قاعاز بەتىندەگى، تەلەديدار مەن عالامتور كەڭىستىگىندەگى رەسمي اقپارات پەن شىنايى جاعداي اراسى الشاقتاعانى سونشالىق، بۇقارا حالىقتىڭ پىكىرى، ەل اۋىزىنداعى «مەن «حاباردا» ءومىر سۇرگىم كەلەدى» دەگەن انەكدوتتاعىداي، بيلىك پەن قوعامنىڭ ۇستانىمى مەن ماقسات-مۇددەلەرىنىڭ بىر-بىرىنەن مۇلدە بولەك، ەش توعىسپاستاي، اجىراپ كەتكەنىنىڭ ايقىن بۇلتارتپاس ايعاعىنا اينالعانى قاشان...
ءبىر جاعىنان، «دابىرا قوشەمەتشىل» باعدارلامالار، ەكىنشى جاقتان، كۇندەلىكتى سۇرقيا كەدەيلىك تىرشىلىك... ەندى بىردە، «كوسەمسىگەن ۇرانداۋلار» مەن اسىرە ماداقتار، ونىڭ ۇستىنە، پاراقورلىق پەن جەمقورلىقتىڭ سالتانات قۇرۋى...
ءادىلىن ايتۋ كەرەك، قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى ەل تىزگىنىن قولىنا ۇستاعان ساتتەن باستاپ حالىقتىڭ كوكەيىندەگى ويلار اشىق ايتىلا باستادى. ميتينگ جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى، سوت پەن اكىمدەر سايلانۋى قاجەت دەدى، ساياسي رەفورمانى كەزەك كۇتتىرمەي باستاۋ ماڭىزدى دەپ جار سالدى. قازاقستان حالقىنا ارناعان «حالىق بىرلىگى جانە جۇيەلى رەفورمالار – ەل وركەندەۋىنىڭ بەرىك نەگىزى» جولداۋىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى: «بىزگە تۇبەگەيلى وزگەرىس كەرەك» دەگەن سوزبەن باستالعان تالداۋلارى، باستى تەزيستەرى سىني كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن. اتاپ ايتساق:
- «بۇگىنگى احۋالدىڭ ءالى دە كۇردەلى ەكەنىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك"؛
- "ۇلتتىق ەكونوميكامىز ءالسىز"؛
- "بانكتەر اۋىلعا ارناپ اقشا سالمايدى"؛
- "مال جاياتىن جەرگە شارۋالاردىڭ قولى جەتپەي ءجۇر"؛
- "اكىمدەر ءتۇرلى سەبەپتەردى سىلتاۋراتىپ، ىقپالدى ادامداردىڭ ىعىنا جىعىلىپ وتىر"؛
- "بالالار وقۋىن تاستاپ كەتىپ جاتىر"؛
- "237 مىڭ جاس وقۋ دا وقىمايدى، جۇمىس تا ىستەمەيدى"؛
- "فورمالدى ەسەپتەردەن گورى ساۋالنامادان حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيى انىق اڭعارىلادى"؛
- «زاڭدى دا، قوعامدى دا، ادامداردىڭ سانا-سەزىمىن دە وزگەرتۋ» قاجەت؛
- "پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋدان جالتاراتىندار قىزمەتتەن كەتۋگە ءتيىس"...
بۇگىن حالىق «قاڭتار قاسىرەتى» دەپ اتاعان اۋىر وقيعادان كەيىن پرەزيدەنت جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءسوزىن باتىل ورىنداۋعا، ىسكە اينالدىرا باستاعانىنا كۋامىز: «پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋدان جالتاراتىندار قىزمەتتەن كەتە» باستادى. «تۇبەگەيلى وزگەرىس باستالدى ما؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپتى ۋاقىت كورسەتەدى. الايدا، ماسەلەنىڭ ءبىز ويلاعاننان الدەقايدا تەرەڭدە جاتقانىنا جانە كەلەڭسىز سالداردىڭ ءبىز كۇتكەننەن الدەقايدا اۋىر ەكەنىنە ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق.
اتا زاڭىمىزعا سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. ەڭ الدىمەن، بارشا ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ەلدىڭ تۇتاستىعىن ويلاۋىمىز ماڭىزدى. ءبىز ءبارىمىز پرەزيدەنتتىڭ بىرنەشە كۇن بويى حالىقتى تىنىشتىق ساقتاۋعا شاقىرعانىنا كۋا بولدىق. سول كەزدە ون مىڭداعان وتانداستارىمىز پرەزيدەنتتەن انارحيا مەن تارتىپسىزدىكتى توقتاتۋ ءۇشىن شۇعىل شارالاردى قولدانۋدى سۇرادى.
