشە «ادامدار توبىنىڭ قىلمىس جاساۋى» بويىنشا ءۇش جىلدان جەتىگە دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى جاۋاپكەرشىلىك كوزدەلگەن. ەگەر ءىس ماتەريالدارىندا قىلمىستىق توپتىڭ بولعانى انىقتالسا جانە اسا ءىرى كولەمدە زيان كەلتىرىلگەن بولسا، مۇلكى تاركىلەنىپ، بەس جىلدان ون ەكى جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى جازا قاراستىرىلادى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن جايت، توتەنشە شارا – 10 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋ – 12 جىلعا دەيىن ۇلعايتىلدى.
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، سوڭعى كەزدەرى الاياقتىقتىڭ ءجيى كەزدەسەتىن جاعدايلارى – ونلاين ساۋدا، اتاپ ايتقاندا، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى، مىسالى، Instagram ارقىلى الدايتىندار جيىلەگەن. تاڭعاجايىپ ارزان زاتتار مەن جارتى باعاداعى تارتىمدى مامىلەلەر بەيتانىس ونلاين ساتىپ الۋشىلاردى قىزىقتىرۋعا ارنالعان. سونىمەن قاتار، سەنگىش ازاماتتار جازىلۋشىلار سانىن، ءونىمنىڭ ادەمى فوتولارى مەن بەينەلەرىن باسشىلىققا الادى، سودان كەيىن تاپسىرىس بەرەدى، ءبىراق ءونىم جوق. كەيىنىرەك بەلگىلى بولعانداي، بۇل جالعان اككاۋنتتىڭ يەلەرى ءپروفيلدىڭ اتىن جاي عانا وزگەرتىپ، ەندى شارتتى تۇردە كوزىلدىرىكتىڭ ورنىنا ايەلدەر سومكەلەرىن ساتادى ەكەن. بۇل ءارتۇرلى ينتەرنەت سايتتارىنا دا قاتىستى. سوندىقتان ازاماتتاردى ىقتيمال كەلەڭسىزدىكتەردەن قورعاۋ ءۇشىن ساقتىق شارالارىن ساقتاۋدى سۇرايمىز. مىسالى، تاۋارلارعا تەك سەنىمدى جەتكىزۋشىلەردەن تاپسىرىس بەرۋ، ولاردان ناقتى تۇتىنۋشىلاردىڭ پىكىرلەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، تولىق اقپاراتتى سۇراۋ اسا ماڭىزدى.
كوپتەگەن تۇرعىندار «زارداپ شەككەن ساتىپ الۋشى مەن جالعان ساتۋشى اراسىنداعى اقشانىڭ اۋدارىلعانىن راستايتىن ءۇزىندى كوشىرمە جانە حات-حابار پوليسياعا جۇگىنگەن كەزدە زاتتاي دالەل بولا الادى ما؟» دەپ سۇراپ جاتادى. بانك ارقىلى اقشا اۋدارىلعانى، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جەكە حات-حابارلارى تۋرالى مالىمەتتەرگە – ارىزدانۋشى ۇسىنعان بارلىق ماتەريالدار قىلمىستىق ءىس ماتەريالدارىنا قوسا تىركەلىپ، دالەل رەتىندە قىزمەت ەتۋى ءتيىس. جوعالعان اقشانى قايتارۋ ءۇشىن دەرەۋ ارىز جازۋ ارقىلى پوليسياعا حابارلاسۋ ماڭىزدى. ءوتىنىش بەرۋشىنىڭ جەدەل ارەكەت ەتۋى پوليسياعا الاياقتىققا كۇدىك تۋعىزعانداردى ىزدەۋ بويىنشا جەدەل ءىس-شارالاردى باستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
جالپى، ەلىمىزدەگى الاياقتىق فاكتىلەرىن بارىنشا ازايتۋعا قاتىستى قوسىمشا شارالار از قولدانىلىپ جاتقان جوق. ادال ازاماتتاردىڭ اقشاسىن زاڭسىز الۋ ءۇشىن الداۋ ادىستەرىنىڭ جىلدان-جىلعا ونەرتاپقىشتىققا اينالىپ بارا جاتقانىن دا مويىنداعان ءجون. ادامداردىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعى تومەن بولعاندىقتان، كولىكتەرىن، پاتەرلەرىن «ينۆەستيسيالىق كومپانيالاردا» لومباردقا قويادى. تومەن قارجىلىق ساۋاتتىلىق پەن وڭاي جانە جىلدام پايداعا ۇمتىلۋ - بۇل ادامدارعا قىلمىستىق كونتينگەنت قۇرىلىمدارىنا جول اشاتىن كومبيناسيا. سوندىقتان مەكتەپتەردە قارجىلىق ساۋاتتىلىققا ۇيرەتەتىن ءپان بولعانى ءجون.
وسىلايشا، بالالارعا مەكتەپ پارتاسىنان ەكونوميكانىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن بىلۋگە عانا ەمەس، ونىڭ بولاشاق كۇندەلىكتى ومىرىنە قاجەت نەگىزگى نارسەلەرگە باعىتتالعان ءبىلىم بەرىلەدى. بالكىم، وسى تاعىلىمداردىڭ ارقاسىندا وسكەلەڭ ۇرپاق تەگىن ىرىمشىك تەك تىشقاننىڭ تورىندا بولاتىنىن تۇسىنەتىن شىعار.
