زامانىنىڭ بىزگە ءبىر تابان جاقىن تۇرعانىنا، ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى كوپتەگەن تاريحي وقيعالار حالىق جادىندا جاقسى ساقتالعاندىعىنا قاراماستان، قازاقتىڭ ەسكىدە وتكەن باسقا اقىن-جىراۋلارى سياقتى بۇقار ءومىرى حاقىندا دا ءبىزدىڭ بىلەرىمىز تىم تاپشى. جىراۋدىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارى جايىندا دا ناقتى دەرەكتەر جوق. ونىڭ قانشا جاساعان ادام ەكەنى دە بەلگىسىز. قولدا بار بىردەن-بىر ناقتى مالىمەت — جىراۋدىڭ ابىلايدان (1713-1781) بۇرىن تۋىپ، سوڭ ولگەندىگى.
ءقازىر بۇقاردىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارى 1693-1787 دەپ كورسەتىلىپ ءجۇر. ال بۇل — وي-جوبامەن، سولاي شىعار-اۋ دەگەن دولبالارمەن الىنا سالعان سان. بۇقار 1693 جىلى تۋدى دەۋدىڭ ەشبىر قيسىنعا كەلمەيتىنىن دالەلدەۋ ونشا قيىنعا تۇسپەيدى: ول ءۇشىن اقىلدىلىقتىڭ دا، العىرلىقتىڭ دا قاجەتى جوق.
ابىلايعا ارناعان تولعاۋلارىنىڭ بىرىندە بۇقار:
«كۇنىندە مەندەي جىرلايتىن
توقسان ۇشتە قاريا
ەندى دە ساعان تابىلماس»، — دەيدى.
بۇل سوزدەر ابىلاي ولگەن 1781 جىلدىڭ وزىندە-اق ايتىلدى دەيىكشى. 1781-دەن 93ء-تى الىڭىز، سوندا 1688 قالادى… ياعني بۇقار ءقازىر كورسەتىلىپ جۇرگەن 1693-تەن 5 جىل بۇرىن تۋعان بولىپ شىعادى. بۇل — ادەبيەت تاريحىمەن اينا-لىسۋشى كەيبىر عالىمدارىمىزدىڭ ءوز ىسىنە قانشالىق جاۋاپتى، قانشالىق مۇقيات قارايتىندىعىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى ىسپەتتەس.
بۇقاردىڭ وتە كوپ جاساپ، ابدەن قارتايىپ ولگەندىگى كۇمان تۋعىزبايدى. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى بۇقارعا قاتىستى ەڭ ەسكى دەرەكتىڭ ءبىرى تاۋكە حاننىڭ اتىمەن بايلانىستى. ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا بۇقاردىڭ تاۋكە تۇسىندا-اق ورداداعى بەلدى بي، باتاگوي اقساقالداردىڭ ءبىرى بولعاندىعى اڭعارىلادى.
از-تاۋكە حاننىڭ سۇيىكتى ۇلى ءولىپتى دەيدى ءبىر اڭگىمە. حان ازا تۇتىپ، باس كوتەرمەي، اس ىشپەي جاتىپ الىپتى. ۇلى جۇزدەن ءۇيسىن تولە بي، ورتا جۇزدەن قاز داۋىستى قازىبەك بي، كىشى جۇزدەن قاراجىگىت بي بارىپ كوڭىل ايتقان ەكەن، از-تاۋكە جۇبانباپتى، قايعىسى باسىلماپتى. سوندا قارالى حاننىڭ كوڭىلىن دەلبەپ، باسىن سۇيەپ اس ىشكىزۋشى بۇقار جىراۋ بولادى. بۇقاردىڭ وسى رەتتە ايتىلعان جىرى ساقتالعان.
«حانىمىز وتىر اھ ۇرىپ،
حالقىمىز وتىر باس ۇرىپ…
سابانى اكەل ورداعا،
قۇران وقىت مولداعا،
حاننىڭ ءسوزى ءتۇزۋ دەپ،
ورىنسىز ءسوزدى جولداما.
بۇرىنعى وتكەن ءبارى ءولدى،
قارسى بولما اللاعا.
تولە، قازىبەك كىسىمىز
جاقسى، جامان، كىشىمىز،
بۇل سوزىمە ءتۇسىڭىز،
ءدامىڭىزدى ءىشىڭىز.
