2017 جىلى قازاقستاندا لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ باستاماسى رەسمي تۇردە كوتەرىلدى. الايدا ارادا سەگىز جىل وتسە دە، جاڭا ءالىپبي تولىق بەكىتىلمەي، رەفورما جارتى جولدا تۇرالاپ قالدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى ەردەن قاجىبەك پەن ساياساتتانۋشى دوس كوشىم بۇل باستامانىڭ نە سەبەپتى سوزبالاڭعا تۇسكەنىن Dalanews.kz تىلشىسىنە ءتۇسىندىردى.
عالىم ەردەن قاجىبەكتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدى توقتاتپاعان. تەك قاتەسى كوپ، عىلىمي نەگىزسىز نۇسقالاردان باس تارتقان.
“لاتىن ءالىپبيىنىڭ دايىن بولعانىنا 30 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. ناقتىراق ايتساق، 1991 جىلدان باستاپ قولعا الىندى. مەن كوميسسيا باسشىسى رەتىندە سول نۇسقانى ۇسىندىم. الايدا بيلىككە بۇل ۇنامادى. كەيىن ۇسىنىلعان الىپبيلەرگە بىردە-بىر كاسىبي عالىم قاتىسقان جوق. ءبىز، كەرىسىنشە، سول شيكى نۇسقالاردى سىناۋمەن الەكپىز”، – دەيدى ەردەن قاجىبەك.
عالىمنىڭ سوزىنشە، قازىرگى تاڭدا مەملەكەت باسشىسىنىڭ عالىمدارعا قولداۋ كورسەتۋى – وڭ وزگەرىس.
“باعىمىزعا وراي، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى عالىمداردىڭ پىكىرىن اشىق قولداپ وتىر. سوندىقتان سابىر ساقتاۋ كەرەك. جۋىردا ءبارى ءوز ورنىنا كەلەدى دەگەن سەنىمىم زور”، – دەيدى ول.
ۇدەرىستىڭ تەجەلۋ سەبەپتەرى
پروفەسسور لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ باياۋلاۋىنا باستى سەبەپ رەتىندە جوعارى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ شامادان تىس ارالاسۋىن اتادى.
“جىبەرىلگەن ورەسكەل قاتەلەردى تۇزەتۋ وڭاي ەمەس. بىرەۋلەر بيلىككە جاعىمپازدانۋ ءۇشىن، بىرەۋلەر ءوزىنىڭ “بىلىكتىلىگىن”، “اقىلدىلىعىن، ساۋاتىن” كورسەتۋ ءۇشىن، بىرەۋلەر (اشىعىن ايتايىن) ناداندىقتان، باسقالار “تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن” ارالاسىپ وتىر. ال ۇلتتىق ءالىپبي – پىكىرتالاس نەمەسە شىعارماشىلىق ىزدەنىس الاڭى ەمەس، ناقتى ءتىل زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنەتىن عىلىمي جۇمىس. مۇندا قيالعا، ەرىككە، جورامالعا، سۋبەكتيۆتى كوزقاراستارعا جول جوق. بۇل قاعيدالار احاڭ (احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ) زامانىنان بەرى بەلگىلى”، – دەيدى ول.
ەردەن قاجىبەكتىڭ سوزىنشە، الداعى ۋاقىتتا حالىقارالىق “قازاق ءتىلى” اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتاندىق جانە شەتەلدىك ماماندار باس قوسىپ، ماسەلەنى ناقتى تالقىلايدى.
“سول جيىندا بۇل ماسەلەنى قاۋلى رەتىندە قاعازعا تۇسىرەمىز، ءارى رەسمي قۇجات تۇرىندە ءتيىستى مەكەمەلەرگە جولدايمىز. سونىمەن قاتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا، الەۋمەتتىك جەلىگە، عالامتورعا ورناتامىز”، — دەپ قوستى ول.
جاڭا الىپبيگە قويىلار باستى تالاپ
عالىم جاڭا ءالىپبيدىڭ باستى تالابى ءتىلدىڭ تابيعاتىنا ساي بولۋى كەرەگىن اتاپ ءوتتى.
