ماقالانىڭ گازەتتەگى نۇسقاسى.[/caption]
وتكەندە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ شاقىرتۋىمەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ شاردارا جانە ماقتاارال اۋداندارىن ارالاپ قايتتىق. ءبىز نە كوردىك؟ قانداي ماسەلەلەرمەن تانىستىق؟ سىزگە قىزىق بولسا، مۇنىڭ ءبارىن تومەندەگى ماقالادا تارقاتىپ ايتاتىن بولامىز.
ناننىڭ ءقادىرىن بىلمەي ءجۇرمىز بە؟
اۋەلگى اڭگىمەنى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ وزىنەن باستايىق. بۇل مينيسترلىكتىڭ باسىنان داۋ ارىلمايدى، نەگىزى. اسىرەسە، استىق جيناۋ ناۋقانى كەزىندە بىلىق كوبەيەدى. جىلدا ءبىر اقپاراتتى ەستيمىز: «استىقتىڭ وتىز پايىزدايى جينالماي دالادا قالىپتى...».
ەستەرىڭىزدە بولسا، وتكەندە اۋىل شارۋاشىلىعى ۆيسە-مينيسترى ساپارحان وماروۆ «ناندى تۋراپ ساتايىق» دەپ ءدۇيىم جۇرتتىڭ جاعاسىن ۇستاتقان. وڭتۇستىكتى ارالاعان ساپارىمىزدا الدىمەن وسى وماروۆپەن سۇحباتتاستىق. سونىمەن ۆيسە-مينيستر نە دەيدى؟
– جۋرناليستەر جۇرتقا مەنىڭ ءسوزىمدى دۇرىس جەتكىزگەن جوق. مەن ەگەر «تولىق تاۋىسا الماساڭ، ءبىر بولكەنى بۇتىندەي الۋدىڭ كەرەگى جوق» دەدىم. سەبەبى، نانعا قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك. اس اتاسى – نان. بۇتىندەي ءبىر ناندى ساتىپ الىپ، كەيىن ونى تاۋىسا الماي، اقىرى قوقىسقا توگە سالاتىن ادامدار جوق ەمەس، بار. ءبىز ناننىڭ ءقادىرىن بىلمەي ءجۇرمىز، – دەيدى وماروۆ.
73 ملرد. تەڭگە قايدا كەتتى؟
ءبىراق، سىنعا قالعان جالعىز وماروۆ ەمەس. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ باسقا دا قۇرىلىمدارى ءجيى-جيى «كوزگە» ءتۇسىپ ءجۇر. بىلەتىن بولساڭىز، بۇدان بۇرىن ەسەپ كوميتەتى مينيسترلىككە قاراستى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ جۇمىسىنان ءبىرقاتار زاڭبۇزۋشىلىقتى انىقتاعان بولاتىن. الگى زاڭبۇزۋشىلىقتىڭ قۇنى – 73 ملرد تەڭگە دەلىنگەن!
سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى يسلام ابىشيەۆ اقپارات قۇرالدارىنا قاراتا: «ايىپتاۋعا اسىقپاڭىزدار!» دەگەن...
سونىڭ سەبەبىن ءبىز وسى جولعى وڭتۇستىك ساپارىندا بىلدىك.
– ءيا، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان زاڭ بۇزۋ بولدى. مۇنى بىلە تۇرا جاسادىق. ويتكەنى ەلدىك ماڭىزى بار ۇزاقمەرزىمدى جوبانى اياقتاۋ كەرەك ەدى. مەملەكەتكە قارجىلىق تۇرعىدان ەشقانداي زيان كەلتىرگەن جوقپىز. نەگىزىندە، اياقتالماعان جوبالاردىڭ سانى وننان اساتىن، ءقازىر بەسەۋى قالدى. جوبالاردى اياقتاۋ ءۇشىن ىشكى رەسۋرستارىمىزدى (قارجىنى ايتادى –رەد.) شىعىندادىق. ءيا، مويىندايمىز، بۇل دا – زاڭ بۇزۋ. ءبىراق، سونىڭ ارقاسىندا ءبىر عانا سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ باعدارلاماسى بويىنشا ءبىز تريلليون تەڭگە ۇنەمدەدىك، – دەيدى يسلام ابىشيەۆ.
ول نەنى ايتىپ وتىر؟ نەندەي زاڭ بۇزعان ەكەن؟ تۇسىندىرە كەتەيىك.
سونىمەن...
مۇنداي «زاڭ بۇزۋدىڭ» ءبىر مىسالى – شاردارا سۋ قويماسىنداعى ارناساي بوگەتىن (پلوتيناسىن) رەكونسترۋكسيالاۋ بولىپتى.
