قازاقستان "اۆراام كەلىسىمىنە" قوسىلۋعا نيەت ءبىلدىردى. ساياساتتانۋشى ايدار امرەبايەۆتىڭ پايىمىنشا، بۇل قادام ەلدىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىنىڭ جالعاسى ءارى قازاقستان ءۇشىن جاڭا ديپلوماتيالىق جانە ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. بۇل جايىندا ول Dalanews.kz اگەنتتىگىنە پىكىر ءبىلدىردى.
اۆراام كەلىسىمى دەگەن نە؟
اۆراام كەلىسىمى 2020 جىلى اقش-تىڭ باستاماسىمەن يزرايل مەن ءبىرقاتار اراب ەلى (ءباا، باحرەين، ماروككو جانە سۋدان) اراسىندا جاسالعان تاريحي قۇجات. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى - يزرايل مەن اراب مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ۇزاق جىلدىق تەكەتىرەستى باسەڭدەتۋ ءارى تاياۋ شىعىستا تۇراقتىلىق ورناتۋ، ايماقتا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ.
كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ كورىنىسى
ساياساتتانۋشى ايدار امرەبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، اۆراام كەلىسىمىنە قازاقستاننىڭ قوسىلۋى ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى كوپۆەكتورلى باعىتتىڭ جالعاسى ىسپەتتى.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل قادام اقش-پەن قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا، سونداي-اق ينۆەستيسيالىق جانە تەحنولوگيالىق ارىپتەستىكتى كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
“دونالد ترامپ بيلىككە قايتا ورالعان سوڭ تاياۋ شىعىس ەلدەرى مەن يزرايل اراسىنداعى بەيبىت قاتىناستى كۇشەيتۋگە كۇش سالىپ جاتىر. بۇل جاعدايدا قازاقستان ءۇشىن اقش-پەن جىلى قارىم-قاتىناس ورناتۋ ەرەكشە ماڭىزدى. مۇنداي بايلانىس ينۆەستيسيا تارتۋعا، جاڭا تەحنولوگيا ەنگىزۋگە جانە ەلدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ىلگەرىلەتۋگە ىقپال ەتەدى”، — دەيدى ساياساتتانۋشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ گەوساياسي ورنالاسۋى مۇنداي تەپە-تەڭ ساياسات جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى.
"ءبىز ەكى الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ورتاسىندا تۇرمىز. سوندىقتان ەكى تاراپپەن دە سىندارلى قاتىناس ورناتۋ كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ باستى قاعيداتى. بۇل تۇرعىدا ابىلاي حاننىڭ ديپلوماتيالىق ۇستانىمى ۇلگى بولا الادى. ول دا ءتۇرلى دەرجاۆامەن تەڭ قاتىناس ورناتىپ، ەل مۇددەسىن قورعاعان. قازىرگى قازاقستان دا وسى جولدى جالعاپ كەلەدى"، - دەدى امرەبايەۆ.
قازاقستان ءۇشىن پايداسى قانداي؟
ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، اۆراام كەلىسىمىنە قوسىلۋ قازاقستانعا تىكەلەي ەكونوميكالىق پايدا اكەلمەۋى مۇمكىن، الايدا ساياسي تۇرعىدان ءتيىمدى شەشىم بولماق.
“بۇگىندە كوپتەگەن مەملەكەت ءبىزدىڭ سيرەك مەتالدارىمىزعا، تابيعي بايلىعىمىزعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. ال ترامپتىڭ ساياساتى بيزنەسكە نەگىزدەلگەن. ول قاي ەلگە بارسا دا ءوزارا پايداعا باعىتتالعان كەلىسىم ورناتۋعا تىرىسادى. قازاقستان دا وسى مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋى كەرەك”، — دەپ ءتۇسىندىردى ساياساتتانۋشى.
ايدار امرەبايەۆ قازاقستاننىڭ بۇل كەلىسىمگە قوسىلۋىن تەحنولوگيالىق جانە يننوۆاسيالىق تۇرعىدان ءتيىمدى دەپ باعالايدى.
“ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە بۇل كەلىسىمگە ءبىرىنشى بولىپ قازاقستاننىڭ قوسىلۋى ۇلكەن گەوساياسي قادام. ءيزرايلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى، مەديسينا، سيفرلىق تەحنولوگيا جانە كيبەرقاۋىپسىزدىك سالالارىنداعى تاجىريبەسىن مەڭگەرۋ ۇلتتىق مۇددەمىزگە وڭ اسەرىن تيگىزەدى”، — دەيدى ول.
