ايتالىق، ولار نەگە بيلىكتە جوق؟ سول وقيعانىڭ ورتاسىندا بولعاندارعا بيلىكتەن تىم قۇرىماعاندا ءبىر ورىن بۇيىرۋى كەرەك ەدى. كەيىن، تاۋەلسىزدىك العاندا...
ءيا، نۇرتاي سابيليانوۆ بار. ءبىراق، ول جالعىز ءوزى نە شەشەدى؟ ماسەلە ءتىپتى سابيليانوۆتا ەمەس.
سول وقيعانىڭ ناقتى بەلورتاسىندا بولعانداردىڭ بارلىعى بولماسا دا، ءبىرازى بيلىكتە وتىرسا، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دەگەن كوزقاراستا دا ءداپ بۇگىنگىدەي بولماس ەدى عوي، دەيمىز ءبىز.
بۇگىنگى كوزقاراس قانداي؟ مۇنى ءوزىڭىز دە بىلەسىز. بولماسا، قازىرگى بيلىكتە وتىرعانداردىڭ قانشاسى 1986 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا الاڭدا بولدى، ايتىپ بەرە الاسىز با؟
ءوزىڭىز ويلاڭىز، ءبىز جەلتوقسان وقيعاسىن جىلىنا ءبىر رەت ەسكە الامىز. ونىڭ وزىندە دە اتى بار، زاتى جوق ەسكە الۋ سىقىلدى كورىنەدى. جوق، راس. ار جاعىنداعى جاڭا جىلدىڭ مىسى باسىپ كەتەدى دە تۇرادى. اڭگىمە جاڭا جىلدا دا، جەلتوقسان تۋماي تۇرا قۇرىلعان دا شىرشادا دا ەمەس، بىزدىڭشە...
«ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن جەلتوقساننىڭ رۋحىن سەزىنە الماي ءجۇرمىز» دەيدى الدەكىمدەر. جەلتوقساننىڭ رۋحىن سەزىنۋ ءۇشىن سول وقيعانىڭ كوزى ءتىرى كۋاگەرلەرى كوز الدىمىزدا قالقايىپ ءجۇرۋى كەرەك ەدى، ەڭ الدىمەن.
ولار قايدا ءقازىر؟ شىنىمەن قايدا، نە ىستەپ ءجۇر؟ سايدا سانى، قۇمدا ءىزى بار ما وزدەرىنىڭ؟
باس-باسىنا جەكە-جەكە ۇيىم قۇرىپ العان دەيدى، ولار. دەمەك، باس-باسىنا بي. ءبىر-بىر قوزعالىستىڭ جەتەكشىلەرى ەكەن.
«جەلتوقسان»، «جەلتوقسان اقيقاتى»، «ۇلى جەلتوقسان»، «تاۋەلسىزدىك قىراندارى»، جيناقتاپ ايتساق جەتى بىردەي ۇيىم جۇمىس ىستەيتىن كورىنەدى. نە ءۇشىن؟ بۇل كىمگە كەرەك ءقازىر؟ ودان بەرى وتىز جىل ءوتتى ەمەس پە؟
ودان قالدى، مۇنشاما قوزعالىستىڭ قاجەتى قانشا؟ مۇنىڭ ءوزى جەلتوقسانشىلاردىڭ ءوز اراسىنداعى اۋىزبىرلىكتىڭ ازدىعىن، ارازدىقتىڭ كوپتىگىن كورسەتپەي مە وسى؟
جەلتوقسانشىلاردىڭ الەۋەتىن وسىدان وتىز جىل بۇرىن پايدالانۋ كەرەك ەدى، نەگىزىندە. پايدالاندىق تا. قامادىق، ۇردىق، سوتتادىق، اتتىق، اقىرى... تاۋەلسىزدىك الدىق. ودان كەشتەۋ، تاۋەلسىزدىڭ العاندا نەگە ەسكەرمەدىك؟ ءقازىر مە؟ ءقازىر كەش...
كەرەك دەسەڭىز، جاڭا تاۋەلسىزدىك العان قازاقستاننىڭ ۇكىمەتىن، جالپى بيلىكتى بۇتىندەي بولماسا دا ءىشىنارا وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانداردان جاساقتاسا ۇتىلار ما ەدىك؟
ايتپەسە، سول جەلتوقسانشىلاردىڭ اۋعان ارداگەرلەرىنەن نەسى كەم؟ ءبىز اۋعان ارداگەرلەرىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جاقسى بىلەمىز. سەبەبى، ءۇنسىز جاتپايدى. ءبارى دە بەلسەندى.