بۇل بوگەت مينيسترلىكتىڭ ىشكى قاراجاتى ەسەبىنەن سالىنعان ەكەن. نەگىزىندە، شاردارا سۋ قويماسىن جانە وعان جاقىن جاتقان اۋماقتى قايتا قالپىنا تۋرالى ماسەلە بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن كوتەرىلگەن ەدى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن (2012 جىلى) بوگەت جاساۋعا قاجەتتى توپىراقتى ۇيۋگە 3 ملرد تەڭگە بولىنگەن. بولدى.
سودان بۇل جۇمىس ءۇش جىل بويىنا توقتاپ قالىپ، بىلتىرعى جىلى قايتا جاندانعان-تۇعىن. سۋ كوميتەتى بوگەت قۇرىلىسىنا قاجەتتى قاراجاتتى 14 ملرد-تان 11 ملرد تەڭگەگە دەيىن قىسقارتىپتى. ونىڭ 5 ميللياردى يگەرىلىپ قويىپتى.
قىركۇيەك ايىنان بەرى بوگەتتىڭ 11 شاقىرىمى سالىنىپ، بۇدان سىرت ونىڭ جانىنان 17 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان جول سوعىلۋدا ەكەن. ونى دا كوردىك.
ەندىگى جەردە «بۇل بوگەت نەگە كەرەك؟» دەگەن ساۋالعا توقتالايىق. بۇل ءۇشىن بىرىنشىدەن، وتكەنگە شەگىنىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى.
90 جىلدىڭ باسىندا قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ شەكاراسى زاڭ جۇزىندە بەكىتىلگەننەن كەيىن شاردارا سۋ قويماسى مەن ارناساي بوگەتى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا قالادى.
ال سۋ قويماسى مەن بوگەتكە تىكەلەي الىپ باراتىن جانە ماقتاارال، شاردارا اۋداندارىن بايلانىستىرىپ جاتقان قاسقا جول...وزبەكستاننىڭ تەرريتورياسىندا قالىپ قويادى.
ەندىگى جەردە مۇنىڭ سالدارى قانداي بولعانىن ايتايىق؟ بىرنەشە ۇلكەن اۋداندى بايلانىستىرىپ تۇرعان جول وزبەكتىڭ جاعىندا قالىپ قويعاننان كەيىن جۇرت بوگەتكە قايىقپەن باراتىن بولعان. ارينە، امال جوقتىقتان... ال ماقتاارال مەن شاردارا اۋداندارىنىڭ ەل-جۇرتى بىر-بىرىنە قاتىناۋ ءۇشىن بۇرىنعىداي 30 ەمەس، 160 شاقىرىمدى ەڭسەرۋگە ءماجبۇر بولعان.
بۇعان دا شىداۋعا بولار ەدى. الايدا جۇرت كورشى ەلگە تەگىن اعىپ جاتقان سۋدان تاپشىلىق كورمەسە.
– سۋ قويماسىنىڭ جوبالىق قۋاتى 5 ملرد تەكشە مەتردەن اسىپ تۇسەدى. مۇنى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. جوبالىق قۋاتتى وسى كورسەتكىشكە جەتكىزۋ ءۇشىن الدىمەن بوگەتتى بەكىتۋ كەرەك ەدى. سەبەبى، قىستا سۋ اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ كەتەتىن، سونىڭ سالدارىنان سۋدى اعىتىپ جىبەرۋگە نەمەسە رەگۋلياتوردا ساقتاۋعا ءماجبۇر بولاتىنبىز. بوگەتتىڭ قولدانۋ ەرەجەسىن قاراساڭىز، «بۇل بوگەت ۇزاق سۋ ساقتاۋعا ارنالماعان» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. ءبىراق، جەرگىلىكتى جۇرت كوكونىس، جەمىس-جيدەك ەگەدى. امال جوق، زاڭ بۇزىپ، سۋدى سۋارۋ ناۋقانىنا ارناپ ساقتايتىنبىز. بۇل باقانداي ءۇش اي...وڭتۇستىك اگرارلى ءوڭىر، مىڭداعان گەكتاردان اسىپ جىعىلاتىن سۋارمالى جەر بار. جۇرت شىلدە تۋماي جاتىپ سۋدان تارىعاتىن، استىق كۇيىپ كەتەتىن. كەلەسى جىلى جۇيەلى جۇمىستى جولعا قويىپ العاننان كەيىن ءبىز شارۋالارعا ملرد تەكشە مەتردەن اسا سۋ بەرەتىن بولامىز، – دەيدى يسلام ابىشيەۆ.
سۋارمالى جەردىڭ ءاربىر گەكتارى جەر ەمگەن ادامعا 5 مىڭ دوللار تابىس بەرەدى ەكەن. شاردارانىڭ شارۋالارى سولاي دەيدى. ءبىراق، ءاربىر قىس نەمەسە كوكتەم سايىن الگى ارناسايداعى وراسان مول سۋ بوگەت سۋ ساقتاۋعا ارنالماعاندىقتان بەكەرگە وزەنگە اعىلىپ نەمەسە قۇمعا ءسىڭىپ كەلگەن.