اقوردا مەن اق ءۇي مالىمدەمەسى
ايتا كەتەيىك، بۇگىن، 7 قاراشادا اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ قازاقستاننىڭ يزرايل مەن مۇسىلمان ەلدەرى اراسىنداعى بەيبىت قاتىناستى نىعايتۋعا باعىتتالعان يبراھيم كەلىسىمىنە قوسىلاتىنىن جاريالادى.
ترامپ بۇل تۋرالى Truth Social جەلىسىندە جازىپ، جاقىن ارادا قۇجاتقا قول قويۋ ءراسىمى وتەتىنىن حابارلادى.
"قازاقستان – مەنىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىمدە يبراھيم كەلىسىمىنە قوسىلاتىن العاشقى مەملەكەت. ءقازىر كوپتەگەن ەل بۇل باستاما ارقىلى بەيبىتشىلىك پەن وركەندەۋگە بەت بۇرىپ وتىر. جاقىن ۋاقىتتا رەسمي قول قويۋ ءراسىمىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز"، – دەدى اقش پرەزيدەنتى.
قازاقستاننىڭ كەلىسىمگە قوسىلاتىنىن اقوردا دا رەسمي تۇردە راستادى. حابارلاماعا سايكەس، اق ۇيدەگى كەزدەسۋ كەزىندە قازاقستان مەن اقش پرەزيدەنتتەرى يزرايل پرەمەر-مينيسترى بەنيامين نەتانياحۋمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن.
"يبراھيم كەلىسىمىنە قوسىلۋ ارقىلى قازاقستان قاقتىعىستاردى ەڭسەرۋگە، ديالوگتى دامىتۋعا جانە بۇۇ جارعىسى نەگىزىندەگى حالىقارالىق قۇقىقتى قولداۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى. بۇل شەشىم ەلىمىزدىڭ باسقا مەملەكەتتەرمەن ەكىجاقتى قاتىناستارىنا اسەر ەتپەيدى. كەرىسىنشە، بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان كوپجاقتى ديپلوماتيانىڭ قيسىندى جالعاسى"، - دەپ مالىمدەدى اقوردا.
بۇعان دەيىن
ەسكە سالايىق، بۇعان دەيىن ءيزرايلدىڭ بۇرىنعى بايلانىس ءمينيسترى ايۋب كارا جاقىندا Jewish News Syndicate (JNS) باسىلىمىندا قازاقستان مەن ازەربايجاننىڭ «اۆراام كەلىسىمىنە» قوسىلۋ ىقتيمالدىعىن سارالاپ، ەكى ەلدىڭ يزرايل جانە اقش-پەن ارىپتەستىگىن تەرەڭدەتۋگە مۇمكىندىگى زور ەكەنىن جازعان ەدى.
اۆتوردىڭ پايىمىنشا، قازاقستان مەن ازەربايجان مۇسىلمان حالقى باسىم بولعانىنا قاراماستان، يزرايلمەن اشىق ءارى بەلسەندى بايلانىس ورناتقان مەملەكەتتەر. سوڭعى جىلدارى اتالعان ەلدەردىڭ يزرايلمەن قارىم-قاتىناسى ستراتەگيالىق دەڭگەيگە جەتىپ، ىنتىماقتاستىق ەكونوميكالىق جانە قورعانىس سالالارىنا دەيىن كەڭەيگەن.
قازاقستاننىڭ يزرايلدەن اۋىل شارۋاشىلىعى مەن مەديسينالىق يننوۆاسيالار، سۋ تۇششىلاندىرۋ قۇرىلعىلارى جانە زاماناۋي قارۋ-جاراق جۇيەلەرىن الۋعا قىزىعۋشىلىعى زور. ازەربايجان بولسا يزرايلمەن قورعانىس پەن بايلانىس سالاسىندا ەرەكشە تىعىز ارىپتەستىك ورناتقان. ءقازىر ەكى مەملەكەت تە يزرايلگە ەنەرگيا كوزدەرىن، اتاپ ايتقاندا، مۇناي مەن گاز جەتكىزىپ وتىر.
ايۋب كارانىڭ ايتۋىنشا، «اۆراام كەلىسىمىنە» قوسىلۋ ارقىلى قازاقستان مەن ازەربايجان تەحنولوگيالىق تۇرعىدا يزرايلمەن قاتار اقش-پەن دە تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ايماقتاعى ىقپالىن نىعايتا الادى.
