پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ 6-7 قاراشاداعى ۆاشينگتونعا ساپارى قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسي پوزيسيالاۋدىڭ ساپالى جاڭا دەڭگەيىنە كوشۋىن بەلگىلەي وتىرىپ، جىلدىڭ ەڭ مازمۇندى ديپلوماتيالىق وقيعالارىنىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل جاي عانا جوعارى دەڭگەيدەگى كەزەكتى كەزدەسۋ ەمەس، بۇل گەوساياسي جاناشىرلىق ەمەس، ستراتەگيالىق پراگماتيزم لوگيكاسىندا ارەكەت ەتە الاتىن قازاقستاندىق ديپلوماتيانىڭ جەتىلگەندىگىن كورسەتۋ بولدى. حالىقارالىق جۇيەنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان تۋربۋلەنتتىلىگى اياسىندا قازاقستان ۇلتتىق مۇددەنىڭ دەربەستىگى مەن باسىمدىقتارىن جوعالتپاي، نەگىزگى كۇش ورتالىقتارىمەن سىندارلى ديالوگ جۇرگىزۋ قابىلەتىن ساقتاۋدا ەكەندىگىن كورسەتتى.
اقش-قا بۇل ساپاردىڭ ماڭىزدىلىعى استانا مەن ۆاشينگتون اراسىنداعى ديالوگتىڭ سيمۆوليكاسىندا عانا ەمەس، ون جىل بۇرىن باستالعان «ورتالىق ازيا – اقش» (C5+1) وڭىرلىك فورماتىن قايتا جۇكتەۋ الاڭىنا اينالۋىندا. وتكەن ونجىلدىقتا الەم تۇبەگەيلى وزگەردى، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك، جەتكىزۋ تىزبەگىنىڭ وزگەرۋى، ماڭىزدى مينەرالدار، سيفرلىق دامۋ جانە كليماتتىق كۇن ءتارتىبى ماسەلەلەرى الدىڭعى قاتارعا شىقتى. مۇنداي جاعدايدا قازاقستان ءوزىنىڭ ۇلتتىق باسىمدىقتارىن جاھاندىق شەشىمدەر ارحيتەكتۋراسىنا ەنگىزۋگە ۇمتىلا وتىرىپ، ستراتەگيالىق يكەمدىلىكتى كورسەتەدى.
توقايەۆتىڭ حالىقارالىق قاتىناستارعا كوزقاراسى «كوپۆەكتورلى پراگماتيزم» يدەياسىنا نەگىزدەلگەن. اقش-پەن ىنتىماقتاستىق جانە C5 + 1 فورماتىنا قاتىسۋ ەشكىمگە قارسى ەمەس، سىرتقى ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق بايلانىستاردى ءارتاراپتاندىرۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ۆاشينگتونعا بارۋدى ديپلوماتيا ەكونوميكالىق ەسەپتەۋگە، ينۆەستيسيالىق مۇمكىندىكتەرگە جانە تەحنولوگيالىق الماسۋعا نەگىزدەلگەن تەڭدەستىرىلگەن سەرىكتەستىك باعىتىنىڭ جالعاسى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك.
وسىلايشا، ۆاشينگتونداعى كەزدەسۋ بۇل C5+1 فورماتىنداعى تەك ون جىلدىق داتا ەمەس، قازاقستان جاھاندىق ديالوگقا ۇتىمدى دەلدال جانە جاۋاپتى قاتىسۋشى ءرولىن اتقاراتىن ورتالىق ازيانىڭ سىرتقى الەممەن ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ جاڭا مودەلىن كورسەتۋ. بۇل ماقالادا ساپاردىڭ ءۇش نەگىزگى اسپەكتىسى قاراستىرىلادى، ولار ساپاردىڭ ءبىرىنشى كۇننىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق قورىتىندىلارى (كەزدەسۋلەر مەن كەلىسسوزدەر)، توقايەۆتىڭ سۇحباتتارىنىڭ مازمۇندى ەكپىندەرى جانە C5+1 ءسامميتىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى سەرىكتەستىك پلاتفورماسى رەتىندەگى ستراتەگيالىق ماڭىزى قاراستىرىلادى.