جاسىرمايمىن، ءتارتىپ ورناتۋدى رەسمي تۇردە وتاندىق ب ا ق بەتتەرىندە تالاپ ەتكەندەردىڭ قاتارىندا ءوز باسىم مەن دە بولدىم.
پرەزيدەنت قاڭتار وقيعالارىنىڭ كەزىندە اسا قيىن، ءبىراق دۇرىس شەشىم قابىلداپ، ءوزىنىڭ ناعىز كوشباسشى ەكەنىن كورسەتتى. ونىڭ قابىلداعان شەشىمدەرى مەن ارەكەتتەرى حالقىنا، ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنا تۇسىنىكتى. ال سودىرلار مەن انارحيستەردىڭ ارەكەتتەرىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. نەگە بەيبىت ەرەۋىلشىلەر ولاردىڭ ارانداتۋىنا ەرىپ كەتتى؟ ەگەر قارۋلى كوتەرىسشىلەر مەملەكەتتى باسىپ العاندا نە بولار ەدى؟ باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ولار بەيبىت تۇرعىندارعا، اسكەريلەرگە، ايەلدەر مەن بالالارعا، قارتتارعا وق اتاتىن ەدى. ولارمەن بەيبىت كەلىسىم جاساۋ، ولارعا نەگە بۇلاي ىستەدىڭ دەپ سۇراق قويۋ مۇمكىن ەمەس. لاڭكەستەر جەڭىسكە جەتكەندە نە بولاتىنىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ وڭاي. وندايعا، البەتتە، جول بەرۋگە بولمايدى. ءبىز وسى وقيعالاردان ساباق الۋعا ءتيىسپىز. قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىن كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك.
راس، وزگەرىس كەرەك. ءبىراق جەڭىل-جەلپى، «كوسمەتيكالىق» بوياما وزگەرىس ەمەس. ەل پرەزيدەنتىنىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق: «بىزگە تۇبەگەيلى وزگەرىس كەرەك».
وزگەرىس دەمەكشى، ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن.
وتكەن اپتادا تۇركيادا ءىسساپاردا بولدىم. باسقوسۋ ماستەر-كلاسس تۇرىندە ۇيىمداستىرىلدى. بايانداماشىلار – وزبەكستان، قازاقستان جانە قىرعىزستاننان ءبىر ادامنان – ءۇش-اق پروفەسسور. ءار باياندامانىڭ رەگلامەنتى ءبىر ساعاتتان كەم بولماۋى كەرەك. سوزدەن كەيىن، ءبىر ساعات سۇراق-جاۋاپقا بەرىلەدى. ودان كەيىن ءار بايانداما ەكى-ۇش ساعات تالقىلانىپ، پىكىر ايتىلدى، تۇجىرىم جاسالدى. ناعىز «مىي شابۋىلى»، شىعارماشىلىقتى بەلسەندىرۋ، وي قوزعاۋ دەگەنىڭىزدىڭ تاپ ءوزى...
جيىن ەكى كۇنگە سوزىلدى. قاتىسۋشىلارى – عىلىمي مەكەمەلەرىنىڭ جەتەكشىلەرى، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلارى.
اڭگىمە عىلىم جونىندە ءوربىدى.
تاقىرىبىم قازاقستانداعى عىلىمدى باسقارۋ مەن دامىتۋ تەتىكتەرى مەن جولدارى جونىندە بولدى. ارينە، «بۇرىن بىزدە عىلىمعى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 0،13 پايىزى بولىنگەن، ءقازىر ون ەسەگە كوبەيتىپ جاتىرمىز» دەپ، اعىنان جارىلىپ، قولدان كەلگەنشە ەل ابىرويىن جوعارىلاتۋعا تىرىستىق. دەي تۇرعانمەن، كوپتەگەن ساۋالدارعا تۇشىمدى جاۋاپ قايتارا الماعانىمىزدى مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. سۇراقتاردىڭ دەنى مىنا باعىتتا بولدى:
- «باسقا ەلدەردە مەملەكەتتىڭ عىلىمدى باسقاراتىن باستى تەتىگى بولىپ سانالاتىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندا قوعامدىق بىرلەستىككە اينالدىرىلۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟»
- «باسقا ەلدەر اكادەميالىق عىلىمي جۇيەنى بۇكىل عىلىم سالالارىن ۇيلەستىرۋ مەن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانسا، نەگە سىزدەردە، كەرىسىنشە، اكادەميالىق مارتەبە ينجەنەرلىك، پەداگوگيكالىق، اۋىل شارۋاشىلىق، جاراتىلىستانۋ، الەۋمەتتىك، مەديسينالىق، اسكەري عىلىمدار، مەملەكەتتىك باسقارۋ سەكىلدى سالالار بويىنشا ارنايى اشىلعان ءبىرسىدىرعى مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس اكادەميالارعا ۇلەستىرىلدى؟»
- «عالىمداردىڭ وزدەرى عىلىمدى باسقارۋ ىسىنە بەلسەنە قاتىسا الماسا، قاراپايىم شەنەۋنىكتەر مەملەكەتتىك عىلىمدى تۇتاس جانە جەكە-جەكە باعىتتارى بويىنشا جوسپارلاۋ، باقىلاۋ، زەرتتەۋ، ساراپتاۋدى قالايشا ىسكە اسىرادى؟»
جيىندا: «قازىرگى كەزدە قارجىلىق، ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا باسا نازار اۋدارىلۋدا. ول تۇسىنىكتى دە. الايدا، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، سوڭعى جىلدارداعى قازاقستاننىڭ ەڭ كوپ جوعالتقانى، ەڭ اۋىر شىعىنى — عىلىمدى السىرەتكەنى جانە عىلىمي اكادەميالىق جۇيەنى جويا جازداعانى دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى دامىعان عىلىمسىز مادەنيەتتى وركەندەتۋ، ەكونوميكا مەن قارجىلىق جۇيەنى، اۋىل شارۋاشىلىقتى دامىتۋ، ساياسي تۇراقتىلىق ماسەلەسىن شەشۋ – بوس اۋرەشىلىك» – دەگەن پىكىر ايتىلدى.