“ءتىلىمىزدىڭ ءار ارپىنە ءبىر تاڭبا قويۋ سونشالىق قيىن ەمەس. داۋىستىلارعا داۋىستى دىبىس تاڭباسىن جانە داۋىسسىزدارعا داۋىسسىز دىبىس تاڭباسىن قويۋ جەتكىلىكتى. وكىنىشكە قاراي، وسى قاراپايىم قاعيدانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتاي الماي كەلەمىز. قازىرگى قازاق بىلەتىن كيريلل (ءادىلى، كيريلشە ەمەس – ورىسشا) ءالفاۆيتى قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيى ەمەس، ورىس-قازاق ارالاس ءتىلدىڭ ءالىپبيى. ياعني، ەكى-ۇش ۇيىقتاسا سورپاسى قوسىلمايتىن، تابيعاتى بوتەن، ەكى ءتىلدىڭ قوسپا، بوتقا ءالىپبيى”، – دەيدى ەردەن قاجىبەك.
ونىڭ سوزىنشە، لاتىن الىپبيىنە قاتىستى كاسىبي ءتىلشى-عالىمدار اراسىندا ەشقانداي داۋ جوق.
“قايتا ايتايىن، عالىمداردىڭ نۇسقاسى دايىن. ال جاڭالىق اشقىسى كەلەتىندەر كوبىنە اۋەسقويلار نەمەسە قارجىنى يگەرگىسى كەلەتىن پىسىقايلار. قىسقاسى، كاسىبي ماماندار ەمەس”، — دەپ قوستى ول.
لاتىن گرافيكاسىنىڭ قازاق تىلىنە اسەرى
ەردەن قاجىبەكتىڭ پىكىرىنشە، لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ قازاق ءتىلىن تابيعي ارناسىنا ءتۇسىرىپ، ۇلتتىق ويدى جاڭعىرتادى.
“بوتقا الىپبيدەن ارىلىپ ءتول، تىلىمىزگە ساي الىپبيگە كوشۋ – ويىمىزدى تازالاپ، بويىمىزدى تىكتەيدى. ءتىلىمىز جاساندى تۇساۋلاردان قۇتىلسا، قايىرىلىپ كەلگەن قاناتى جايىلادى. وي تۇزەلەدى، ورەمىز وسەدى. انا ءتىلىمىز قارقىندى دامي باستايدى.”، – دەدى پروفەسسور ەردەن قاجىبەك.
ساياساتتانۋشى دوس كوشىم نە دەيدى؟
بۇل تاقىرىپقا قاتىستى ساياساتتانۋشى دوس كوشىم دە ءوز ويىن ورتاعا سالدى. ايتۋىنشا، اتالعان ۇدەرىستىڭ توقتاپ قالۋىنىڭ ناقتى سەبەبى بەلگىسىز.
“نەگىزىنەن، جاڭا ءالىپبي جونىندە 3–4 دىبىسقا بايلانىستى عالىمداردىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلعانىن بىلەمىز. سول ءبىر شەشىمگە كەلە الماۋدى سىلتاۋ ەتۋى ابدەن مۇمكىن”، — دەيدى ول.
ساراپشى بۇل رەفورماعا عىلىمي ەمەس، ساياسي فاكتور كوبىرەك ىقپال ەتكەنىن ايتادى.
“ءبىز اۆتوريتارلى ەل بولعاندىقتان، عىلىمي رەفورمانىڭ ءوزىن بيلىك باسقارادى”، — دەيدى ساياساتتانۋشى.
دوس كوشىم لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ باستاماسى العاش رەت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تۇسىندا كوتەرىلگەنىن ەسكە سالدى. ول كەزدە رەفورمانىڭ نەگىزگى ماقساتى جازۋدى ىقشامداۋ، دىبىستاردى زاماناۋي تەحنولوگيالارعا بەيىمدەۋ بولعان. الايدا ساياساتتانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ۇدەرىس عىلىمي نەگىزدە ەمەس، اكىمشىلىك نۇسقاۋمەن جۇرگىزىلگەن.
