Dalanews.kz ورتا ازيا تاقىرىبىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن ساراپشىلارعا حابارلاسىپ، ىلگەرىدەگى ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەۋگە تىرىستى.
شىنار ەسەنگۇل (قىرعىزستان)، ساياساتتانۋشى:
– ورتا ازيا ەلدەرى ءالى كۇنگە جاھاندانۋ پروسەسىنە ات قوسىپ، ارالاسقان جوق. ايماق ەلدەرىندەگى تۇرمىس ءتۇزۋ ەمەس. ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشاتىن ەلدەردىڭ قاتارىنا ءوزىمىزدى قوسا المايمىز. تەڭىز پورتتارىنان جىراقتا ورنالاسقاندىقتان ەكونوميكاداعى الىس-بەرىس از. نارىقتىق ەكونوميكا جابايى جولمەن دامۋدا، جەكەنىڭ مۇلكىن قورعالمايدى.
مەنىڭشە، ورتا ازيا تولىق دەموكراتيالانباي وداق قۇرا المايدى. اۆتوريتارلىق جۇيەدەن تولىق ارىلعاندا عانا ايماقتاعى ينتەگراسيا تۋرالى ايتۋعا بولادى. سەبەبى، اۆتوكرات باسشىلار ءبىر ءوزى بيلەپ-توستەگەندى ءجون كورەدى.
ايماق ەلدەرىنىڭ بىردە-بىرىندە سالماقتى ساياسي رەفورمالار جۇرگىزىلگەن جوق. ءالى كۇنگە دەيىن پوستكەڭەستىك جۇيەنىڭ ويلاۋ داعدىسىنان ارىلماي كەلەمىز. ءالى كۇنگە دەيىن كسرو تۇسىنان تاعىنان تايماعاندار باسقارىپ وتىر ايماقتى.
وسى سەبەپتى دە كوررۋپسيا تىزگىندەلمەي وتىر، زاڭ اتىمەن جوق، الەۋمەتتىك كومەك جۇرەك جالعاۋعا دا جەتپەيدى، ينفراقۇرىلىمداردىڭ سيقى دا، ساپاسى دا جوق، ەكونوميكالىق ءوسىم كوپجاعدايدا كوزالداۋ ءۇشىن كوبەيتىلىپ كورسەتىلەدى، حالىق بيلىككە، بيلىك حالىققا سەنبەيدى. ورتا ازياداعى بۇگىنگى جاعداي وسىنداي.
ەندەشە جۋىر ارادا ايماقتا وداق قۇرىلادى دەپ ايتۋعا ءالى وتە ەرتە. «مەملەكەت پەن قوعام» اراسىندا بايلانىس جوق. مەملەكەت پەن مەملەكەت اراسىندا قانداي بايلانىس ورنايدى مۇندايدا؟ ەركىندىك كەرەك، دەموكراتيا كەرەك، اۆتوكراتيادان ازاتتىق الىپ، ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعىن سىپىرىپ تاستاعانىمىز ءجون. سوندا دا عانا وداق تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا بولادى.
ارىستان جولداسوۆ (وزبەكستان)، الەۋمەتتانۋشى:
– ورتا ازيا بىرىگۋى كەرەك دەگەن باستامالار وزبەكستان بيلىگىنە شاۋقات ميرزيايەۆ كەلگەلى بەلسەندى تۇردە ايتىلا باستادى. بىرىگۋگە ميرزيايەۆ قارسى ەمەس. كەرىسىنشە، قولداپ، قولپاشتاپ وتىر.
مەنىڭشە، ءبىزدىڭ بىرىگۋىمىزگە باستى كەدەرگى سىرت كۇشتەر. اقش، رەسەي، جۇڭگو...
ولاردىڭ مۇددەسى مەن ءبىزدىڭ ۇستانىم ساي كەلمەسە ءبىزدىڭ بىرىگۋ تۋرالى باستامامىزدى ءبۇلدىرىپ، اراعا وت سالۋى عاجاپ ەمەس. ماسەلەن رەسەي ورتا ازيانىڭ ءبىرتۇتاس قۇرىلىمعا بىرىگىپ، قۋاتتى كۇشكە اينالۋىن قالامايدى. جانە وعان كەدەرگى كەلتىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەندى جاسايدى.
