يساتاي تايمان ۇلىنىڭ ءوسىپ، ەرجەتۋى مەن ساياسي كوز-قاراسىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر جوقتىڭ قاسى. 1836 جىلى 6 نويابردە يساتاي ورىنبور گۋبەرناتورى جىبەرگەن اسكەري تەرگەۋشىلەرگە جاۋابىندا: رۋىم بەرىش، جاسىم 45-تە دەپ كورسەتكەن. ال كەلەسى 1837 جىلى اپرەلدە بەرگەن جاۋابىندا جاسىم 46-دا دەگەن. بۇل دەرەكتەرگە قاراعاندا يساتاي تايمان ۇلى 1791 جىلى تۋعاندىعىن اڭعارامىز. ال باتىردىڭ تۋعان جەرى قازىرگى ورال، تۋريەۆ وبلىستارىنىڭ «قاراتوبە، قىزىلقوعا اۋداندارىنىڭ ايماعى. ەل اۋزىنداعى اڭگىمەدە يساتاي تايسويعان قۇمىندا قازىرگى (گۋريەۆ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانى، جانكەلدين سوۆحوزى) تايمان جالى دەگەن جەردە كوشپەلى شارۋا سەمياسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بەلگىلى اقىن ىعىلمان شورەك ۇلىنىڭ يساتاي-ماحامبەت پوەماسىندا يساتاي اكەسىنىڭ جايلاۋى — ولەنتى، شىدەرتى، ءۇش اڭقاتى، بارباستاۋ، كۇزەۋى — بۇلدىرتى، جىمپيتى، قالدىعايتى، جاقسىباي؛ قىستاۋى — ويىل، قيىل، جەم، ساعىز. سونىڭ ىشىندە قاراكول مەن قاراباۋ، تايسويعان مەن بۇيرەك قۇمدارى. باتىردىڭ جاس كۇنىندە ەسكەن ورتاسىن، وعان ىقپال ەتكەنى ۇلگى بولعان ادامدار تۋرالى دا ايتا كەتكەن ءجون. ويتكەنى يساتاي تۋىستارىنىڭ كوبى، بەرىش رۋىنىڭ جايىق ءبولىمى مەن ونىڭ اعاتاي تىلەۋكە ۇلى ۇرپاقتارىنىڭ كوپشىلىگى كوتەرىلىسكە كاتىسقان. يساتايدىڭ جاستىق شاعىندا وعان وتە ۇلكەن ىقپال جاساعان ادامنىڭ ءبىرى نەمەرە اعاسى جابال بەگالى ۇلى بولعان. ول يساتايدىڭ ءوسىپ، جەتىلۋىنە قامقورلىق جاساپ، تاربيەلەگەن. 1786 جىلى ورىنبور سوعىس گۋبەرناتورى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ نۇسكاۋى مەن ورىس اكىمشىلىك مەكەمەلەرىندەي كىشى جۇزدە دە جەرگىلىكتى جازالاۋشى مەكەمەلەر ورناتپاق بولادى. ءبىراق كىشى جۇزدەگى كوپتەگەن تايپالار بۇل مەكەمەنى قابىلدامادى. تەك ەدىل مەن جايىق جاعالارىنداعى كاسپيي جاعالاۋىنداعى كەيبىر اۋىلداردا عانا ولاردى كۇشپەن كۇردى. ارحيۆ دەرەكتەرى بويىنشا، يساتايدىڭ نەمەرە اعاسى جابال بەگالى ۇلى XIX عاسىردىڭ باسىندا نۇرتاي جازالاۋ مەكەمەسىندە كەڭەسشى بولعان. ال 1808 جىلى جابال باستاعان بەگالى اۋىلى باقساي بەكىنىسى تۇسىنان جايىقتان ءوتىپ، بوكەي حاننىڭ قاراۋىنا كىرەدى. سوعان قاراعاندا ەل اۋزىنداعى يساتاي 15—17 جاستار شاماسىندا ىشكى تاراپقا كەلدى، دەگەن پىكىر دۇرىس سياقتى. جابال بەگالى ۇلى ورىسشا ساۋاتتى ادام بولىپتى. ونىڭ ۇرپاعى شامشيدەن شاريپوۆ قاريانىڭ ايتۋىنشا جابال كىسى قولىنان قازا بولعان. جابال ولگەن سوڭ، ونىڭ ورنىنا ستارشينا بولىپ، 1812 جىلى يساتاي تايمان ۇلى سايلانادى. بوكەي حان كەزىندەگى ءبىر دوكۋمەنتتە جابال ءبيدىڭ ولۋىنە بايلانىستى ورنىنا اۋىلداستارى يساتاي تايمانوۆتى سايلاعاندىعى جانە ونى ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ بەكىتۋى سۇرالعاندىعى كورسەتىلگەن. ءبىز ورىنبور سوعىس گۋبەرناتورىنىڭ قاعازدارى اراسىنان يساتايدى ستارشينالىققا بەكىتۋ تۋرالى شەكارا كوميسسياسىنىڭ 1813 جىلعى سەنتيابر ايىندا جازىلعان № 1362 جولداماسىن تاپتىق. گۋبەرناتور گ.س. ۆولكونسكيي 1814 جىلعى 12 نويابردە بۇل دوكۋمەنتتى بەكىتىپ، قول قويعان. بۇل كەزدە يساتاي اۋىلىنىڭ قونىسى كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىندا بولعان. 1824 جىلعى 13 يانۆاردا استراحان كازاك اسكەرىنىڭ ءجۇزباسى بەرگەن كۋالىگىندە يساتاي تايمانوۆ كۋلپين كوردونى توڭىرەگىنەن كاسپيي جاعالاۋىنا دەيىنگى جەردى ءوز اۋىلىمەن، مىنە، 16 جىل جايلاپ كەلەدى دەگەن.