- ۆاشينگتون ۆەكتورى: اقىل ەكونوميكاسى جانە مۇمكىندىكتەر ديپلوماتياسى
2025 جىلعى 6 قاراشا قازاقستاننىڭ ماعىنالى جانە جەتىلگەن سىرتقى ساياساتىنىڭ سيمۆولى رەتىندە تاريحقا ەنگەن كۇن. قازاقستان-امەريكا قاتىناستارىنىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ ستراتەگيالىق بەلگىسى بولدى. ەگەر بۇرىن مۇنداي ساپارلار كوبىنەسە دەكلاراسيالار مەن حاتتامالىق تۇجىرىمدارعا قىسقارتىلعان بولسا، وندا ساپاردىڭ قازىرگى باعدارلاماسى استانا مەن ۆاشينگتون اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىل لوگيكاسىنىڭ ساپالى وزگەرۋىن كورسەتەتىن ناقتى ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق جانە ينستيتۋسيونالدىق شەشىمدەردىڭ اينالاسىندا قۇرىلدى.
- ساياسي سيمۆوليزمنەن ەكونوميكالىق ماعىناعا دەيىن
ساپاردىڭ ءبىرىنشى كۇنى توقايەۆتىڭ امەريكا اكىمشىلىگىنىڭ نەگىزگى قايراتكەرلەرى مەملەكەتتىك حاتشى مارك رۋبيو، ساۋدا ءمينيسترى گوۆارد لاتنيك جانە اقش پرەزيدەنتىنىڭ وڭتۇستىك جانە ورتالىق ازيا بويىنشا ارنايى وكىلى سەردجيو گورمەن كەزدەسۋلەرىمەن اتاپ ءوتىلدى. ورتالىق تاقىرىپ ەكىجاقتى قاتىناستاردى ساياسي ارىپتەستىك فورماتىنان ەكونوميكالىق ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ تۇراقتى مودەلىنە اينالدىرۋ بولدى.
ماڭىزدى مينەرالدار سالاسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويۋ تەك تەحنيكالىق قۇجات ەمەس. بۇل ەكى جاقتىڭ دا جاڭا ستراتەگيالىق شىندىق تۋرالى حاباردارلىعىن كورسەتەدى، مۇندا سيرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەردىڭ جەتكىزىلىم تىزبەگىن باقىلاۋ ساۋدا ەمەس، قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە اينالادى. قازاقستان باي رەسۋرستارعا جانە ءوسىپ كەلە جاتقان قايتا وڭدەۋ قۋاتتارىنا يە بولا وتىرىپ، ەنەرگەتيكالىق جانە تەحنولوگيالىق اۋىسۋدىڭ جاھاندىق ارحيتەكتۋراسىندا ورىن الۋعا ۇمتىلۋىن كورسەتتى.
- تەحنولوگيالىق ديپلوماتيا جانە دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭى
پرەزيدەنتتىڭ اقش-تا جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاندىق IT-ستارتاپتاردىڭ قۇرىلتايشىلارىمەن كەزدەسۋگە ساپارى دا سيمۆولدىق سيپاتقا يە بولدى. مۇندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۆاشينگتونعا ساپارلارى تاريحىندا العاش رەت مۇناي مەن كولىك تۋرالى ەمەس، سيفرلىق ينتەللەكت، جاساندى ينتەللەكت جانە جوعارى تەحنولوگيالار تۋرالى بولدى. Higgsfield AI، Deep Infra، Valinor جانە ARC Drones جوبالارىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى، بۇل جاس كاسىپكەرلەردىڭ تابىستارىنىڭ كورىنىسى عانا ەمەس، ينتەللەكت پەن يننوۆاسيا نەگىزگى ەكسپورتتىق رەسۋرسقا اينالاتىن قازاقستاننىڭ جاڭا ەكونوميكالىق بىرەگەيلىگىنىڭ ينديكاتورى.
توقايەۆتىڭ كرەمنيي القابىنداعى Silkroad Innovations تەحنولوگيالىق حابىنىڭ قاتىسۋشىلارى الدىندا سويلەگەن ءسوزىن «جاڭا قازاقستاندىق كودتى» قالىپتاستىرۋ بۇل شيكىزات ەكونوميكاسىنان ءبىلىم ەكونوميكاسىنا كوشۋ تۋرالى مالىمدەمە رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. پرەزيدەنت تىكەلەي اتاپ ءوتتى: ءۇش جىل ىشىندە ەل تولىعىمەن سيفرلى بولۋى كەرەك.