ايتالىق، سول وقيعانىڭ ورتاسىندا بولعان جەلتوقسانشىنىڭ ءبىرى ءقازىر الماتى قالاسىن باسقارىپ وتىرسا، بۇدان كىم كەمىستىك كورەر ەدى، ايتىڭىزدارشى؟ ول قالانى ەسىموۆتەن (بايبەكتىڭ الدىنداعى اكىم) كەم باسقارار ما ەدى؟ اكىم بولۋعا لايىقتى جەلتوقسانشى جوق دەگەنگە سەنبەيمىن.
ايتپاقشى، الماتىنىڭ بۇرىنعى اكىمى احمەتجان ەسىموۆ ءوزى «بيلىك قۇرعان» 8 جىلدا تاپ تۇمسىعىنىڭ الدىنداعى تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنە كەلىپ تىم قۇرىماعاندا ءبىر رەتتە بولسا تاعزىم ەتۋگە، جارايدى، تاعزىم ەتپەي-اق قويسىن، ءدال سول 16 جەلتوقساندا الگى مونۋمەنتتىڭ الدىنا بارىپ كورىنىپ كەتۋگە دە جاراماپتى.
جەلتوقسان وقيعاسىنا جانە سوعان قاتىسقاندارعا، سوتتالعاندارعا، قان توككەندەرگە، قۇربان بولعاندارعا دەگەن «قۇرمەتتىڭ» كورىنىسى وسىنداي دەپ بىلدىك، ءبىز. ءاي، ءبىراق ەلدىڭ ءوزى سەزىنە الماي جۇرگەن جەلتوقساننىڭ رۋحىن، ەسىموۆ قاي تۇرىمەن سەزىنسىن...
انىعىندا، بىزدە دە مايدان بولدى عوي. ۋكرايناداعى مايدان مۇنىڭ جانىندا تۇككە تۇرمايدى (جەلتوقسان كوتەرىلىسى كۇللى كسرو-نىڭ قۇلاۋىنا الىپ كەلگەن ەكەن). ءبىراق، ول جاقتاعى كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوشباسشىلارى دا، ەرىكتىلەرى دە (ۆولونتەرلەردى ايتامىز) ەشقايدا قۇرىپ كەتكەن جوق. جوعالعان جوق. كوپشىلىگى بيلىككە باردى.
جەلتوقسانشىلار نەگە بيلىكتە جوق؟ تاعى دا سونى ويلايمىز. تاعى دا سول ساۋال مازالايدى.
جەلتوقسان تۋرالى «اللاجار» ءفيلمىن، «قىزعىش قۇستى» كوردىك. ءبىرىنشىسى ءالى كۇنگە تەلەارنالاردان كورسەتىلمەيدى. ەكىنشىسى اجەپتاۋىر. ءبىراق بۇل وقيعانى وسى ەكى فيلممەن بىتىرۋگە بولا ما؟ بۇل – ازاتتىق جىرى. ول جايىندا قانشا جازساق تا، قانشا ايتساق تا ازدىق ەتەدى. كەيدە باتىستىڭ وسىنداي وقيعالار تۋرالى توم-توم كىتاپتارى مەن مىڭداعان فيلمدەرىنە قاراپ، ءوزىمىزدى ايايمىن. ءبىزدىڭ قاھارماندار، شىن مانىندەگى ەڭ اياۋلى قاھارماندارىمىز ۇمىت قالىپ كەلەدى. كىم كەدەرگى وعان؟
رەسەي مە؟ جوق. بيلىك پە؟ ولار نەگە جەلتوقساندىق رۋحتان سەسكەنەدى؟ تۇسىنسە، بيلىك جەلتوقساندىق رۋحتى دارىپتەۋ ارقىلى ءوزىنىڭ كەم-كەتىگىن تولتىرۋعا ءتيىس ەدى عوي...
انىعىندا، بىزدە دە مايدان بولدى عوي. ۋكرايناداعى مايدان مۇنىڭ جانىندا تۇككە تۇرمايدى (جەلتوقسان كوتەرىلىسى كۇللى كسرو-نىڭ قۇلاۋىنا الىپ كەلگەن ەكەن). ءبىراق، ول جاقتاعى كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوشباسشىلارى دا، ەرىكتىلەرى دە (ۆولونتەرلەردى ايتامىز) ەشقايدا قۇرىپ كەتكەن جوق. جوعالعان جوق. كوپشىلىگى بيلىككە باردى. ياسەنيۋك ۇكىمەتباسى، كليچكو مايداننىڭ وشاعى بولعان كييەۆتىڭ اكىمى بولىپ وتىر. مينيسترلىكتەگى ءىرىلى-ۇساقتى قىزمەتتىڭ باسى-قاسىندا ەرىكتىلەر ءجۇر. ولار جاڭا ۋكراينانىڭ قابىرعاسىن قالاۋدا...
P.S. بيىل جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 30 جىل تولادى. بىلتىر جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىن، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ وتكىزگەنبىز. بيىل قالاي بولار ەكەن؟
دۋمان بىقاي
