كىم كەلەرىن بولجاماي تۇرىپ، كىمدەردىڭ كەتىپ بارا جاتقانىن، نەسىمەن ەستە قالعانىنا ءبىر كوز جۇگىرتىپ شىققانىمىز ءجون بولار. ەستەرىڭىزدە بولسا، 2012 جىلى 15 قاڭتاردا رەسپۋبليكادا ق ر پارلامەنتى ماجىلىسىنە كەزەكتەن تىس سايلاۋ جانە ق ر ءماسليحاتتارىنا كەزەكتى سايلاۋ ءوتتى. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، سايلاۋدا «نۇر وتان» پارتياسىنا – 80،99%، «اق جولعا» – 7،47%، قكحپ-عا – 7،19%، «اۋىل» پارتياسىنا – 1،19%، جسدپ-عا – 1،68%، «ادىلەتكە» – 0،66%، قازاقستاننىڭ پاتريوتتار پارتياسىنا 0،83% داۋىس بەرىلگەن ەدى. ءسويتىپ، ءماجىلىس قۇرامىنان «نۇر وتان» – 83، «اق جول» – 8، قكحپ – 7 ورىن العان. ال، قالعان 9 ورىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەلەرىمەن تولىققان.
سوڭعى كەزدە جۇرت اراسىندا «زەينەتكەر پارلامەنت» اتالعان بۇل ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ كەيبىرىنىڭ ءوز جۇمىستارىنا كوڭىلدەرى تولماسا، ەندى بىرەۋلەرى وزدەرىنىڭ ءتورتجىلدىق قىزمەتتەرىنە ءدان ريزا كورىنەدى. ءماجىلىستى تاراتۋدى ۇسىنعاننان كەيىن دەپۋتاتتارىمىزدىڭ پارلامەنت مىنبەرىنەن سويلەگەن سوزدەرىنەن بىلۋگە بولادى(http://24.kz/kz/zha-aly-tar/sayasat/item/100966-mys-istedi).
ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ:
«V شاقىرىلىمنىڭ ءماجىلىس دەپۋتاتتارى حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمىس ىستەدى. سايلاۋشىلارمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. اشىق تۇردە كەزدەسۋلەر وتكىزدى. ءار ماسەلەلەردى كوتەردى. مەن بەسىنشى شاقىرىلىم ءوز جۇمىسىن جوعارى دەڭگەيدە اتقاردى دەپ ويلايمىن»، – دەسە، ارىپتەسى مەيرام بەگەنتايەۆ: «جاقسى جۇمىس ىستەدىك دەپ ويلايمىن. ءوزىڭىز بىلەسىز، 5 ينستيتۋسيونالدى رەفورمانى قولداپ، 80-نەن استام زاڭدى شىعاردىق»، – دەپ التىنشى شاقىرىلىمنان ءۇمىتتى ەكەندەرىن بىلدىرگەن.
ال، ءبىزدىڭ ەسىمىزدە، بۇل شاقىرىلىم دەپۋتاتتارى حالىقتىڭ قالاۋىنان گورى بيلىكتىڭ تالابىن ورىنداۋمەن قالدى. ويتكەنى، قانشاما حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان زاڭداردى قابىلدادى. العاشقى جۇمىس جىلىندا انالارىمىزدىڭ زەينەتكەرلىك جاسىن ۇزاتۋعا تاباندىلىق تانىتسا، ەكىنشى جىلى قازاق كوشىنە توقتاۋ سالاتىن زاڭ جوباسىن قابىلدادى. ءۇشىنشى جىلى ەل تاۋەلسىزدىگىنە تونەر قاۋىپكە قاراماستان «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى شارتتى راتيفيكاسيالاۋ تۋرالى» زاڭدى قابىلداعانىمەن قويماي، بالالارىمىزدى مەكتەپتەگى جارتى توقاشىنان قاقتى جانە سابيلەردى اۆتو ورىندىققا تاڭدىرماق بولدى. ال، ءتورتىنشى جىلى بۇل ەلدىڭ قاراپايىم دارىگەرلەرى مەن ۇستازدارى 50، 60 مىڭ تەڭگەمەن، قارا حالىق كۇندەلىكتى مىڭ تەڭگە تاپسا دا كوڭىلى توق بولىپ جۇرگەندە، دەپۋتاتتارىمىز وزدەرىنىڭ 500، 600 مىڭ تەڭگەلىك جالاقىلارىن ازىرقانىپ، حالىقتىڭ نارازىلىعىنا ۇشىرادى. جىل ورتاسىندا بارىمىزدى بازارعا سالىپ، ساۋدالاۋعا جول بەردى. ال، بەسىنشى جىل باستالعاندا ءماجىلىس ءوز قىزمەتتەرىن توقتاتۋدى وتىنسە، سەنات ءتوراعاسى مەملەكەتتىڭ زاڭدارىنا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاتىسى جوعىن ايتىپ، ايدى اسپانعا شىعاردى. پارلامەنتتىڭ باس مىنبەرىنەن مەملەكەتتەگى ەكىنشى زاڭدى تۇلعا ۇلتقا قارسى سويلەۋ ارقىلى پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ بىردەي تاراۋى كەرەكتىگىن دالەلدەپ بەردى.
