كونستيتۋسياعا وزگەرتۋلەر مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ جوباسىن پارلامەنتتە قابىلداماي، جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمعا شىعارۋ تۋرالى مەملەكەت باسشىسىنىڭ شەشىمى دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلاردىڭ ناقتى جۇزەگە اسىپ جاتقانىن كورسەتەدى. قازىرگى كەزدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسى ەل ىشىندە قىزۋ تالقىلانىپ، كوپشىلىكتەن قولداۋ تابۋدا.
جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا كونستيتۋسيانىڭ 30-دان استام بابىنا وزگەرىس ەنگىزۋ جانە 20-دان استام زاڭدى قابىلداۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ تۇر. ولاردىڭ ىشىندە ءبىرقاتار بيلىك وكىلەتتىگىن قايتا ءبولۋ، پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتىپ، مارتەبەسىن ارتتىرۋ، ەلدى باسقارۋ ىسىنە حالىقتىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ جانە باسقا دا ءبىرشاما وزگەرىستەر بار. ەگەر رەفورمالاردىڭ بۇكىل پاكەتىنە مۇقيات، ەڭ باستىسى، بەيتاراپ قاراعان ساتتە، وزگەرىستەر اۋقىمىنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعانىن كورۋگە بولادى.
بىرىنشىدەن، مەملەكەت باسشىسى جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ مىندەتىن ناقتى بەلگىلەپ – بيلىك ينستيتۋتتارى اراسىندا تۇبەگەيلى جاڭا كونستيتۋسيالىق تەپە-تەڭدىك قالىپتاستىرۋ ەكەنىن ناقتى اتاپ ءوتتى. ءقازىر سۋپەرپرەزيدەنتتىك بيلىكتىڭ ۋاقىتى ءوتتى، ءقازىر ەلىمىزدەگى احۋال مۇلدەم باسقا. تۇتاستاي العاندا، بۇل ونىڭ ەلدەگى بارلىق قوعامدىق پروسەستەردى دەمونوپولياسىزداندىرۋ جونىندەگى اعىمداعى ساياساتىنىڭ قيسىنىنا سايكەس كەلەدى.
ەڭ باستىسى – ەشكىمدە ارتىقشىلىق بولماۋى كەرەك. بۇل تەك ەكونوميكاعا عانا ەمەس، ساياساتقا دا، ونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ وزىنە دە قاتىستى. بۇل تۋرالى ق.ك.توقايەۆ ءوز جولداۋىندا كەڭ كولەمدە ايتىپ وتكەن بولاتىن.
پرەزيدەنتتىڭ قولىندا بيلىك وكىلەتتىكتەرىنىڭ شوعىرلانۋى تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى كەزەڭىندە، العاشقى نارىقتىق رەفورمالاردى جەدەل جۇزەگە اسىرۋ، مەملەكەتتىك شەكارانى رەسىمدەۋ كەزدە قاجەت بولدى. ال، بۇگىنگى تاڭدا ەل الدىندا تۇرعان مىندەتتەردىڭ سيپاتى تۇبەگەيلى وزگەردى.
بۇرىنعىشا بارلىق جاۋاپكەرشىلىك پەن شەشىمدەر تەك ءبىر ورتالىققا باعىتتالعان مودەل ەندى جۇمىس ىستەمەيدى. قوعامنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىمى ەداۋىر كۇردەلەنە ءتۇستى.
تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن 30 جىل ىشىندە قوعامنىڭ تالابىنا سايكەس تىڭ وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. ەڭ باستىسى – ساياسي جۇيە دە وسى وزگەرىستەرگە سايكەس كەلۋى ءتيىس.
سوندىقتان قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى جۇيەنى «ءوزى ءۇشىن» ەمەس، كەرىسىنشە قازىرگى زاماننىڭ اقيقاتىنا بەيىمدەپ، ونىڭ ۇزاق مەرزىمدى تۇراقتىلىعىن ارتتىرا وتىرىپ قۇراستىرۋدا.
سونداي-اق، مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، «جاڭا قازاقستان ادىلدىك اۋماعىنا اينالۋى ءتيىس». وندا «تۋىسقاندىق پەن پاتەرناليزمگە، سىبايلاس جەمقورلىق پەن ىمىراشىلدىققا» باتىل توسقاۋىل قويىلادى.
بۇل نورما پوپۋليستىك ەمەس، ناقتى ماقساتتاردى كوزدەيدى. كەز كەلگەن وزگەرىس بيلىكتىڭ وزىنەن باستالۋى كەرەك جانە پرەزيدەنت مۇنى ءوزى ۇلگى رەتىندە كورسەتىپ وتىر.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، اقوردادان باستاۋ الاتىن وزگەرىستەر وڭىرلەردە دە جۇزەگە اسادى. بۇدان بىلاي وبلىستار، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار جانە استانا اكىمدەرىنىڭ كانديداتتارىن كەلىسۋ ءراسىمى جاڭا تەتىك بويىنشا جۇزەگە اسادى.
