كوپشىلىككە ەسكەرتەتىن ەڭ ماڭىزدى نارسە – قىسقا مەرزىمدە جانە جوعارى پايىزدىق مولشەرلەمەلەردە نارىقتان جوعارى كەپىلدىك بەرىلگەن ءپاسسيۆتى كىرىس ۇسىنىسى. زاڭعا سايكەس، ينۆەستيسيالىق كومپانيالارعا تابىستىلىققا كەپىلدىك بەرۋگە تىيىم سالىنادى. كوبىنەسە قارجىلىق پيراميدالار باعالى قاعازداردى ساتىپ الۋدى ۇسىنىپ، تۇسكەن قاراجاتتى مۇناي، التىن وندىرۋگە، قۇرىلىسقا، ميكروقارجىلىق قىزمەتكە، فورەكس نارىعىنا جانە ت.ب. ينۆەستيسيالاۋعا ۋادە بەرىپ، ينۆەستيسيالىق كومپانيا رەتىندە جاسىرادى.
ادەتتە، الاياقتار وزدەرىنىڭ قۇرباندارىن سىياقى ءۇشىن جاڭا كليەنتتەردى تارتۋعا شاقىرادى. سوڭعى ەنگىزىلگەن قاراجات بۇرىن كەلگەندەردىڭ كىرىسىن تولەۋگە كەتەدى. شابۋىل جاساۋشىلار ءجيى ءارتۇرلى پسيحولوگيالىق تريۋكتەردى قولدانادى، بۇل تۇتىنۋشىلارعا تەك بۇگىن عانا قولجەتىمدى بولاتىن شەكتەۋلى ۇسىنىس ەكەنىنە سەندىرەدى.
قارجى پيراميداسىنىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى – ۇيىمنىڭ ءوز قىزمەتىنىڭ ناقتى انىقتاماسىن بەرمەي-اق، ءوزىن «بىرەگەي جوبا» رەتىندە كورسەتۋى مۇمكىن. مۇنداي كومپانيانىڭ باسشىسى ادەتتە وتە تابىستى ادام رەتىندە تانىستىرىلادى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل بەدەلدى كوزدەردەن الىنعان ناقتى ساندارمەن ەمەس، ۇيىمنىڭ تابىستىلىعىنا تىكەلەي قاتىسى جوق اتريبۋتتارمەن راستالادى. بۇل قىمبات كولىكتەر، ءساندى كۋرورتتارعا ساپارلار سىندى قىزىقتى دۇنيەلەردى قۇرايدى.
ەسكەرتە كەتەتىن كەلەسى جايت، قارجىلىق پيراميدالاردى ۇيىمداستىرۋشىلار كليەنتتەرگە كوبىنەسە تۇرعىن ءۇيدى، جەردى جانە اۆتوكولىكتەردى نارىقتىق باعادان ەداۋىر جوعارى باعامەن ساتىپ الۋدى نەمەسە كەرىسىنشە، ولاردى كۇدىكتى تۇردە ارزان باعامەن جىلجىمالى نەمەسە جىلجىمايتىن مۇلىكتى ساتۋدى ۇسىنادى. كليەنتتەن قانداي دا ءبىر ءونىمدى ساتىپ الۋ نەمەسە مۇشەلىك جارنا تولەۋ تالاپ ەتىلسە، اباي بولۋ كەرەك.
تاريحتا ەڭ ءبىرىنشى قارجى پيراميداسى - شوتلاند قارجىگەرى دجون لوۋدىڭ ميسسيسيپي كومپانياسى. ول فرانسيادا تىركەلگەن، ءبىراق ول كەزدە فرانسۋز وتارى بولعان لۋيزيانادا جاڭا جەرلەردى يگەرىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن ساۋدا جاساماق بولدى. ونىڭ تانىمالدىلىعى ارتقان سايىن كومپانيا «بارلىق ءۇندىستاننىڭ كومپانياسى» دەپ اتالا باستادى جانە فرانسۋز بيلىگى ونىڭ شەتەلدەگى قىزمەتىنە رۇقسات بەردى.
اكسيالاردى شىعارۋ قارجىلاندىرۋ كوزى بولۋى كەرەك ەدى. Low ءوز فيرماسىن گازەتتەردە كەڭىنەن جارنامالادى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى لۋيزيانانىڭ جەرلەرى وتە باي، التىن، تەمەكى جانە باسقا دا قۇندى زاتتارى كوپ دەپ جازدى. Missispia كومپانياسىنىڭ اكسيالارىن مەملەكەتتىك وبليگاسيالارمەن ساتىپ الۋعا بولادى، بۇل كومپانيانى فرانسياعا نەسيە بەرۋشى ەتەدى. دجون لوۋ ساۋاتتى ەكونوميست رەتىندە اتاققا يە بولدى، ول ءتىپتى قارجى ينسپەكتورى بولىپ تاعايىندالدى.