- كونگرەسس سەنىم مەن ساياسي سالماقتىڭ ايناسى رەتىندە
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ دجيممي پانەتتا مەن كەرول ميللەردى قوسا العاندا، اقش كونگرەسىنىڭ وكىلدەر پالاتاسىنىڭ مۇشەلەرىمەن كەزدەسۋى ەرەكشە ماڭىزعا يە بولدى. امەريكاندىق ساياسات جۇيەسىندەگى كونگرەسس تەك ينستيتۋت ەمەس، ۇزاق مەرزىمدى كونسەنسۋس قۇرۋدىڭ قۇرالى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان پارلامەنتارييلەرمەن تالقىلاۋ رەسمي ريزاشىلىقپەن شەكتەلمەدى، بۇل ۇزاق مەرزىمدى ينۆەستيسيالار، ەنەرگەتيكالىق تۇراقتىلىق جانە پارلامەنتارالىق بايلانىستار ارقىلى «جۇمساق ىقپال ەتۋ» ساياساتى تۋرالى بولدى.
اقش- تىڭ ورتالىق ازياعا سالعان بارلىق ينۆەستيسيالارىنىڭ 80%-ى قازاقستانعا تيەسىلى ەكەندىگى كەزدەيسوقتىق ەمەس، جىلدار بويى قالىپتاسقان سەنىم كورسەتكىشى. بۇل كورسەتكىشتىڭ ارتىندا تەك ەكونوميكا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كۇردەلى گەوساياسي ورتادا ساياسي بولجامدىلىق پەن قۇقىقتىق تۇراقتىلىقتى ساقتاي العان ەلدىڭ بەدەلدى كاپيتالى تۇر.
- ونەركاسىپتىك سەرىكتەستىك لوگيكاسى: Chevron جانە John Deere
Chevron جانە John Deere كورپوراسيالارىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋ ەرەكشە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. Chevron اقش-تىڭ قازاقستاندىق ەنەرگەتيكادا بولۋىنىڭ سيمۆولى بولدى جانە بولىپ قالا بەرەدى، ءبىراق مايكل ۋيرتپەن قازىرگى اڭگىمە جاڭا كەزەڭدى بەلگىلەدى، بۇل تەك ءوندىرۋ تۋرالى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وڭدەۋ، وقشاۋلاۋ جانە تاسىمالداۋ تۋرالى. قازاقستان شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىن سىرتقى فاكتوردان ىشكى دامۋ بولىگىنە اينالدىرۋعا ۇمتىلادى، مۇندا قوسىلعان قۇن ەل ىشىندە قۇرىلادى.
سونىمەن قاتار، John Deere كومپانياسىنىڭ تمد، وا ەلدەرى بويىنشا پرەزيدەنتى چابو لەيكومەن قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن ءوندىرۋدى وقشاۋلاۋ تۋرالى 2،5 ميلليارد دوللار سوماسىنا كەلىسىم جاسالدى، بۇل يندۋستريالىق اۆتونوميا جاعىنا جاسالعان قادام.
- ۆاشينگتون جاڭا قازاقستاندىق سۋبەكتيۆتىلىكتىڭ ايناسى رەتىندە
2025 جىلعى 6 قاراشاداعى ۆاشينگتونعا ساپارى قازاقستاننىڭ «وڭىردەگى ارىپتەسىنەن» ەنەرگەتيكالىق، تەحنولوگيالىق جانە ساياسي ۆەكتورلاردىڭ قيىلىسىندا دەربەس ويىنشىعا قالاي بىرتىندەپ اينالىپ بارا جاتقانىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ اقش-قا ساپارىنىڭ ءبىرىنشى كۇنىندە ۇلكەن مالىمدەمەلەر بولعان جوق، ءبىراق باعدارلامانىڭ ءار ەلەمەنتى ستراتەگيالىق لوگيكانى سەزىندى. بۇل سيرەك كەزدەسەتىن مينەرالداردان باستاپ AI ستارتاپتارىنا دەيىن، اگروونەركاسىپتىك كووپەراسيادان پارلامەنتتىك ديپلوماتياعا دەيىن.