وسى ورايدا ءبىر اسا قىزىعارلىق جايتپەن بولىسسەم دەيمىن. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ «قازاقستان حالقىنا» اتتى قوردى قۇرۋ تاپسىرماسى سياقتى باستامالار كوپتەگەن ەلدەردە بۇرىننان بار جانە جۇمىسىن جەمىستى اتقارۋدا. مىسالى، تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ۇلت كوسەمى مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ وسيەتى بويىنشا ونىڭ بۇكىل مۇلكى مەن بايلىعىنان، اتاپ ايتساق، ءىرى بانكتەر، زاۋىت-فابريكالار، قوناقۇيلەرى مەن باسقا كوپتەگەن بيزنەس نىساندارىنان تۇسكەن تابىستىڭ ءبارى – تۋعان حالقىنىڭ ءتىلى مەن ادەبيەتى، ونەر-مادەنيەتى مەن تاريحىن زەرتتەۋگە، دارىپتەۋ مەن دامىتۋعا جۇمسالاتىنى بەلگىلى. قانداي عاجاپ فاكت دەسەڭىزشى! ءبىزدىڭ تۇرىك ارىپتەستەرىمىزدىڭ تۇراقتى جانە شەكسىز مەملەكەتتىك ەمەس، جەكەمەنشىك قارجىلىق قاينار كوزى ءاردايىم قىزمەت ەتۋگە دايار جانە اشىق تۇرعانى ادال كوڭىلدەن قىزىعارلىق جانە قابىلداۋعا تۇرارلىق يگى ءىس دەپ سانايمىز.
وسىنداي مودەلدىڭ ەل يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىنىڭ تاعى ءبىر جارقىن ناقتى دالەلىن دە كەلتىرەيىن. ءبىزدى شاقىرعان اتاتۇرىك اتىنداعى مادەنيەت، ءتىل جانە تاريح ۇيىمى انكارا ورتالىعىندا كوپقاباتتى عيماراتى بولعانىنا قاراماستان، بيىل جىل اياعىندا ارنايى سالىنىپ جاتقان كەڭ كەڭسەگە كوشەدى ەكەن. سول جاڭا جەرىنە تىڭ تۇجىرىمدامامەن، سونى كوزقاراسپەن، جۇمىستارىن تازا اكادەميالىق جۇيەگە تولىق سايكەستەندىرىپ جانە، ءتىپتى، ۇيىمدارىنىڭ اتىن «اكادەميا» دەپ اتاپ كوشكىلەرى كەلەدى ەكەن.
وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بۇدان كەيىن جۇڭگو، مالايزيا، كورەيا جانە جاپونيادان كەزەك-كەزەك ءبىر-بىر عالىمنان شاقىرۋ كوزدەلىپتى. سودان سوڭ ەۋروپا مەن امەريكانىڭ تانىمال عالىمدارى تىڭدالادى.
جاڭا عيمارات جۇلدىز پىشىنىندە بولادى ەكەن. تەك جۇمىس كابينەتتەرىنىڭ كولەمى ءجۇز مىڭ شارشى مەتردەن استام. ءتورت قاباتى جەر استىندا (ارحيۆ، قويما جانە ت.ب.)، ءتورت قاباتى جەر ۇستىندە بولادى. ۇلكەن كىتاپحانا، كەڭ، تولىق جابدىقتالعان كەڭسەلەر دە جەتەرلىك...