اسىرەسە، ەكى ەلدىڭ گەوساياسي ورنالاسۋى بۇل قادامنىڭ ستراتەگيالىق ءمانىن ارتتىرا تۇسەدى. ازەربايجاننىڭ رەسەي مەن يران سەكىلدى الىپ كورشىلەرى بار، ال قازاقستان بولسا جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ اراسىندا ورنالاسقان جانە يراننىڭ ىقپالىنان تىس ەمەس. ايماقتاعى وسى ءۇش الپاۋىت دەرجاۆا شىعىس-باتىس ساۋدا جولدارىن باقىلاۋدا ۇستايدى. سوندىقتان ورتالىق ازيا ەلدەرى سىرتقى ساياساتتا كوپۆەكتورلىق ۇستانىمدى باسشىلىققا العان.
اۆتوردىڭ باعالاۋىنشا، اتالعان كەلىسىمگە قوسىلۋ قازاقستان مەن ازەربايجاننىڭ ايماقتاعى ۇستانىمىن كۇشەيتىپ، رەسەي، جۇڭگو جانە يران سەكىلدى دەرجاۆالارعا قاتىستى پوزيسياسىن نىعايتۋعا جول اشادى.
ازەربايجان ءۇشىن يرانمەن اراداعى شيەلەنىستە سەس كورسەتەتىن كۇشكە اينالۋى ىقتيمال. ويتكەنى تەگەران باكۋگە قارسى استىرتىن ارەكەت جاساپ، ارمەنيانى قولداۋمەن قاتار، ازەربايجانداعى ەۆرەي نىساندارىنا قاتىستى ەكسترەميستىك جوسپارلار قۇرىپ كەلەدى دەگەن دەرەكتەر بار.
ال اقش تۇرعىسىنان ازەربايجاننىڭ كەلىسىمگە قوسىلۋى يراندى تەجەيتىن تەتىكتەردىڭ بىرىنە اينالۋى مۇمكىن. سەبەبى، يران اۋماعىنداعى ەڭ ءىرى ەتنيكالىق ازشىلىق ازەربايجان ۇلتىنىڭ ىقپالى ارقىلى ۆاشينگتون يرانعا قوسىمشا قىسىم جاساۋدىڭ مۇمكىندىگىن يەلەنەدى.
قازاقستان تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا اۆتور ەلدىڭ جۇڭگو مەن رەسەيگە تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا مۇددەلى ەكەنىنە نازار اۋدارعان. اقش جانە يزرايلمەن ىنتىماقتاستىقتىڭ نىعايۋى قازاقستاننىڭ ەۋروپاعا باعىتتالعان بالاما ەكسپورتتىق دالىزدەردى دامىتۋىنا ىقپال ەتەر ەدى.
سونىڭ ىشىندە كاسپيي ارقىلى ازەربايجان اۋماعىمەن وتەتىن «ورتا ءدالىز» جوباسى ماڭىزدى ورىن الادى. وسىلايشا، قازاقستان مەن ازەربايجان ەۋروپالىق نارىققا رەسەيلىك مۇنايدان بولەك ەنەرگەتيكالىق بالاما ۇسىنىپ، اقش-قا قىتايدىڭ ىقپالىنان تىس سيرەك كەزدەسەتىن قۇندى مينەرالدىق رەسۋرستارعا جول اشا الادى.
كارا ماقالاسىندا تۇركىلىك ىنتىماقتاستىق ماسەلەسىن دە ەرەكشە اتاپ وتكەن. 2023 جىلدان بەرى قازاقستان مەن ازەربايجان تۇركىتىلدەس ەلدەر كواليسياسىن قۇرۋعا بەلسەنە كىرىستى. ورتاق ءتىل، تاريح پەن مادەنيەتكە نەگىزدەلگەن بۇل بىرلەستىك تۇركيادان قىرعىزستانعا دەيىنگى ايماقتى قامتيدى. ەكى ءىرى تۇركى مەملەكەتىنىڭ «اۆراام كەلىسىمىنە» قوسىلۋى ايماقتاعى باسقا ەلدەرگە دە ۇلگى بولىپ، ءيزرايلدىڭ مۇسىلمان الەمىمەن بايلانىسىن نىعايتا تۇسەدى دەگەن بولجام بار.
قورىتىندىسىندا اۆتور قازاقستان مەن ازەربايجاننىڭ كەلىسىمگە قوسىلۋىن «بارلىق تاراپ ۇتاتىن» ستراتەگيالىق قادام دەپ باعالايدى. يزرايل جاڭا ارىپتەستەر تابادى، اقش ەۋرازيادا سەنىمدى سەرىكتەستەرگە يە بولادى، ەۋروپا ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن نىعايتىپ، ايماقتاعى ەلدەر تەحنولوگيالىق جانە ديپلوماتيالىق مۇمكىندىكتەرگە كەڭىنەن قول جەتكىزەدى. سوندىقتان اۆتور وسى مۇمكىندىكتى دەر كەزىندە ءتيىمدى پايدالانۋعا شاقىرادى.