ءبىراق ءبىر ساتتە بيلىك ميسسيسيپي كومپانياسىنىڭ اكسيالارى باعالى مەتالدارمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەنى، ال لۋيزيانا كەدەي جانە ادام تۇرمايتىن ايماق ەكەنى اشكەرە بولدى. ساۋدا تابىس اكەلمەدى، كەمە جاساۋ شىعىندارىن وتەمەدى، فرانسۋزدار وندا ءومىر سۇرگىسى كەلمەدى. ولار كورولدىك بانكتە باعالى قاعازداردى مونەتالارعا جاپپاي ايىرباستاي باستادى. قازىنا تەز تاۋسىلا باستادى.
كومپانيانى قولداۋ ءۇشىن فرانسيانىڭ كورولدىك بانكى ونىڭ باعالى قاعازدارىن ساتىپ الۋعا كۇش سالدى. الايدا مەملەكەت قازىناسىنداعى قاراجاتتىڭ ازدىعىنان بانك اكسيا باعاسىن ءبىرجولا ۇستاپ تۇرا المادى. سودان كەيىن دجون لوۋ اكسيالاردى ساتىپ الۋدى جالعاستىرۋ ءۇشىن ودان دا كوپ قاعاز اقشا باسىپ شىعارۋدى بۇيىردى. ناتيجەسىندە تۇيىق شەڭبەر پايدا بولدى، ال فرانسۋز ەكونوميكاسى تەرەڭ داعدارىسقا ۇشىرادى.
ءجۇز جىلدان از ۋاقىتتان كەيىن يتالياندىق يمميگرانت چارلز پونسي امەريكا قۇراما شتاتتارىنا كەلىپ، قازىرگى پيراميدالىق سحەمالاردىڭ باستاۋشىسى بولعان The Securities Exchange Company كومپانياسىن قۇردى. پونسي ويلاپ تاپقان الاياقتىق سحەما ونىڭ اتىمەن اتالا باستادى. باعالى قاعازدار بيرجاسى كومپانياسى دەپوزيتكە سالىنعان سومانى 45 كۇندە جانە 90 كۇندە ەكى ەسەگە ۇلعايتۋعا ۋادە بەردى. الايدا، كەيىن پونسي سالىمشىلارىنىڭ ءبىرى سوتقا بەرگەننەن كەيىن بانك شوتتارى بۇعاتتالدى. سالىق ورگاندارى ونى تەكسەرۋگە كىرىسىپ، ەسەپشوتتاردا نەبارى 4 ميلليون دوللار بولعانىنا قاراماستان، 7 ميلليون دوللار قارىزىن انىقتادى. ول الاياقتىق ءۇشىن بەس جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىندا كەڭەس ماتەماتيگى سەرگەي ماۆرودي تۋىستارىمەن بىرگە ممم قۇردى، ونىڭ قۇرباندارى ءارتۇرلى باعالاۋلار بويىنشا 10-نان 15 ميلليونعا دەيىن سالىمشى بولدى. وندا كلاسسيكالىق پيراميدانىڭ بارلىق بەلگىلەرى بولدى: قاتىسۋشىلار سحەماعا كەيىنىرەك ەنگەن جانە ونىڭ نەگىزىندە بولعان كليەنتتەردىڭ قاراجاتىنان كىرىس الدى. ماۆرودي ءبىر اكسيا ءۇشىن نومينالدى قۇنى 1000 رۋبل بولاتىن MMM اكسيالارىن شىعاردى. التى ايدىڭ ىشىندە ولار ءۇشىن باعا 127 ەسەگە قىمباتتادى. سودان كەيىن ماۆرودي ءوز جارلىعىمەن اكسيالاردى باستاپقى قۇنىنا 1000 رۋبلگە قايتاردى. سونىمەن قاتار، ول ەندى باعانىڭ ەكى ەسە جىلدام وسەتىنىن، اي سايىن ءتورت ەسە وسەتىنىن ايتتى. كەيبىر مالىمەتتەرگە سايكەس، تەك ماسكەۋدە ماۆرودي كۇنىنە شامامەن 50 ميلليون دوللار تابىس تاپتى.
ۇزاق ۋاقىت بويى ول جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلا المادى، ويتكەنى ممم زاڭدى تۇردە قالىپتاسقان. ناتيجەسىندە ماۆرودي سالىق تولەمەگەنى ءۇشىن ۇستالدى، ومون ونىڭ كەڭسەسىنە باسىپ كىردى. ولار وندا ءتىنتۋ جۇرگىزىپ، سالىق زاڭناماسىن ورەسكەل بۇزۋ فاكتىلەرىن انىقتاپ، كومپانيانىڭ 4 ميلليارد رۋبل قاراجاتىن بۇعاتقا الدى. مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتىعىنا كانديدات رەتىندە تىركەلگەن پيراميداشى بوساتىلدى.
ول پارلامەنتكە كەلدى، ءبىراق ءبىر جىلدان كەيىن باس پروكۋراتۋرانىڭ ۇسىنىسىمەن دەپۋتاتتىق مانداتىنان ايىرىلدى. 2000 جىلداردىڭ باسىندا ماۆرودي جالعان قۇجات جاسادى جانە سالىق تولەۋدەن جالتاردى دەگەن ايىپپەن سوتتالدى. ماۆرودي 4،5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى، ءبىراق سوت پروسەسى كەزىندە ول جازانىڭ بارلىعىن دەرلىك تەرگەۋ يزولياتورىندا وتەگەن.