زاڭ تالقىلاۋ بارىسىنداعى بەلسەندىلىككە كەلسەك، «نۇر وتاننىڭ» 83 دەپۋتاتىنا قاراعاندا، «اق جولدىڭ» 8، قكحپ-نىڭ 7 جانە قحا-نىڭ 9 دەپۋتاتى باسىم بولىپ وتىرعان كەزدەر دە بولدى. الايدا، ولار كوپشىلىكتەن وزىپ، ويلارىن ايتقانىمەن ارتتارىنان قالعان ارىپتەستەرىن ەرتە الماي، كوپشىلىككە باعىنۋمەن بولدى. جالپى ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتى پارلامەنت مىنبەرىندە ناسيحاتتايتىن دەپۋتاتتارىمىز بۇل شاقىرىلىمنان اسا بايقالمادى. ارينە، ۇلتشىلدار ول سايلاۋدا قاتىسىپ، ۇلتتىڭ ءسوزىن ۇلتتىق مىنبەردەن ايتۋدى ماقسات ەتىپ ەدى. الايدا، ولار ءبىزدىڭ ءۇمىتتى سايلاۋعا جەتپەي ءۇزدى. اينالدىرعان 5،6 دەپۋتاتتان باسقالارى جينالىستارعا كەلىپ-كەتۋدەن باسقانى بىلمەي، ءبىزدىڭ پارلامەنت ۇندەمەس پارلامەنتكە اينالىپ، دەپۋتاتتار الدىنداعى ءبىر باتىرمانى باسۋدان ارى اسالمادى. قارسى ءۋاج ايتباسا دا، الدىنداعى قارسى داۋىس بەرەتىن باتىرماعا قاتەلەسىپ باسپاعان جاعدايدا قولىنىڭ ۇشىن تيگىزبەدى. ءتىپتى، ول باتىرمانى باسۋدى ويلاعان دا ەمەس، بار-جوعىن بىلمەيتىن دە شىعار. ءبارى تەك «ءيا» دەگەن باتىرمانى باسۋدى جاقسىلاپ «ۇيرەنىپ» العان ەدى.
ەل اۋزىندا بيىلعى سايلاۋدا پارلامەنتكە «اۋىل» پارتياسى ءوتۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار بار. مەيلى، قاي پارتيا وتسە دە قاراپايىم قازاقتىڭ ءۇنىن پارلامەنتكە جەتكىزە الاتىن ۇلتىن، ەلىن، جەرىن ءسۇيىپ، ەلىنە قىزمەت جاسايتىن ازاماتتار وتكەنى ابزال. جالپى بەسىنشى شاقىرىلىمدا «اقجولدىقتار» از دا بولسا ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرە الدى. ول دا بولسا پارتيا قۇرامىندا ۇلتتىق رۋحى جوعارى ادامداردىڭ ىقپالىنىڭ باسىمدىلىعىن بىلدىرسە كەرەك. قازىرگى كەزدە بيلىك قالاي دا وسى ەلدى قۇراۋشى ۇلتپەن ساناسۋى كەرەك. سوندىقتان، پارلامەنتكە وتكەن قاي پارتيا بولسىن ۇلتشىل تۇلعالاردى ءوز قاتارلارىنا تارتقانى ءجون. كەلەسى شاقىرىلىمنان از دا بولسا ءۇمىت كۇتەمىز، سەبەبى ءقازىر باس پارتيامىز «نۇر وتاننىڭ» باسشىلىعىندا ۇلتقا ادال بەرىلگەن اسقار مىرزاحمەتوۆ پەن كەڭەسشىسى بولىپ بەرىك ءۋالي مىرزالار وتىر. ول كىسىلەر «نۇر وتاننان» وتەتىن ۇمىتكەرلەردى ۇلتتىق سۇزگىدەن وتكىزە الار.