قىتايدىڭ دا قۇلقىنى جامان. ايماقتاعى قىتايدىڭ ىقپالى كۇن وتكەن سايىن كۇش الىپ كەلەدى. بۇل، تۋراسىن ايتۋ كەرەك ورتا ازيانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قانجار سۇعۋى مۇمكىن قاتەرلى كۇش. قىتايدان ىرگەمىزدى اۋلاق سالعىمىز كەلسە دە، ەكونوميكالىق تۇرعىدان تاۋەلدىمىز. ال ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك بىلىنبەي ەكسپانسيالايتىن تاۋەلدىلىكتىڭ ەڭ ءقاۋىپتى ءتۇرى.
ورتا ازيا ءوز مۇددەسى مەن ءوز پرينسيپتەرىن قالىپتاستىرسا دەيمىن. ايماق ەلدەرى كۇلتوبەنىڭ باسىنا جينالىپ، بۇگىنى مەن بولاشاعىن تالقىلاسا، تارازىلسا ارتىق ەتپەس ەدى. ءدال ءازىر جولايىرىقتا تۇرمىز. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ومىرگە كەلگەن ۇرپاققا وسى بىرىگۋ تۋرالى قۇندىلىقتى ساناسىنا سىڭدىرە بىلسەك، اعا ۇرپاق باستاعان ءىستى سولار اياقتايدى دەپ سەنەمىن.
سالامات مالىبايەۆ (قىرعىزستان)، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ج. بالاسۇعىن اتىنداعى قىرعىز ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى:
– ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى از بولىپ تۇر. سەبەبى، ءالى كۇنگە دەيىن شەكارانى انىقتاۋ ماسەلەسى تولىق شەشىلگەن جوق. ماسەلەن قىرعىزستان كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزبەكستان جانە تاجىكستانمەن اراداعى شەكارا داۋىن شەشە الماي وتىر. قازاقستانمەن دە وسى ماسەلە بويىنشا از-كەم كيكىلجىڭ تۋىنداعان-تۇعىن.
ساۋدا سالاسىندا دا ايماق ەلدەرىنىڭ ورتاق ۇستانىمى جوق. قىرعىزستان مەن وزبەكستاننىڭ ساۋدا ساياساتى بىر-بىرىنە كەراعار. الىس-بەرىسكە كەلگەندە ءبىزدىڭ ەل قازاقستانمەن دە قاباق شىتىسىپ قالعان.
ەڭ باستى ماسەلە، ايماق ەلدەرىنىڭ باسشىلارىندا بىرىگۋگە دەگەن ەرىك-جىگەر از. بارلىعى سوعان تىرەلىپ تۇر. الەۋمەتتىك-مادەني بايلانىستار دا جوقتىڭ قاسى.
باحتييار ءالىمجانوۆ (وزبەكستان)، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تاۋەلسىز زەرتتەۋشى:
– ايماقتا ورتاق وداق قۇرۋعا كەلگەندە قولدان جاساپ العان فوبيالار بار. سونىڭ ءبىرىن ءدىني ەكسترەميزمەن بايلانىستىرادى. اۋعانستانمەن ىرگەلەس وتىرعان ورتا ازيا ەلدەرى تىم دىنشىلدەنگەن، تىم راديكالدانعان دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. مۇنى ايماقتاعى قازاقستان سەكىلدى ەلدەر قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن فاكتور دەپ ەسەپتەيدى.
ورتاق وداق قۇرۋ ءۇشىن ورتاق تاريح جازىلۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ومىرگە كەلگەن ۇرپاق ايماق ەلدەرىنىڭ الماعايىپ جىلدارى باستان كەشكەندەرىن وقىپ-تانىسۋى ءتيىس ەدى. الايدا ورتا ازياداعى بەس مەملەكەت تاريحتى ءوزىنىڭ قالاۋىنا قاراي وقىتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ورتاق تاريحىمىز بار، الايدا ول وقىتىلمايدى، دارىپتەلمەيدى.
ايماق ەلدەرى ەگەمەندىك الا سالا ورتاق وداق، باۋىرلاستىق، بىرىگۋ ماسەلەسىن بەلسەندى كوتەرۋى قاجەت ەدى. ال بىزدەر قايتتىق؟ ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ «ۇلتتىق» جانە «مەملەكەتتىك» يدەنتتىلىگىن ىزدەپ كەتتى.
اۋەلدەن وسى باعىتتاعى ساياسي باعداردى انىقتاۋ قاجەت ەدى. ال ءقازىر كەش سەكىلدى...
ورتاق مادەني كەڭىستىك قالىپتاسقاندا عانا ورتا ازيا ينتەگراسياسى تۋرالى ايتۋعا بولادى.