- سۇحبات ستراتەگيا قۇرالى رەتىندە: قازاقستان جانە جاھاندىق بايلانىستاردى قايتا جۇكتەۋ
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ The Washington Post جانە The New York Times گازەتتەرىنە بەرگەن سۇحباتى 2025 جىلعى 7 قاراشادا ونىڭ ۆاشينگتونعا ساپارىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى بولدى. ول قازاقستاننىڭ جاڭا كوممۋنيكاسيالىق ستراتەگياسىن كورسەتتى، بۇل الەمدىك كۇش ورتالىقتارىمەن ساياسي ادالدىق ەمەس، ۇتىمدىلىق تىلىمەن سويلەسۋ ءمانىن كورسەتتى.
- باقىلاناتىن باستى مەديا سيگنال
ەكى جەتەكشى امەريكاندىق باسىلىمدى تاڭداۋ ويلاستىرىلعان ديپلوماتيالىق ديزايننىڭ بولىگى. توقايەۆ قازاقستاننىڭ ۇستانىمىن يدەولوگيالىق ەكپىنسىز تۇسىندىرەتىن پراگماتيكالىق كوشباسشى رەتىندە ءسوز سويلەدى. ول ەلدىڭ سىرتقى ساياساتى بلوكتىق لوگيكاعا ەمەس، ەكونوميكالىق مۇددەلەرگە، تەحنولوگيالىق الماسۋعا جانە تەپە-تەڭدىككە نەگىزدەلگەنىن اتاپ ءوتتى. مۇنداي ءتاسىل تەڭ دارەجەدە ديالوگقا قابىلەتتى جەتىلگەن سەرىكتەس رەتىندە قازاقستاننىڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرادى.
- اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلۋ
قازاقستاننىڭ اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلۋ تۋرالى جاريالانعان شەشىمى ستراتەگيالىق سيپاتتاعى قادام. بۇل سىرتقى ساياسي باعىتتىڭ وزگەرۋى نەمەسە وداقتاستاردى ىزدەۋ ەمەس، يزرايلمەن، اقش-پەن جانە تاياۋ شىعىس ەلدەرىمەن ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق بايلانىستى نىعايتۋ ءتاسىلى. قازاقستان يزرايلمەن بۇرىننان ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا بولعان، سوندىقتان كەلىسىمدەرگە قاتىسۋ سيمۆولدىق، ءبىراق پراگماتيكالىق سيپاتقا يە، ول دەگەنىمىز اۋىل شارۋاشىلىعى، سۋ رەسۋرستارى، كيبەرقاۋىپسىزدىك جانە ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى يزرايلدىك تەحنولوگيالارعا قولجەتىمدىلىكتى اشادى.
اقش ءۇشىن بۇل قادام ورتالىق ازيانىڭ بەيبىتشىلىك كەلىسىمدەرى مەن ايماقتىق تۇراقتىلىقتىڭ جاڭا ارحيتەكتۋراسىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالعانىن راستاۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستان تاياۋ شىعىس قاقتىعىستارىنا ارالاسپاي، يسلام جانە باتىس الەمدەرىنىڭ مۇددەلەرىن بىرىكتىرۋگە قابىلەتتى دەلدال رەتىندە ارەكەت ەتەدى.
- پراگماتيزم جاڭا ديپلوماتيالىق نورما رەتىندە
توقايەۆ سۇحباتتى قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى قاعيداتىن بەلسەندى قاتىساتىن بەيتاراپتىقتى بەكىتۋ ءۇشىن پايدالانادى. ول اقش-پەن ىنتىماقتاستىق ناقتى ەكونوميكالىق جوبالارعا، ماڭىزدى مينەرالدارعا، ەنەرگەتيكاعا، ينفراقۇرىلىمعا نەگىزدەلگەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل كۋرس امەريكاندىق ستراتەگيالىق رەسۋرستاردى جەتكىزۋدى ءارتاراپتاندىرۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىقپەن سايكەس كەلەدى، بۇل ءوزارا تاۋەلدىلىكتى ارتتىرادى.
قازاقستاننىڭ ۋكراينا مەن رەسەيدەگى ۇستانىمى ۇستامدى جانە ۇتىمدى تۇردە ۇسىنىلدى. پرەزيدەنت ءبىرجاقتى مالىمدەمەلەردەن اۋلاق بولا وتىرىپ، ەلدىڭ كەلىسسوزدەر الاڭى بولۋعا دايىن ەكەندىگىن تاعى دا راستادى.