بەسىنشى شاقىرىلىم دەپۋتاتتارى ەكى جىل ىشىندە ءبىر زاڭدى ەكى رەت ەكى باعىتتا قابىلدادى. ياعني، 2013 جىلى قازاق كوشىنە تۇساۋ سالاتىن، 2015 جىلدىڭ سوڭىندا سول تۇساۋدى الاتىن زاڭ قابىلداعان ەدى. وسى ەكى زاڭ قابىلدانۋ ارالىعىندا پارلامەنتتىڭ «ءۇشىنشى پالاتاسى» پايدا بولدى. ولار ەلباسى مەن ۇكىمەتكە 2013 جىلعى زاڭنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن تيىمسىزدىگىن تۇسىندىرە وتىرىپ، قازاق كوشىنىڭ جاندانۋىنا اسەر ەتەتىن زاڭنىڭ ىسكە اسۋ جولىندا ناعىز پارلامەنتتىڭ جۇمىسىن اتقاردى جانە ولاردىڭ جۇمىسى ناتيجەلى بولدى. ولار – اقىن اۋىت مۇقيبەك باستاعان ەلىمىزگە تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان كەزدەرى، «جان ەمەس ماعان كەرەگى، كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» دەپ كەلگەن ازاماتتار ەدى. سول ازاماتتاردىڭ ەڭبەگىمەن، «قامشى»، «اباي» سياقتى اقپارات قۇرالدارى مەن وقىرماندارىنىڭ دەم بەرۋىمەن كوش قايتا جاندانۋعا باعىت الدى.
كوش دەمەكشى، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى الىس-جاقىن شەتەلدە تۇرىپ جاتقان 1 ميلليونعا جۋىق قازاق قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى – جالعىز وتانىمىزعا كەلدىك. 1 ميلليون قازاقتىڭ ىشىندە تاۋەلسىز ەلدىڭ تاڭى ءۇشىن ءار سالادا قىزمەت ەتىپ جاتقان ازاماتتار بار. قاراپايىم جۇمىسشى شارۋا قازاقتان باستاپ سپورتتا ەل مەرەيىن اسقاقتاتقان مۇستافا وزتۇرىك، قانات يسلام، باقىت سارسەكبيەۆ سياقتى باتىر وعىلاندار مەن بىرگە اقىن-جازۋشى، جۋرناليستەر، ساياساتكەر مەن كاسىپكەرلەر، شىعىستانۋشى ءنابيجان مۇحامەتجان ۇلى سياقتى ءار سالاداعى وزىندىك ورنى بار عالىمدار كەلدى. ءبىراق، ءالى دە بولسا شەتەلدەردە 5 ميلليوننان استام قازاق تۇرىپ جاتىر. سوندىقتان، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى پارلامەنت قابىرعاسىندا ءجيى ءسوز بولىپ تۇرارى اقيقات. ەندەشە، پارلامەنتتىڭ قۇرامىندا ىشتەگى جانە سىرتتاعى قازاقتاردىڭ قال جايىنان تولىق مالىمەتى بار ازاماتتار بولۋى كەرەك. «شىمشىق سويسا دا، قاساپشى سويسىن» دەگەن قازاق ماقالى بار. شەتتەگى 5 ميلليون قازاق ءۇشىن شەتەلدەن كەلگەن 5 قازاقتىڭ پارلامەنت قۇرامىندا بولۋى قاجەتتىلىك دەپ سانايمىن. ءبىز ءۇشىن ءار قازاقتىڭ تاعدىرى ماڭىزدى، ال، سىرتتاعى قازاقتىڭ جايى دا پارلامەنتكە جەتىپ وتىرۋ كەرەك. قازاقتىڭ ءبارى باۋىر، ءبارى تۋىس، ءبارى دە سىرتتاعى قازاق