ءلايلا دەلاۋاروۆا (قازاقستان)، ساياساتتانۋشى، ءال-فارابي اتىنداعى «حالىقارالىق قاتىناستار» فاكۋلتەتىنىڭ اعا ۇستازى:
– مەنىڭشە ورتاق وداق تۋرالى ايتۋعا ءالى ەرتە سەكىلدى. سەبەبى ايماق ءالى دە بولسا تۇراقسىز. ەڭ الدىمەن ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ تۇر. داعدارىستان باس كوتەرە الماي جاتىرمىز. الدىمەن الەۋەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشپەي، ايماقتاعى ءتۇبى ءبىر تۇركى ۇلتتارى وداق تۋرالى ويلانا المايدى.
30 جىل ءوتتى. ورتا ازيا ءالى وڭالعان جوق. ەكونوميكاسىنىڭ باعدارى جوق، تۇراقتى ەمەس.
ايماقتاعى بيلىك ءترانزيتى دە ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتىك شايقالتىپ كەتۋى مۇمكىن.
سىرتقى فاكتوردى دا شەتكە شىعارا المايسىز. ايماقتاعى قىتايدىڭ ىقپالى كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ كەلەدى. قىتايدىڭ بىزگە قاتىستى قانداي جوسپارى ازىرگە بەلگىسىز. سونىسىمەن دە ءقاۋىپتى.
ايماقتاعى رەسەي فاكتورى دا ورتا ازيانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋىن ايقىندايتىن سەبەپتىڭ ءبىرى. ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنا مۇشە قازاقستان مەن قىرعىزستان ءجىپسىز بايلانىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. مۇنداي جاعدايدا ورتا ازيا وداعى تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ورىنسىز.
كارىموۆ كەتكەلى وزبەكستاننىڭ رەڭى وزگەردى. وزبەكستان مەن تۇركمەنستان ءدال ءازىر ورتاق وداق قۇرۋعا ىنتالى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ماسەلەنى شەتقاقپايلاپ كەلگەن ەدى. تاشكەنت باستاما كوتەرەر بولسا، بۇل يدەيانىڭ جۇزەگە اسۋى جۇردەكتەۋى مۇمكىن.
ءانيسا سابىر (تاجىكستان)، كينورەجيسسەر، جازۋشى:
– ءوز باسىم ورتا ازيا دەگەن اتاۋعا قارسىمىن. بۇل اتاۋ ايماق ەلدەرىن جاقىنداتۋدىڭ ورنىنا، اراسىن الشاقتاتاتىن سەكىلدى. مادەني بايلانىستاردىڭ شەكاراسىن شەكتەپ، تىنىسىن تارىلتاتىنداي كورىنەدى.
سىرت كۇشتەردىڭ ارالاسۋى سالدارىنان ارامىز الىستاپ كەتكەنى راس. قازىرگى قولدان جاسالعان شەكارالار سونىڭ بەلگىسى.
ورتا ازيادا ورتاق وداق قۇرۋ ءۇشىن كوپتەگەن ماسەلەلەر شەشىمىن تابۋى ءتيىس. ونىڭ ىشىندە شەكارالىق، مادەني، لينگۆيستيكالىق، انتروپولوگيالىق، تابيعي جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەر شاش ەتەكتەن. وداققا بىرىگۋ ءۇشىن الدىمەن اياعىمىزدىڭ استىندا وراتىلعان مىڭ-سان ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋعا ءتيىپسىز. ونسىز وداق تۋرالى ايتۋ ورىنسىز.
وداق بولعىمىز كەلسە، وتكەنگە ءۇڭىلۋ قاجەت. بۇگىنگى جاساندى يدەولوگيالىق ۇستىندار بىرىگۋگە ىرگەتاس بولا المايدى.
ايماق ەلدەرى ءبىر-بىرىن كىنالاۋدى، تىرناق استانىن كىر ىزدەۋدى توقتاتىپ، گەوساياسي مۇددەلەرىن توقايلاستىرعانى ابزال. سىرت كۇشتەر ءۇشىن ورتا ازيانىڭ مەشەۋ، كەمتار قالپىندا قالعانى كەرەك.
ورتا ازيا اتاۋى ءبىزدى بىرىكتىرمەيدى، ءبىزدى بىرىكتىرەتىن كۇش تۇركىستان.
دايىنداعان، اياۋلىم شايماردان