قازاقستانداعى ەڭ تانىمال وقيعالاردىڭ ءبىرى مۋدارابا كاپيتال وقيعاسى بولدى. ۇيىم ءوزىن كۇتپەگەن ينۆەستيسيالار سالاسىندا تابىستى فيرما رەتىندە كورسەتتى. قازاقستاندىقتارمەن كەلىسىم-شارتتار جاسالىپ، تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ اقشاسى تەندەرلەر مەن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلارعا قاتىسۋعا جىبەرىلەدى. ينۆەستورلارعا ديۆيدەند تۇرىندە اي سايىن 20 پايىزعا دەيىن كىرىستىلىك ۋادە ەتىلدى. ءبىراق ءىس جۇزىندە Mudarabah Capital تەندەرلەرگە قاتىسپادى جانە جاڭا كليەنتتەر ەسەبىنەن ديۆيدەندتەر تولەدى. سونداي-اق كومپانيا ءاربىر اكەلگەن ينۆەستورعا 10 پايىز سىياقى ۋادە ەتتى.
پيراميدانى جارنامالاۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرۋشىلار ب ا ق وكىلدەرىن تارتتى، ولار دا كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا ۇلەستە بولدى. وتكەن جىلدىڭ باسىندا كومپانيا قارجى پيراميداسى دەپ تانىلىپ، جەتەكشىسى ۇستالعان بولاتىن. تەرگەۋ قارجىلىق پيراميدانىڭ باستى يدەولوگى رەتىندە Mudarabah Capital نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى الماس قۇرمانعالييەۆتى اتادى. جابىرلەنۋشىلەرگە كەلتىرىلگەن جالپى شىعىن شامامەن 2 ميلليارد تەڭگەنى قۇرادى. 40-تان استام جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىسى، ءۇش اۆتوكولىك، توعىز بانك شوتى جانە 16 كومپانيانىڭ جارعىلىق كاپيتالىنداعى ءارتۇرلى ۇلەستەرى ۇستالدى.
قارجى پيراميداسىنىڭ ىسىنە 14 ادام قاتىسقان، ولاردىڭ اراسىندا تانىمال بلوگەرلەر مەيىرجان تورەبايەۆ، مەيىرحان شەرنيازوۆ جانە ءازىمجان سايدبايەۆ بار. تەرگەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ولار پيراميدالىق سحەمانى جارنامالاپ قانا قويماي، ونىڭ ورتاق يەلەرى رەتىندە ۇنەمى تابىس الىپ وتىرعان. ءىس تەك جەلتوقسان ايىندا عانا سوتقا جىبەرىلىپ، ءقازىر الدىن الا تىڭداۋلار ءجۇرىپ جاتىر.
2022 جىلى قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگى قارجى پيراميدالارىن قۇرۋ فاكتىلەرى بويىنشا 85 قىلمىستىق ءىستى تەرگەۋدى اياقتاپ، وسىنداي 29 ۇيىمدى تاراتقان. 15 ءىس بويىنشا ۇكىم شىعارىلىپ، 23 ادام سوتتالعان.
قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ سايتىندا قارجى پيراميدالارىنىڭ بەلگىلەرى بار ۇيىمداردىڭ ءتىزىمى جاريالانعان. وندا تەك سول كومپانيالار عانا ورنالاسقان، ولاردىڭ ارەكەتتەرى ءۇشىن ازاماتتاردان شاعىم تۇسكەن. الايدا، بۇل ماتەريالدى جازۋ كەزىندە قۇجات قول جەتىمدى بولعان جوق.
سونىمەن قاتار، 12 قاڭتاردا قارجى مونيتورينگى اگەنتتىگى Baiqa Telegram piramida بوتىن ىسكە قوستى، ونى ازىرلەۋشىلەر كومپانيانىڭ قارجىلىق پيراميدا ەكەنىن تۇسىنۋگە كومەكتەسۋى كەرەك دەپ مالىمدەيدى. پايدالانۋشى مۇنى كومپانيا/ۇيىم ۆەب-سايتىنا، Instagram پاراقشاسىنا، VK توبىنا نەمەسە Telegram ارناسىنا نەمەسە ۇيىمنىڭ بسن-ىنە گيپەرسىلتەمەنى ەنگىزۋ ارقىلى جاساي الادى.
بيلىك ەگەر كومپانيا قارجىلىق پيراميدا رەتىندە قارجىلىق قاداعالاۋ ورگاندارىنىڭ تىزىلىمىنە ەنگىزىلگەن بولسا، چاتبوت بۇل تۋرالى دەرەۋ حاباردار ەتەدى دەپ ۋادە بەرەدى. باسقا جاعدايلاردا جاۋاپ كۇتۋ ءبىر كۇنگە سوزىلۋى مۇمكىن. ەندى قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگى ماماندارى وتىنىمدەردى قولمەن وڭدەۋى كەرەك، سوندىقتان كۇنىنە ءبىر ەسەپتىك جازبادان بەس سىلتەمەدەن ارتىق جىبەرۋگە بولمايدى.