سۇحبات كورسەتكەندەي، قازاقستان ورتالىق ازيانى الەمدىك ساياساتتى شەتكى قابىلداۋدان شىعارۋعا ۇمتىلۋدا. توقايەۆتىڭ ۆاشينگتونداعى «ايماقتىڭ ماڭىزدىلىعىن جاڭا ءتۇسىنۋ» تۋرالى ايتۋى بىرتىندەپ وزگەرىستى كورسەتەدى. بۇل وزگەرىس ورتالىق ازيا ينۆەستيسيالىق باسەكەلەستىك كەڭىستىگىنە اينالادى، وندا قازاقستان بولجامدىلىعى مەن تەحنولوگيالىق الەۋەتىنىڭ ارقاسىندا كوشباسشىلىقتى ساقتايدى.
اۆراام كەلىسىمدەرىنە قوسىلۋ بۇل اسەردى كۇشەيتەدى: ايماق ەلى العاش رەت ەۋرازيالىق جانە جەرورتا تەڭىزى گەوساياساتىن بايلانىستىرا وتىرىپ، تاياۋ شىعىس ديپلوماتيالىق جەلىسىنە رەسمي تۇردە ينتەگراسيالانۋدا. بۇل قازاقستاننىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىن كەڭەيتىپ، ونى «شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى كوپىردەن» ءارتۇرلى ساياسي جانە وركەنيەتتىك ورتالىقتار اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىل پلاتفورماسىنا اينالدىرادى.
توقايەۆتىڭ سوزدەرىنىڭ ءۇنى ەموسيونالدى قيمىلسىز ولشەنگەن، دالەلدى. وندا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان «قازاقستاندىق ديپلوماتيالىق مينيماليزم» مەكتەبى ناقتى سوزدەر، ەڭ جوعارى ماعىنالار، دەكلاراسيالاردىڭ جوقتىعى كورسەتىلەدى. بۇل سۇحبات دوستىق پەن وداق تۋرالى ەمەس، ءوزارا پايدا، تەحنولوگيا جانە ينۆەستيسيا تۋرالى.
مۇنداي ءتاسىل قازاقستاندى سىرتقى ساياساتتى ىشكى ناسيحات قۇرالى رەتىندە پايدالاناتىن مەملەكەتتەردەن ءتيىمدى اجىراتادى. حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ كوز الدىندا ەل ينتەللەكتۋالدى تاۋەلسىزدىك پەن كۇردەلى كەلىسسوزدەردى قارسىلاسسىز جۇرگىزۋ قابىلەتىن كورسەتەدى.
- سامميت جاڭا گەوساياساتتىڭ فورمۋلاسى رەتىندە
2025 جىلعى 7 قاراشادا اق ۇيدە وتكەن «ورتالىق ازيا – اقش» ءسامميتى (C5+1) جاي عانا ديپلوماتيالىق وقيعا ەمەس، بۇكىل ەۋرازيالىق ساۋلەت ونەرىنىڭ ترانسفورماسياسىنىڭ كورسەتكىشى بولدى. سامميت ون جىلدان كەيىن فورمات العاش رەت ساياسي تەرەڭدىككە يە بولدى: ورتالىق ازيا سىرتقى باسەكەلەستىكتىڭ وبەكتىسى رەتىندە ەمەس، ورتاق مۇددەلەرى مەن ستراتەگيالىق سالماعى بار تاۋەلسىز ايماق رەتىندە پايدا بولدى.
- اق ءۇيدىڭ سيمۆوليكاسى جانە ايماقتىڭ جاڭا ءرولى
ۆاشينگتوندا ءسامميتتى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋ فاكتىسى سيمۆولدىق بولىپ تابىلادى. بۇل ورتالىق ازيانىڭ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ پەريفەرياسى رەتىندە قابىلدانباعانىن بىلدىرەدى. اقش ءۇشىن بۇل اۋعانستاننان كەتكەننەن كەيىنگى گەوساياسي ۆاكۋۋم كەزەڭىنەن كەيىن ايماققا ورالۋ دەمونستراسياسى. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ وزدەرى ءۇشىن ولاردىڭ بىرىككەن ۇستانىمى جاھاندىق كۇش ورتالىقتارىمەن ءوزارا ءىس-قيمىل ەرەجەلەرىنە ىقپال ەتە الاتىندىعىن راستاۋ.