“مەن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىن جاساۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولدىم. قاتەلەسپەسەم، 2017 جىلى، ەردەن قاجىبەك باستاعان كوميسسيادا 28 ادام ەدىك. سوندىقتان بۇل ۇدەرىستىڭ قالاي جۇرگەنىن جاقسى بىلەمىن. بيلىك ارالاستى. ال نەگىزى بيلىك فونەتيك عالىمداردى شاقىرىپ، “ءبىز لاتىن گرافيكاسىنا كوشەمىز، سونىڭ عىلىمي نەگىزىن دايىنداپ بەرىڭدەر” دەۋى كەرەك ەدى. ءبىراق ولاي بولمادى”، — دەيدى كوشىم.
سالدارىنان عىلىمي ۇستانىم مەن ساياسي مۇددە ۇيلەسپەي، ورتاق شەشىم شىقپاعان.
“مامانداردىڭ كەيبىرى بيلىككە باعىنىشتى بولدى دا، “نە ايتساڭىز، سونى ىستەيمىز” دەدى. ال تاۋەلسىز عالىمدار “ءبىز عىلىمي تۇرعىدان دۇرىس نۇسقانى عانا جاسايمىز” دەدى. ناتيجەسىندە ۇدەرىس توقتاپ قالدى. ءبىراق ەڭ ماسقاراسى ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ءالىپبيدى تولىق بەكىتكەن جوقپىز. رەسمي تۇردە نۇكتەسى قويىلعان جوق. سوعان قاراماستان، بارلىق جەردە، ءتىپتى ەلتاڭباعا دەيىن لاتىن قارپىندە جازىلىپ قويىلعان. مۇنداي جاعداي ەشبىر ەلدە بولعان ەمەس”، — دەيدى ول.
سونىمەن قاتار ساياساتتانۋشى لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ ماسەلەسى مىندەتتى تۇردە قايتا قولعا الىناتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى. ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل ۋاقىتشا ءۇزىلىس.
“قازىرگى بيلىكپەن بە، الدە باسقا بيلىكپەن بە، ول ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى، بۇل ۇدەرىس ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر جۇزەگە اسادى”، — دەيدى ول.
دوس كوشىمنىڭ ايتۋىنشا، 1939 جىلدان باستاپ كيريلل جازۋىنا كوشۋ قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيىن جويىپ، ءتىل تابيعاتىنا بوگدە دىبىستاردى ەنگىزگەن.
“بىزگە تولىق ورىس ءالىپبيى ەنگىزىلىپ، تەك كەيبىر قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى شارتتى تۇردە قوسىلدى. سوندىقتان ءتىل ماماندارى ونى “قازاق-ورىس ءالىپبيى” دەپ اتايدى. شىن مانىندە، 1939 جىلدان بەرى ءبىز ءوز الىپبيىمىزبەن ەمەس، بوتەن جۇيەمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز”، — دەيدى ساراپشى.
ساياساتتانۋشىنىڭ سوزىنشە، ەڭ باستىسى لاتىنعا كوشۋ ەمەس، قازاقتىڭ ءتول دىبىستىق جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ.
“ماسەلە ءبىزدىڭ دىبىستىق تابيعاتىمىزدىڭ بۇزىلۋىندا. كيريللمەن بىرگە قازاق ارتيكۋلياسياسىنا جات دىبىستار دا ەنگىزىلدى. سول دىبىستاردى قولدانۋعا، ايتۋعا ۇيرەندىك. ءبىراق بۇل تابيعي ۇيرەنۋ ەمەس، زورلىقپەن قالىپتاسقان داعدى”، — دەيدى كوشىم.
ول قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزجاسام جۇيەسى مەن ىشكى زاڭدىلىعى دا وسى كەزەڭدە السىرەگەنىن اتاپ ءوتتى.