شاردارا سۋ قويماسىنىڭ بويىمەن بوگەت سالىناردا شاردارا اۋدانىنىڭ اكىمى ەرەكشە قۋانىپتى.
– ءبىز بۇل سۋدى دا، جولدى دا ۇزاق كۇتتىك. قۇداي قالاسا، ەكى اۋداننىڭ اراسىندا جول سوعىلادى، ارالىق قىسقارادى، سۋ بولادى. سۋارمالى جەرىمىز كوپ. ماقتا، ءجۇزىم، باسقا دا باقشا ونىمدەرىن ەگەمىز. ەكى اۋداننىڭ اراسىندا اۆتوبۋس جۇرگىزەمىز. ال سۋ قويماسىنىڭ جانىنا جاعاجاي سالىپ، تۋريزممەن اينالىسپاق ويىمىز بار. ءقازىردىڭ وزىندە شاردارادا بالىق وڭدەيتىن شاعىن زاۋىتتار جۇمىس ىستەيدى. بۇعان قوسىمشا سۋ كەلەتىن بولسا، اۋدانعا ءار كىرەدى، – دەيدى حاميت ايتورەيەۆ.
«شاردارا» وزبەككە بۇيىرمادى
ەندى بۇل «بوگەت نەگە كەرەك؟» دەگەن ساۋالدىڭ ەكىنشى سەبەبىن ايتالىق.
يسلام ابىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، بوگەت انە-مىنە اياقتالماق. قۇرىلىسى قاڭتاردىڭ اياعىنا جەتپەي ءبىتۋى ءتيىس.
نەگە؟ بۇدان كەشىكسە، كۇن جىلىپ، شاردارا سۋ قويماسىنداعى سۋدىڭ دەڭگەيى كوتەرىلىپ كەتەدى. كوتەرىلىپ كەتسە، ءدال ىرگەسىندەگى شەكاراعا جەتىپ، ءتىپتى ودان اسىپ ءتۇسۋى عاجاپ ەمەس. وزبەكتەر دە وسىنى كۇتىپ وتىر ەكەن. سۋ وزبەكتىڭ شەكاراسىنا جەتسە، حالىقارالىق سۋ زاڭناماسىنىڭ تالابىنا ساي كورشى ەل بۇل سۋعا تالاسا الادى، ءتىپتى سۋدى ءوز يگىلىگىنە پايدالانۋ ماقساتىندا ينفراقۇرىلىم سوعىپ الۋى عاجاپ ەمەس. مۇندايدا شاردارا سۋ قويماسىنىڭ تاعدىرىن وزبەكستانمەن بىرىگىپ شەشۋگە تۋرا كەلەر ەدى. ازىرگە بۇل سۋمەن نە ىستەسەك تە، قالاي قولدانساق تا ءبىزدىڭ ەركىمىزدە. بوگەتتى ەرتەرەك سالىپ ءبىتىرۋدىڭ ءبىر قاجەتتىگى وسىندا. كوردىڭىز بە، قالاي؟
– ءبىزدى زاڭ بۇزدى دەيدى. ءيا، بۇزدىق. بۇگىنگى بوگەت وسى «زاڭ بۇزۋدىڭ» ءبىر دالەلى. ءبىز مۇنى ءوزىمىزدىڭ ىشكى قاراجاتتىڭ ەسەبىنەن سالدىق. گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستا بىزدە 10 مىڭعا تارتا مامان بار. جۇمىسى ماۋسىمدىق. ماۋسىمدىق جۇمىس بولعاندىقتان 1500-دەن اسا ارنايى تەحنيكا قاڭىراپ تۇردى. وسى مامانداردى، تەحنيكانى تارتىپ، بيۋدجەتكە ارتىق سالماق سالماي جۇمىستى باستاپ كەتتىك. ءازىر بوگەتتى تاسپەن ەمەس، بەتونمەن تۇرعىزىپ جاتىرمىز. مۇنىڭ ءوزى ۇنەمدەۋدىڭ جولى، – دەيدى ابىشيەۆ.
P.S. قورىتا ايتساق، كورگەنىمىز وسى. شاردارا سۋ قويماسىنىڭ بويىمەن بوگەت سوعىلىپ جاتىر. بولاشاقتا جانىنان جول جۇرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە شەكارانىڭ كەسىرىنەن بىر-بىرىنەن «اداسىپ»، اۋىل-ايماقتى بايلانىستىراتىن بولادى. ەڭ باستىسى بۇدان بىلاي سۋدان تاپشىلىق تارتپايدى.
دۋمان بىقاي