ترامپ كەزدەسۋدى پروتوكولدىق قيمىل رەتىندە ەمەس، امەريكاندىق پراگماتيزمنىڭ جاڭا نۇسقاسى، ياعني «مامىلە ديپلوماتياسى» ءۇشىن الاڭ رەتىندە پايدالاندى. ونىڭ «امەريكانىڭ التىن عاسىرى» جانە «الەمدى سەرىكتەستىك ارقىلى قايتا ەلەستەتۋ» تۋرالى مالىمدەمەلەرى 17 ميلليارد دوللاردان اساتىن ناقتى كەلىسىمدەرمەن بىرگە ءجۇردى. قازاقستان بۇل جۇيەدە باستى بايلانىستىرۋشى بۋىن، ول اقش ەۋرازيامەن ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق ديالوگ قۇراتىن ەل بولدى.
- قازاقستان C5+1 فورماتىنىڭ ءوسى رەتىندە
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ءسوز سويلەۋى فورماتتىڭ جاڭا ءمانىن انىقتادى. ول قازاقستاندى ءوڭىردىڭ ءىرى ەكونوميكاسى رەتىندە عانا ەمەس، جاھاندىق ويىنشىلار اراسىنداعى دەلدال رەتىندە تانىستىردى. «زاڭ جانە ءتارتىپ» قاعيداتى كونتەكستىندەگى «ءادىل جانە كۇشتى قازاقستان» تۋرالى دايەكسوز بولدى، بۇل ىشكى ساياساتقا ۇندەۋ ەمەس، باسقارىلاتىن جاڭعىرتۋ مەن مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق قوعامداستىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى تۇسپال.
ۆاشينگتوندا توقايەۆ ستراتەگ رەتىندە ارەكەت ەتتى: ول اڭگىمەنى ساياسي باعىتتان ەكونوميكالىق-ينفراقۇرىلىمدىق باعىتقا، ۇرانداردان ناقتى ساندارعا اۋداردى. قول قويىلعان كەلىسىمدەر ماڭىزدى مينەرالدارعا، ەنەرگەتيكاعا، ونەركاسىپكە، سيفرلىق تەحنولوگيالارعا جانە بىلىمگە قاتىستى.
- جاڭا كوپ ۆەكتورلىق كونفيگۋراسيا
سامميت قازاقستان مەن ءوڭىردىڭ كوپۆەكتورلىعى ۇران بولۋدان قالىپ، تاجىريبەگە اينالعانىن راستادى. قازاقستان بارلىق فورماتتارعا قاتىسادى، ول C5 + رەسەي، C5 + جۇڭگو، C5 + ەۋروپا وسىلايشا ءۇش وركەنيەتتىك ورتالىق اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ينستيتۋسيوناليزاسيالايدى. ۆاشينگتون وتىرىسى وسى جۇيەنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى، وندا ءار كەزدەسۋ باسقاسىن جوققا شىعارمايدى، ءبىراق تولىقتىرادى.
اقش پەن قازاقستاننىڭ كولىك دالىزدەرى سالاسىنداعى باستامالارى اراسىنداعى ەكپىندەردىڭ سايكەس كەلۋى ەرەكشە ماڭىزعا يە. توقايەۆ اتاپ وتكەن «ترامپتىڭ حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن وركەندەۋ مارشرۋتى» (TRIPP) ورتا دالىزبەن قىتايدى، ورتالىق ازيانى، كاۆكازدى جانە ەۋروپانى بايلانىستىراتىن ينفراقۇرىلىمدىق جەلىمەن قيسىندى تۇردە سايكەس كەلەدى. وسىلايشا، قازاقستان ءوزىنىڭ پوزيسياسىن تاۋەلدىلىك رەتىندە ەمەس، دالەل رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، گەوگرافيانى ستراتەگياعا اينالدىردى.
- ەنەرگيا، سيرەك جەر رەسۋرستارى جانە تەحنولوگيالار – جاڭا ديپلوماتيالىق تريادا
ءسامميتتىڭ كۇن تارتىبىندە ايماق پەن اقش اراسىنداعى بولاشاق قاتىناستاردى انىقتايتىن ءۇش تاقىرىپ ايتىلدى: ەنەرگەتيكا، ماڭىزدى مينەرالدار جانە تەحنولوگيالار. اقش ۋران، سيرەك جەر مەتالدارى جانە ليتيي كوزدەرىن ءارتاراپتاندىرۋعا مۇددەلى. قازاقستان وسى رەسۋرستاردىڭ اسا ءىرى الەمدىك قورلارىنا يە بولا وتىرىپ، «جاسىل ەكونوميكا» ءۇشىن جەتكىزۋ تىزبەگىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى بۋىنىنا اينالۋدا.