ريزا بولساڭ قۇدايعا
تۇزەلەر سوندا ءىسىڭىز».
وسى سوزدەردىڭ وزىنەن-اق بۇقاردىڭ تاۋكە الدىندا ءوتىمدى، بەدەلدى ادام بولعاندىعى اڭعارىلادى. تاۋكە 1718 جىلدار شاماسىندا دۇنيەدەن كوشىپتى. ياعني جوعارىداعى مالىمەت بۇقاردىڭ ءحۇىىى عاسىردىڭ باس كەزىنىڭ وزىندە-اق ءبىراق جاسقا كەلىپ قالعان، قازاق حاندارىنىڭ سارايىندا ىقپالدى بيلەردىڭ ءبىرى بولىپ العان جان ەكەندىگىن كورسەتەدى.
بۇقاردىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارىن انىقتاۋعا سەبى تيەر دەرەكتەر جىراۋدىڭ ءوز شىعارمالارىنان ۇشىراسادى.
بۇقار ابىلايدان كوپ ۇلكەن.
ول حانعا:
«سەنى مەن كورگەندە
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ»، -دەپ سويلەيدى.
جىراۋ ءوزىنىڭ ابىلايعا ايتقان تولعاۋلارىنىڭ بىرىندە حاننىڭ جاس كەزدەگى ءومىر جولىن شولي كەلە:
«ەلۋ جاسقا كەلگەندە
ءۇش ءجۇزدىڭ اتىنىڭ باسىن
ءبىر كەزەڭگە تىرەدىڭ،
ەلۋ بەس جاسقا كەلگەندە
جاقسى بولساڭ تولارسىڭ،
جامان بولساڭ، ماۋجىراپ بارىپ
سولارسىڭ» — دەيدى.
ياعني بۇل سوزدەر ايتىلعان كەزدە ابىلاي ەلۋدەن جاڭا اسقان، ەلۋ ءبىر — ەلۋ ەكىلەردە. دەمەك، تولعاۋ 1763 جىلدار شاماسىندا تۋعان.
ابىلايدىڭ كۇشەيۋى دە وسى كەز. «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ايتۋىنشا، ابىلاي 50-جىلداردىڭ باسىندا-اق ورتا ءجۇزدىڭ بىردەن-بىر بيلەۋشىسى بولىپ الادى. 1752 جىلى اتاقتى كوكجال باراقتى جوڭعار ءامىرشىسى سيەۆان-دورچجي ۋلاپ ولتىرگەن سوڭ، ابىلاي الدىنان كەسە كولدەنەڭ تۇرار ەشكىم دە قالمايدى. كوپ ءۇزاماي ۇلى ءجۇز دە ابىلايدىڭ قول استىنا قارايدى. بۇقاردىڭ حاندى ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىردىڭ دەپ ماداقتاۋى وسى فاكتىگە بايلانىستى.
اتالمىش تولعاۋدان بۇقاردىڭ ءوز جاسى جونىندە دە دەرەك الامىز. جىراۋ ەلۋ بەستەن ارعى جاستار تۋرالى تولعانا كەلىپ توقسان بەسكە توقتايدى دا، ءوز باسىنىڭ ءمۇڭىن شاعىپ كەتەدى:
«توقسان بەس دەگەن تور ەكەن،
ءدۇيىم جاننىڭ قورى ەكەن،
قارعيىن دەسەڭ ەكى جاعى ور ەكەن،
نايزا بويى جار ەكەن،
ءتۇسىپ كەتسەڭ تۇبىنە
ءتۇبى جوق تەرەڭ كول ەكەن،
ەل قونبايتىن ءشول ەكەن
كەلمەيتۇعىن نەمە ەكەن».