ءۇشىن كۇيىنەدى، سۇيىنەدى. ءبىراق، كوز كورىپ، قولمەن ۇستاعانداي بولماسى انىق. ەلىمىزگە كەلگەن قوناقتارىمىزعا دا پارلامەنتتەن (قحا) ارنايى ورىن بوساتىپ وتىرمىز عوي. سوندىقتان، شەتتەگى قازاقتىڭ تاعدىرى ءۇشىن پارلامەنتتە ارنايى ورىن بولعانى ءجون دەپ بىلەمىن. قالايدا وسى جولعى التىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتارىنىڭ ىشىنەن شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدى كورگىم كەلەدى. بىزدەگى «نۇر وتاننان» باستاپ نەگىزگى پارتيالاردىڭ قۇرامىنا كىرگەن قانداستارىمىز جوق ەمەس، پارتيا جەتەكشىلەرى وسى جاعىن ويلاستىرعانى ءجون.
ءماجىلىستى تاراتۋدى ايتپاس بۇرىن اقپارات قۇرالدارى دەپۋتاتتارىمىزدىڭ ءبىرتالايىنىڭ زەينەتكەر ەكەنىن جارىسا جازعان بولاتىن. جوعارىدا دا جازدىم، پارلامەنت ءۇنسىز پارلامەنتكە اينالدى دەپ. وعان سەبەپ، قازىرگى پارلامەنت زەينەتكەرلەر بولۋىمەن بىرگە زامان تالابىنا ساي ەمەس. الەمدىك داعدارىس پەن شيەلەنىسكەن حالىقارالىق جاعدايعا ساراپتاما جاسايتىنداي بىلىكتى ەكونوميستەر مەن ساياساتتانۋشىلار كەم. دوس كوشىم، دوسىم ساتپايەۆ، راسۋل جۇمالى، ايدوس سارىم سياقتى ساياساتكەرلەر مەن مۇحتار تايجان سياقتى ەكونوميستەردىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي ساراپتامالارى پارلامەنت تورىنەن ايتىلار بولسا، ەلدىڭ دە ەرتەڭىنە ءۇمىتى بولار ەدى. سوندىقتان، پارلامەنت شىنىمەن جاڭا قۇراممەن جاساقتالار بولسا، باستى ورىندى ەكونوميستەر مەن ساياساتتانۋشىلار يەلەنۋى كەرەك. قالعان ورىندارعا ءار سالانىڭ بىلىكتى ماماندارىن تارتقان ءجون. ارينە، ول ادامدار الدىمەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى باستى ورىنعا قوياتىن تۇلعالار بولۋى كەرەك. بۇنىڭ ءبارىن ءبىز ۇمىتپەن ايتىپ وتىرمىز عوي. ءبىراق، بيلىك «قازانشىنىڭ ءوز ەركى قايدان قۇلاق شىعارسا» دەپ، سايلاۋ دا، سايلاۋدان كەيىنگى دەپۋتاتتار دا اباي اتامىزدىڭ:
«بولىس بولدىم مىنەكي،
بار مالىمدى شىعىنداپ.
تۇيەدە قوم، اتتا جال،
قالمادى ەلگە تىعىنداپ.
سويتسە-داعى ەلىمدى،
ۇستاي المادىم مىعىمداپ.
كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ.
ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرتسىپ،
شالا ۇعامىن قىرىنداپ»، – دەپ بەينەلەگەن بولىستىڭ كۇيىن كەشپەسە بولعانى. ءبىر انىعى، ۇلتشىلدار مەن شەتتەن كەلگەن قانداستار بار مالىن دەپۋتات بولۋ ءۇشىن شىعىنداي قويمايدى.
تۇردىبەك قۇرمەتحان