ءبىراق بۇل تەك رەسۋرستار تۋرالى ەمەس. قازاقستان يندۋستريالاندىرۋ يدەياسىن يننوۆاسيالار ارقىلى، ياعني امەريكاندىق كومپانيالاردىڭ شيكىزاتتى قايتا وڭدەۋگە، جاڭا وندىرىستىك قۋاتتاردى قۇرۋعا جانە سيفرلىق شەشىمدەردى ەنگىزۋگە قاتىسۋى ارقىلى ىلگەرىلەتۋدە. اۋىرلىق ورتالىعىنىڭ ەكسپورتتان بىرلەسكەن وندىرىسكە اۋىسۋى دا بۇل ەلدىڭ ءداستۇرلى «شيكىزات – تەحنولوگيا» قاتىناستارىن «رەسۋرستار – ءبىلىم» مودەلىنە اينالدىرۋىنىڭ سيرەك مىسالى.
- سامميت ءداۋىردىڭ ديپلوماتيالىق بەلگىسى رەتىندە
ۆاشينگتونداعى C5 + 1 ءسامميتى جاڭا ەۋرازيالىق لوگيكانىڭ كريستالدانۋ نۇكتەسىنە اينالدى: اقش ايماققا «دەموكراتيا ءمۇعالىمى» رەتىندە ەمەس، ەكونوميكالىق سەرىكتەس رەتىندە ورالادى؛ ورتالىق ازيا بۋفەر رەتىندە ەمەس، تارتىمدىلىق ورتالىعى رەتىندە ارەكەت ەتەدى. قازاقستان جۇيەلى تۇردە ارەكەت ەتە وتىرىپ، كوپۆەكتورلىقتى جۇمىس قۇرالىنا اينالدىردى، مۇندا ءاربىر كەزدەسۋ دەرجاۆالار اراسىنداعى ستراتەگيالىق تەپە-تەڭدىكتىڭ بولىگى بولىپ تابىلادى.
استانا ءۇشىن سامميتكە قاتىسۋ ادالدىق اكتىسى ەمەس، قاۋىپسىزدىك پەن دامۋعا ينۆەستيسيا. ەل شەشىمدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاي وتىرىپ، ءارتۇرلى جاھاندىق جوبالار اراسىندا دەلدال بولۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتتى.
قورىتىندى
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ۆاشينگتونعا ساپارى قازاقستاننىڭ سوڭعى جىلدارداعى ەڭ مازمۇندى سىرتقى ساياسي ميسسيالارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ول اقش-پەن ستراتەگيالىق ديالوگتى نىعايتىپ قانا قويماي، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قاتىسۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوشكەنىن كورسەتتى، وندا شەشىمدەر سيمۆول، ساندارمەن ەمەس، ينستيتۋسيونالدىق جانە ەكونوميكالىق قايتارىمدىلىقپەن ولشەنەدى.
ەنەرگەتيكا، ونەركاسىپ، ءبىلىم بەرۋ، سيفرلاندىرۋ جانە يننوۆاسيانى قامتيتىن جالپى قۇنى 17 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن 29 كەلىسىمگە قول قويۋ ەكونوميكا ديپلوماتيانىڭ وزەگىنە اينالاتىن سەرىكتەستىكتىڭ ۇزاق مەرزىمدى مودەلىنە كوشۋدى بەلگىلەدى. بۇل مودەل قازاقستاندىق سىرتقى ساياساتتىڭ جەتىلگەن پراگماتيزمىن كورسەتەدى: اقش-پەن ىنتىماقتاستىق ەشكىمگە قارسى سالماق رەتىندە ەمەس، باعدارلار ەمەس، مۇددەلەر نەگىزىندە قۇرىلعان كوپۆەكتورلى جۇيەگە ۇتىمدى قوسىمشا رەتىندە قاراستىرىلادى.