جىراۋ ادامنىڭ ەلۋدەن ارعى ءومىرى حاقىندا ونشا جىلى لەبىز بىلدىرمەيدى، ال توقسان بەستى مۇلدە ىستەن العىسىز ەتەدى، بۇل جاسقا كەلىپ قاجەتى جوق-اق ەكەن دەيدى. ياعني تولعاۋ ايتىلعان ساتتە ونىڭ اۆتورى توقسان بەس جاستا. ولاي بولسا بۇقار جىراۋدىڭ 1668 جىلدار شاماسىندا تۋعاندىعىن كورەمىز. ) 1781 جىلى ابىلاي ولگەندە بۇقار ءالى ءتىرى. جىراۋ حاندى ازالاپ، ءوزىنىڭ ەڭ كوركەم تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى — «كۇپشەك ساندى كۇرەڭدى ء-تابياعا جاراتقان» دەپ باستالاتىن جوقتاۋ جىرىن شىعارادى. بۇقاردىڭ ابىلايدان سوڭعى ءومىرى جايىندا ەشقانداي دەرەك جوق. 113 جاسقا كەلىپ وتىرعان قارت جىراۋدىڭ ءوزى دە كوپ ۇزاماي اجال جاستىعىنا باس قويسا كەرەك.
ءماشھۇردىڭ ايتۋىنشا جانە ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا بۇقاردىڭ اكەسى قالقامان — باتىر بولعان دەلىك. باتىر اتاعى ادامعا، ارينە، ونىڭ بايلىعىنا، اتالىلىعىنا قاراپ كەلمەيدى، ياعني جىراۋدىڭ شىققان تەگى جايىنداعى ماسەلەنىڭ بەتى اشىق قالادى. الايدا، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرىنىڭ، وتتى ءتىلىنىڭ ارقاسىندا بۇقار تەز ارادا-اق ەل بيلەۋشىلەر توبىنا ەڭگەندىگى كورىنەدى. قاز داۋىستى قازىبەكتەر سياقتى بۇقار دا «قارادان شىعىپ حان بولعان» ءوز زامانىنىڭ اسا ىقپالدى بيلەرىنىڭ ءبىرى.
اتاقتى ءۇيسىن تولە بي: «ەلگە باي قۇت ەمەس، بي قۇت» دەگەن ەكەن. ءوزى مىڭعىراعان باي تولەنىڭ بۇل سوزدەرى بۇقار زامانىندا بيلەردىڭ قانداي قوعامدىق كۇش بولعانىن اڭعارتادى. بۇقار زامانىنىڭ بيلەرى — مالىمەن ەمەس، سوزىمەن كىسىلىكتى جاندار. ولاردىڭ كوبى-اق كەدەي بولعان. بۇل رەتتە ورمانباي ءبيدىڭ ۇيىنە ابىلاي كەلىپ قالىپ، قوناعاسىنا نە سويارىن بىلمەي قىسىلعاندا ايتقان:
«حان ابىلاي كەلگەندە
توقتى سويسام جەتپەيدى،
ەنەسىن سويسام توقتىنىڭ،
ونىڭ ورنى بىتپەيدى»، -دەگەن سوزدەرىن كەلتىرە كەتۋگە بولادى. بۇقاردىڭ مال جيۋدى كاسىپ ەتپەگەندىگى كورىنەدى. مارتەبە جولىن از-تاۋكە حاننىڭ سارايىندا باستاعانمەن، ساقال-شاشى بۋرىل تارتىپ، الپىس جاسقا كەلگەن كەزىنىڭ وزىندە جىراۋ قارا تاياقتى كەدەي كۇيىندە قالعان.
بۇقار مالسىز ادام ەكەن دەپ جازادى ءماشھۇر. وزىنە اعايىن ءبىر بايدان مىنۋگە ات سۇراپتى. باي بەرگىسى كەلمەي ءبىرتالاي ۋاقىت الداۋسىراتىپ ءجۇرىپتى دە، اقىرى ءبىر كۇنى بۇقاردىڭ قولىنا ەكى قارى ءبوز قىستىرىپ قۇتىلماق بولىپتى. سوندا بۇقاردىڭ ايتقانى:
«بۇقارەكەڭ — ءبىز كەلدىك،
اقان، توبەت بايلارعا،
بەستى بەرسەڭ سەمىز بەر
جازداي بۇقار جايلارعا.
بەرمەيمىن دەپ اتاما،
اساۋىڭدى ماتاما.
شىنجىرىنان بەرىك تارتسام،
شامىرقانىپ، شامدانىپ،
شالقاسىنان جاتا ما،
الپىستاعى بۇقاردىڭ
سىلەسى قۇرىپ قاتا ما،
قۇلدارىڭ مەن كۇڭدەرىڭ
مەرەكەگە باتا ما،
كەلىپ ەدىم وزىڭە،
تۇنەۋگى ايتقان سوزىڭە.