ماسەلەن، مەملەكەت باسشىسى بالامالى نەگىزدە ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ قاراۋىنا اكىم قىزمەتىنە كەمىندە ەكى كانديداتتى ەنگىزەتىن بولادى. جەرگىلىكتى دەپۋتاتتاردان كوپشىلىك داۋىس العان كانديدات كەلىسىم العان بولىپ ەسەپتەلىنىپ، وسىدان كەيىن عانا اكىم لاۋازىمىنا تاعايىندالادى. ياعني، دەپۋتاتتار ءىس جۇزىندە اكىمدى تاڭدايتىن بولادى.
ەكىنشىدەن، ءماجىلىستىڭ ءرولى جانە تۇتاستاي العاندا بيلىكتىڭ زاڭ شىعارۋشى تارماعىنىڭ ىقپالى ەلەۋلى تۇردە كۇشەيە تۇسۋدە. مۇندا ارالاس پروپورسيونالدى-ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ وتە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن بولادى.
بۇل شارا زاڭ شىعارۋشى ورگانداردىڭ ينستيتۋسيونالدىق زاڭدىلىعىن كۇشەيتەدى. سونداي-اق، دەپۋتاتتاردىڭ ەلەكتوراتپەن بايلانىسىن نىعايتادى. مىسالى، سايلاۋشىلار ءبىر مانداتتى اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا سايلانعان دەپۋتاتتى قايتارىپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى.
ال، پارلامەنت پالاتالارىنىڭ ءرولى مەن مارتەبەسى ارتادى. ءماجىلىستى قالىپتاستىرۋدا 30% ماجاريتورلى، 70% پارتيالىق ءتىزىم ەنگىزىلەدى. زاڭ شىعارۋشى وكىلەتتى ورگان ءۇشىن بۇل ءتيىمدى بولارى انىق. پارلامەنتتە ايماقتاعى ەلدىڭ ءۇنىن بىلدىرەتىن وكىلدەردىڭ دە، زاڭ جوباسىن دايىنداۋدىڭ حالىقارالىق ءتارتىبى مەن قالىپتاسقان جۇيەسىن مەڭگەرگەن كاسىبي زاڭگەرلەردىڭ كەلۋىنە جول اشادى.
اۋىل حالقىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە قاتىستى شەشىمدەردى قابىلدايتىن اۋداندىق-قالالىق ءماسليحاتتار 100% تۇرعىندارداردىڭ داۋىس بەرۋى ارقىلى سايلانادى. وبلىستىق ءماسليحاتتا 50ح50 ستاندارتى ەنەدى، ياعني جەكە مانداتتىق وكرۋگتە، پارتيالىق ءتىزىم دە بولادى.
سونىمەن بىرگە، اۋىل، اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋ 100% ەلدىڭ تىكەلەي داۋىس بەرۋى ارقىلى جۇزەگە اسادى. ءقازىردىڭ وزىندە تۇركىستان وبلىسىندا 181 اۋىل وكرۋگىنىڭ 80-گە جۋىعىندا اكىمدەر تىكەلەي ەلدىڭ داۋىس بەرۋىمەن تاڭدالدى. 2024 جىلى وڭىردەگى 2،2 ملن تۇرعىندى باسقارىپ وتىرعان 17 اۋدان-قالا اكىمى دە حالىقتىڭ قاتىسۋىمەن سايلانادى.
بۇگىندە كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ جونىندەگى رەفەرەندۋمدى ءتۇسىندىرۋ ءجۇمىستارىن جۇرگىزۋگە «AMANAT» پارتياسىدا بەلسەندىلىكپەن اتسالىسۋدا. ءاقپاراتتىق-تۇسىندىرۋ جۇمىستارى مەن ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن پارتيا رەسپۋبليكالىق جانە 17 وڭىرلىك شتاب قۇردى. ولاردىڭ قۇرامىنا ورتالىقتاعى جانە وڭىرلەردەگى «AMANAT» اكتيۆتەرى كىردى. اتالعان جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋگە پارلامەنت پەن ءماسليحاتتارداعى فراكسيا دەپۋتاتتارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، مادەنيەت پەن سپورت قايراتكەرلەرى، جاستار قاناتى مەن وڭىرلەردەگى فيليالدار اتسالىسۋدا. پارتيا مۇشەلەرى وڭىرلەردە جانە شالعاي ەلدى مەكەندەردە سايلاۋشىلارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ جاتىر.
ەل ءۇشىن وسىنداي ماڭىزدى ساتتە تۇركىستان وبلىسىنداعى پارتيا مۇشەلەرى دە ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنا بەلسەندىلىكپەن قاتىسۋدا. وبلىستاعى پارتيا فيليالدارى جانىنان 18 شتاب قۇرىلىپ، 1132 ءىس-شارادان تۇراتىن جەلىلىك كەستە بەكىتىلدى. ونىڭ 227ء-سى ورتالىق جانە وبلىستىق دەڭگەيدە، 905ء-ى اۋداندىق، قالالىق دەڭگەيدەگى ءوتىپ جاتىر.