ءوزارا ارەكەتتەسۋ قۇرىلىمىنىڭ ساپالى وزگەرۋى ەرەكشە ماڭىزعا يە. قازاقستان العاش رەت ينۆەستيسيالاردىڭ رەسيپيەنتى رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بەلسەندى ينۆەستور رەتىندە دە ءسوز سويلەدى، ياعني اقش-تا حيميالىق كەشەن سالۋ بويىنشا «1Thirty Holding» جوباسى مىسال بولا الادى. بۇنىڭ ءمانى: ەل شيكىزات قانا ەمەس، كاپيتال، قۇزىرەتتىلىك جانە تەحنولوگيالىق شەشىمدەر ەكسپورتتالاتىن كەزەڭگە كىرەتىندىگىن كورسەتەدى.
C5 + 1 ءسامميتى قازاقستاننىڭ ورتالىق ازياداعى كوشباسشىلىعىن راستادى. استانا وڭىرلىك ءجىو-نىڭ كوپ بولىگىن جانە اقش-پەن تاۋار اينالىمىن قامتاماسىز ەتتى، بۇل ونى وڭىرلىك مۇددەلەردىڭ تابيعي ۇيلەستىرۋشىسى ەتەدى. سامميت ورتالىق ازيا العاش رەت شاشىراڭقى مەملەكەتتەر جيىنتىعى رەتىندە ەمەس، شوعىرلاندىرىلعان سۋبەكت رەتىندە پايدا بولعان الاڭعا اينالدى. قازاقستان تۇراقتى ەكونوميكاعا، ينستيتۋسيونالدىق تۇراقتىلىققا جانە تەحنولوگيالىق الەۋەتكە يە بولا وتىرىپ، وسى جاڭا تەپە-تەڭدىكتىڭ ورتالىق ەلەمەنتىنە اينالدى.
ساپاردىڭ تەحنولوگيالىق ەكپىنى دە ماڭىزدى. سيفرلىق ەكونوميكا، جاساندى ينتەللەكت جانە كيبەرقاۋىپسىزدىكتى تالقىلاۋ قازاقستاندى ەۋرازيانىڭ ات-ينفراقۇرىلىمىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى ويىنشىلاردىڭ قاتارىنا قوستى. ەلدە ءقازىردىڭ وزىندە Microsoft، Amazon، Nvidia، Starlink جاھاندىق كورپوراسيالارى جۇمىس ىستەيدى، ال Meta-مەن بىرلەسكەن باستامالار قازاق ءتىلدى سيفرلىق ەكوجۇيەلەردى قۇرۋعا باعىتتالعان. بۇل جاي عانا تەحنولوگيالىق دامۋ ەمەس، سيفرلىق ەگەمەندىكتىڭ ءقالىپتاسۋى-ححى عاسىرداعى تاۋەلسىزدىكتىڭ جاڭا ءتۇرى.
ۆاشينگتون ساپارى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق پراگماتيكانى گەوساياسي يكەمدىلىكپەن بايلانىستىرۋعا قابىلەتتى ەكەنىن كورسەتتى. ەل اقش-پەن ىنتىماقتاستىقتى رەسەيمەن، قىتايمەن نەمەسە ەۋروپامەن قارىم-قاتىناسقا قارسى قويمايدى، ءبىراق ءارقايسىسىن ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق تراەكتورياسىنا سايكەس كەلەدى.
ۆاشينگتونعا ساپار راستادى: قازاقستان ستراتەگيالىق ۇتىمدىلىق تىلىندە ۆاشينگتون، بريۋسسەل، پەكين جانە ماسكەۋدە تۇسىنەتىن تىلدە سويلەۋدى ۇيرەندى. بۇل يشارا ديپلوماتياسى ەمەس، ەسەپتەۋ ديپلوماتياسى، مۇندا ءاربىر كەلىسىم ۇزاق مەرزىمدى ۇلتتىق ستراتەگياعا ەنگىزىلگەن.
سوندىقتان توقايەۆتىڭ ساپارى تەك سىرتقى ساياسي وقيعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دامۋدىڭ جاڭا قازاقستاندىق مودەلىنىڭ شوعىرلانۋ نۇكتەسى: اشىق، تەحنولوگيالىق جانە دەربەس. قازاقستان الەمدىك ساياساتتىڭ وبەكتىسى بولۋدى توقتاتتى، ول كۇن ءتارتىبىن قالىپتاستىرۋعا، بولاشاققا ينۆەستيسيا سالۋعا جانە جاھاندىق تۇراقسىزدىق داۋىرىندە تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا قابىلەتتى قاتىسۋشى بولدى.