ءتىپتى رازى بولمايمىن
كەرەگەنىڭ باسىندا
ەكى قارى بوزىڭە.
بەرمەي قالساڭ وسى جول،
جولىقپايمىن دەپ ويلاما
جورتۋىلشى ەردىڭ كەزىنە».
بۇل اقتابان شۇبىرىندىدان سوڭعى الاساپىراننىڭ تۇسى، اتادان ۇل، انادان قىز ايرىلىپ، ءيسى قازاق كۇيزەلگەن ءداۋىر. وسى قيلى زامان كەزىندە بۇقاردىڭ شارۋاشىلىعى شايقالىپ، داۋلەتى سۋالعان بولۋى دا مۇمكىن.
الايدا كوپ ۇزاماي ابىلاي سۇلتان كوتەرىلگەن كەزدە بۇقاردىڭ دا جۇلدىزى جانادى. جىراۋ قايتادان اق ورداعا ەنەدى، جانە ودان ولگەنىنشە شىقپايدى.
بۇقاردىڭ سۇيەگى ءقازىر بايان اۋلادا، دالبا تاۋلارىنىڭ ىشىندە.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن كەيبىر فاكتىلەردىڭ نەگىزىندە ءبىز بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى 1668 جىلدار شاماسىندا تۋىپ، ءبىر عاسىردان استام جاساپ، 1781 جىلدىڭ شاماسىندا ولگەن دەپ ەسەپتەيمىز.
جىراۋدىڭ ءومىرى، قوعامدىق قىزمەتى جايىندا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن دەرەكتەر وسىنداي.
حالىق «ونەر الدى — قىزىل ءتىل» دەسە، بۇقار — بۇل ماقالانىڭ دانالىعىن ابدەن ۇعىنعان ادام. ول ءسوز ونەرىنىڭ قيىندىعىن دا، قۇرمەتتىلىگىن دە بىلگەن. سوندىقتان دا جىراۋ:
«ەل باستاۋ قيىن ەمەس —
قوناتىن جەردەن كول تابىلادى:
قول باستاۋ قيىن ەمەس —
شاباتىن جەردەن ەل تابىلادى
شارشى توپتا ءسوز باستاۋدان
قيىندى كورگەنىم جوق»، — دەيدى.
بىردە ابىلاي: «قازىنا قايدا؟» — دەپ سۇراعاندا جىراۋ: «باسى جەتكىش جىگىتتىڭ ەكى ەزۋى قازىنا: ءبىر ەزۋى — التىن، ءبىر ەزۋى — كۇمىس، اۋزى — قازىنا» — دەپتى.
بۇقاردىڭ ءوزى وسى قازىنانى — ءسوز ونەرىن جەرىنە جەتە مەڭگەرگەن ەدى. «ءوز زامانىنداعى جاندار بۇل كىسىنى كومەكەي اۋليە دەسەدى ەكەن، — دەپ جازادى ءماشھۇر ءجۇسىپ. — قارا ءسوز بىلمەيدى، تەك سويلەسە كومەكەيى بۇلكىلدەپ جىرلاي باستايدى ەكەن». بۇقاردىڭ مۇسىلمانشا وقىعاندىعى، ساۋاتتىلىعى كۇمان تۋعىزبايدى. الايدا، كوبىنە-اق ەكسپرومتپەن ايتىلعان تولعاۋلارىن جىراۋ ارتىنان قاعازعا تۇسىرەدى مە، جوق پا، ول اراسى بەلگىسىز. بۇقاردىڭ بىزگە جەتكەن شىعارمالارى وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى، ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باس كەزىندە نەگىزىنەن ەل اۋزىنان جازىلىپ الىنعان. بۇقار مۇراسىنان ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەنى — 1300 جول شاماسىندا. بۇل، ءسوز جوق، جىراۋ تۋعىزعان كول-كوسىر جىرلاردىڭ ءبىر بولىگى عانا. «بۇل كىسىنىڭ ءسوزىن تۇگەل جازامىن دەۋشىگە نۇحتىڭ ءومىرى، ايۋبتىڭ سابىرى… اپلاتوننىڭ اقىلى كەرەك»، — دەگەن ەدى ءماشھۇر.