ال، تۇركىستان وبلىسىنا 12-19 مامىر جانە 23-31 مامىر ارالىعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى دارحان مىڭباي، قۇدايبەرگەن ەرجان، قاينار اباسوۆ، سىرىم ەرتايەۆ ىسساپارمەن كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە. ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنا قاتىسۋ ءۇشىن 2 تولقىننان تۇراتىن جۇمىس كەستەسىنە سايكەس ولار وبلىسىمىزدىڭ شالعاي ەلدى مەكەندەرىندە 197 ءىس-شاراعا قاتىسادى.
بۇگىندە ءوڭىردىڭ بەلسەندى ازاماتتارى مەن «AMANAT» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى قوعامدىق شتاب اتىنان ەلدىڭ وي-پىكىرىن، ۇسىنىستارىن جيناقتاۋدا. سەبەبى، اتا زاڭنىڭ ۇشتەن بىرىنە ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەرگە دەگەن حالىق پىكىرى ماڭىزدى. ال، اتا زاڭ بارشامىزعا ورتاق ءقۇندىلىق.
كەزدەسۋلەردە بايقاعانىمىز، كونستيتۋسياداعى 6-باپتىڭ جەر، سۋ، باسقا دا تابيعي بايلىقتاردىڭ حالىققا تيەسىلى بولىپ وزگەرەتىندىگى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋدا. سەبەبى، بۇگىنگى كۇنى حالقىمىز ءۇشىن جەر ماسەلەسى وتە وزەكتى. جەر مەن تابيعي رەسۋرستارعا مەملەكەت حالىقتىڭ اتىنان مەنشىك قۇقىعىن جۇرگىزەتىن بولسا، كوپتەگەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جەرگە قاتىستى پروبلەمالارى شەشىلەر ەدى. ياعني وسى اتالعان زاڭ ءوز دەڭگەيىندە جۇمىس جۇرگىزسە، حالىق كوتەرىپ وتىرعان سىن-ەسكەرتپەلەرگە سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن.
سونداي-اق، ەل ىشىندە جۇرگەن ساتتە «ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسياسىنا ءجيى وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ جاتىر» دەگەن سىندى ءجيى ەستيمىز. سونىمەن قاتار، باسقا ەلدەردىڭ، ەڭ الدىمەن باتىستىڭ مىسالدارى ءجيى كەلتىرىلەدى، نەگىزىندە ول ەلدەردە مۇنداي وزگەرىستەر الدەقايدا ءجيى كەزدەسەدى. بۇل جەردە بىرنەشە تارماقتاردى ەسكەرۋ قاجەت.
قازاقستان – ساياسي ءترانزيتتى ءالى تولىق كولەمدە اياقتاماعان سالىستىرمالى تۇردە جاس مەملەكەت. ءبىزدىڭ ەلىمىزدى كونستيتۋسيوناليزم ءداستۇرى كوپتەگەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان باسقا ەۋروپالىق جانە باتىس ەلدەرىمەن سالىستىرۋ مۇلدەم ورىندى ەمەس.
وزگەرىستەردىڭ ءاربىر پاكەتى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ناقتى كەزەڭىنىڭ رۋحىنا سايكەس كەلدى. وسىعان بايلانىستى، كونستيتۋسيالىق رەفورمانىڭ قارقىندى پروسەسىن باستان وتكەرگەن ازيا ەلدەرىنىڭ، ەڭ الدىمەن، شىعىس ازيانىڭ تاجىريبەسى جاقىنىراق. سوندىقتان كونستيتۋسياداعى وزگەرىستەردى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جالپى دامۋى، ونىڭ ساياسي جەتىلگەن، دەموكراتيالىق قوعامعا قاراي كەزەڭ-كەزەڭىمەن قوزعالىسى تۇرعىسىنان قاراستىرعان ءجون.
وسىلايشا ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىندە ءبىرشاما وزگەرىستەر ورىن الدى. بيىلعى رەفەندۋمنان دا ەلدىڭ كۇتەرى ءۇمىتى كوپ. رەفەرەندۋمنان سوڭ جالعاساتىن رەفورمالار سايلاۋ، پارتيالىق جانە سوت-قۇقىقتىق جۇيەسىن، اۋماقتىق-تەرريتوريالىق قۇرىلىمى مەن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءبولىنۋ ءپرينسيپىن تۇبەگەيلى وزگەرتەتىنى انىق. قوعامنىڭ بيلىكتەن كۇتىپ وتىرعانى دا وسى.
سوندىقتان «جاڭا قازاقستاننىڭ» ەرتەڭى ءۇشىن بارشامىز رەفەرەندۋمعا بەلسەندىلىكپەن قاتىسقانىمىز دۇرىس. ەل بولاشاعى ءۇشىن دۇرىس تاڭداۋ جاساپ، ازاماتتىق بورىشىمىزدى تانىتايىق!
بەيسەن تاجىبايەۆ.
(ماتەريال اۆتوردىڭ تاپسىرىس بەرۋىمەن جاريالاندى)