وي سورابىن جيناقتاساق، نەگە بىزدە سالماقتىڭ ءبارىن مەملەكەتكە ۇيىپ-توگۋ ادەتكە اينالعان؟ مەملەكەتتىك ەمەس كوزدەردەن قارجىلاندىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ الەۋەتى باسقا ەلدەردەن اسپاسا، كەم تۇسپەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ول ءۇشىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن «جالعان قۇندىلىعىمىز» بولعان «مالىمىزدى» ەمەس، دۋالى اۋىزىنا ءۋالى ءسوز قوناقتاعان حالقىمىزدا «جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن كرەدو باسىمدىققا يە بولۋ شارت.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قوعامدىق، گۋمانيتارلىق عىلىمدارىمىز، ءتىلىمىز بەن ادەبيەتىمىز، ءانىمىز بەن كۇيىمىز، ادەت-عۇرپىمىز بەن سالت-داستۇرلەرىمىز، ياعني رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز ۇدايى مەملەكەتتىڭ ەرەكشە قامقورلىعىندا بولۋى مىندەتتى.
ءتىل – وسىنىڭ ءبارىنىڭ تىرەگى، نەگىزى، باستاۋى.
ءتىلسىز ادام جوق. تولىققاندى ادام بولا الماي مامان بولۋعا ۇمتىلعاندار – مامان ەمەس، ايتپاسا، ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى: ولار مامان ەمەس، نادان بولىپ شىعادى! ويتكەنى، ءتىلى جوق، تۇيسىگى مۇقالعان ەكونوميست، تەحنوكرات، كەدەنشى، ينجەنەر، بيزنەسمەننەن ەلگە پايدا ءتيۋى ەكىتالاي.
ءداۋ دە بولسا، «جاقسىلىعى ءوز باسىنان ارتىلماعان» بىرەۋ بولا السا بولار، بۇگىنگى تالعام تارازى تۇرعىسىنان – تابىستى كاسىپكەر، اۋقاتتى ادام شىعار وندايلاردان... ال قازاقتىڭ ۇعىمى بويىنشا، شىنتۋايتىنا كەلسەك، بۇقار جىراۋ ايتقانداي: «پەندە ىشىندەگى ەڭ سورلىسى، ەڭ بيشاراسى، ەڭ جامانى سولار...». انا ءتىلىن بويىنا سىڭىرگەن ازامات ەلگە پايدا كەلتىرە السا عانا، حالقىنا ادال قىزمەت ەتە السا عانا ءوزىن باقىتتى سەزىنەدى. مىنە، ءتىلدىڭ كيەسى مەن قۇدىرەتى وسىندا!
سوندىقتان ءتىل مايدانى – تەك ءتىلشى فيلولوگتاردىڭ، جازۋشىلار مەن ادەبيەتشىلەردىڭ كۇرەسى ەمەس. كەرەك بولسا، ءتىلىمىزدى دامىتۋ ماسەلەسى – ەلىمىزدىڭ باستى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق، ساياسي تالابى، مىندەتى، العىشارتى.
پرەزيدەنت سوزىمەن جالعاستىرايىق: «ۇلت تاعدىرى سىنعا تۇسكەن ساتتە كوزى اشىق ازاماتتار ءاردايىم كوش باستاعان. اداسقانعا ءجون سىلتەپ، جاستارعا باعىت-باعدار بەرگەن. ەل اعالارى ءبىر اۋىز سوزبەن تەنتەگىن تىيىپ، تەكتىسىن تورگە وزدىرعان. ءبىز قانىمىزعا سىڭگەن وسى قاسيەتتەن ايرىلماۋىمىز كەرەك».
قاسىم-جومارت كەمەل ۇلىنىڭ پايىمدارى ناقتى ءارى انىق: «ءدال وسى كەزەڭدە ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇستانىمى جانە بەلسەندىلىگى ايرىقشا ماڭىزدى... سوندىقتان، زيالى قاۋىمدى ەل بولاشاعىنا اسەر ەتەتىن ءاربىر ماسەلەدەن شەت قالماۋعا شاقىرامىن». مەملەكەت باسشىسى حالىق كوكەيىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنە تۇشىمدى جاۋاپ بەرىپ، كوكەيكەستى، كەشەندى، اۋقىمدى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋدا. قولعا الىپ جاتقان ناقتى، قوماقتى، باتىل ىستەرىنە ەل بولىپ قولداۋ كورسەتۋ – ازاماتتىق پارىزىمىز. ويتكەنى سىن ساعاتتا تىزە قوسىپ ارەكەت ەتۋ – بارىمىزگە سەرت!
ەردەن قاجىبەك، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى قوعامدىق جانە گۋمانيتارلىق بولىمشەسىنىڭ اكادەميك-حاتشىسى