“مىسالى، كەزىندە ءبىز “ساماۆار” ءسوزىن “ساماۋرىن” دەپ بەيىمدەپ العانبىز. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلىعىنا ساي كەلەتىن ادەمى ءسوز ەدى. ال كەيىن ءسوزجاسام جۇيەمىز مۇلدە توقتادى. ءبىز ورىس سوزدەرىن، تەرميندەردى سول قالپىندا قابىلداۋعا كوشتىك. وسىلايشا، ءتىلىمىزدىڭ وزىندىك زاڭدىلىعى مەن ءسوز تۋدىرۋ قابىلەتى جويىلدى”، — دەيدى ول.
ساياساتتانۋشىنىڭ پايىمىنشا، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبي ساياسي ەمەس، ۇلتتىق ءارى مەملەكەتتىك قاجەتتىلىك.
“سوندىقتان ءقازىر بىزگە ەڭ قاجەت نارسە — ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق تىلدىك جۇيەمىزدى قايتا ءتىرىلتۋ. لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبي سونىڭ ءبىر قادامى بولماق”، — دەپ تۇيىندەدى دوس كوشىم.
بۇعان دەيىن
ەسكە سالا كەتەيىك، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ باستاماسى العاش رەت 2017 جىلى كوتەرىلدى. ول تۋرالى تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ “بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ” اتتى ماقالاسىندا ايتتى.
“بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىن بىرتىندەپ لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ جۇمىستارىن باستاۋىمىز كەرەك. ءبىز بۇل ماسەلەگە نەعۇرلىم دايەكتىلىك قاجەتتىگىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، بايىپپەن قاراپ كەلەمىز جانە وعان كىرىسۋگە تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى مۇقيات دايىندالدىق”، — دەدى ول.
سونداي-اق نازاربايەۆ 2012 جىلعى “قازاقستان – 2050” ستراتەگياسىندا دا بۇل باستامانىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزىن اتاپ كورسەتكەن ەدى.
“مەملەكەت ءوز تاراپىنان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ پوزيسياسىن نىعايتۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. قازاق ءتىلىن كەڭىنەن قولدانۋ جونىندەگى كەشەندى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدى جالعاستىرۋ كەرەك.
ءبىز 2025 جىلدان باستاپ ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە، لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل – ۇلت بولىپ شەشۋگە ءتيىس ءپرينسيپتى ماسەلە”، — دەگەن بولاتىن.
ساياسات نۇربەكتىڭ پىكىرى
جاقىندا عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەك قازاقستاندا لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ جۇمىسى بىرنەشە جىل بويى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقانىن مالىمدەگەن ەدى.
ايتۋىنشا، قازىرگە دەيىن ءالىپبيدىڭ بىرنەشە نۇسقاسى ازىرلەنگەن. دەگەنمەن ءتىل ماماندارى لينگۆيستەر، فيلولوگ-عالىمدار ءالى ورتاق مامىلەگە كەلمەگەن.
“بۇل جۇمىس ءبىزدىڭ مينيسترلىك ارقىلى اتقارىلىپ كەلەدى. ءالىپبيدىڭ ءار نۇسقاسىن ساراپتاۋ بارىسىندا عىلىمي-فونەتيكالىق، ورفوگرافيالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، ەكونوميكالىق جانە سيفرلىق سالدارلارى دا قاراستىرىلۋدا. سەبەبى قۇجات اينالىمىن، كوشە اتاۋلارىن جانە باسقا دا جازبالاردى جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ ۇلكەن شىعىندى تالاپ ەتەدى”، – دەدى مينيستر.
ساياسات نۇربەكتىڭ سوزىنشە، ەڭ باستىسى اسىعىس شەشىم قابىلداماي، بارلىق فاكتوردى ەسكەرە وتىرىپ، دۇرىس نۇسقانى بەكىتۋ.
“ءسال سابىر ساقتاۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. جۇمىس جالعاسىپ جاتىر، جاقىن ارادا قوسىمشا اقپارات بەرىلەدى. ەڭ ماڭىزدىسى – عىلىمي توپتىڭ جۇمىسىن تولىق اياقتاۋعا مۇمكىندىك جاساۋ”، – دەپ تۇيىندەدى مينيستر.