بۇل جەردى مەكەندەۋگە بوكەي حان 1812 جىلعى 12 مارتتا يساتايعا رۇقسات قاعاز بەرگەن. وندا: «كوكاريەۆ پەن كۋلپين كوردوندارىنىڭ اراسىنداعى كوردون جولىنان بىلايعى دالالىقتى جايلاۋدى تايمانوۆتىڭ قامقورلىعىنا بەرەم»، — دەگەن. بۇل وڭىردە ەدىلدىڭ تەڭىزگە قۇياتىن سۋلى قيعاش دەگەن سالاسى بار. ودان شىعىستا قاناتتاسا قۇيگەن، وتەرە، جايىق (ورال تاۋىناڭ اعاتىن جايىقتان باسقا. ي. ك.) ت، ب. سالالارى بار. ەل اۋزىنداعى اڭگىمەدە وسى القاپتاعى بەس سلاندى (ارالشىق، كۇيگەن، تۇيە ارال، ت. 6.) يساتاي اۋىلى جايلاعان. حالىقتىڭ ايتۋىنشا يساتاي بالا كەزىنەن العىر، پاراساتتى، وتكىر بولسا كەرەك. سوزگە دە شەشەن بولعان دەسەدى. مىسالى، ءقىشى ءجۇز جاعىنان استراحانعا بارا جاتقان بوكەي حان ءبىر اۋىلعا قونىپ وتىرعاندا: مەنىڭ مىنا بالام حان بولادى،—دەپ جاڭگىردى كورسەتەدى. سوندا جاس يساتاي: «جاڭگىر حان بولعاندا قارا قازاقتىڭ ءحالى نەشىك بولادى»،— دەسىپتى-مىس. بوكەي ساسىپ قالىپ، ارتىنان يساتايعا نەگە ولاي دەيسىڭ، دەپ سۇرايدى. بالعىن بالا جاسقانباستان: «بالا الدى قان، ارتى شاڭ بولادى» دەپتى. بۇل ءسوزدىڭ راستىعىن دالەلدەۋ قيىن، دەگەنمەن سول كەزدىڭ وزىندە ونىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋعا تالپىنعانىنىڭ ءوزى ونىڭ بالا بولسا دا وسال بالا بولماعاندىعىنان حابار بەرەدى. يساتاي جاسىنان-اق ءارى باتىل، ءارى تۋراشىل بولعان. ەشكىمنەن قايمىكپاعان. ول 21 جاسىندا بەگالى اۋىلىنا ستارشينا بولادى. ءبىراق كەيبىرەۋلەر، بۇل كەزدە ول بەرىشتىڭ جايىق بولىمىنە بي بولعان دەپ تە ءجۇر، ال بىزدەر ونداي تاريحي دەرەكتى ارحيۆ ماتەريالدارىنان كەزدەستىرمەدىك. ءبىز بۇرىن يساتايدى ەكى اعايىندى، ونىڭ ەكىنشىسى نىسانباي دەپ كەلدىك. ءبىراق ءبىز ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ورال وبلىسىنىڭ جانىبەك اۋدانىندا تۇراتىن قامييەۆ لۇقپان دەگەن ازاماتتى تاۋىپ، ونىڭ، ءالىباي تايمانوۆتىڭ ۇرپاعى ەكەنىن انىقتادىق. ارحيۆ ماتەريالىندا ءالىباي كوتەرىلىسكە قاتىسقان، 1837 جىلعى وكتيابردە جاسقۇستا حان اسكەرىنىڭ قولىنا تۇسكەن. ل. قامييەۆتىڭ ايتۋىنشا ءالىبايدىڭ قايىنى نوعاي-قازاك رۋى وعان ارا ءتۇسىپ، ونى تۇتقىننان بوساتىپ الىپ، سارىوزەن ماڭىنداعى وزدەرىنىڭ ءبىر اۋىلىنا ورنالاستىرعان. سودان ءالىباي سول جەردە ورىن تەۋىپ، قالىپ قويعان. ل. قامييەۆتىڭ ايتۋىنشا يساتاي ءۇش اعايىندى بولىپتى. ارحيۆ ماتەريالىنان ءبىز 1816 جىلى يساتايمەن بىرگە تولەباي تايمان ۇلىنىڭ جۇرگەنىن كەزدەستىردىك، ءبىراق ونىڭ ودان ارعى تاعدىرى بىزگە بەلگىسىز. سونىمەن يساتاي، تولەباي، نىسانباي، ءالىباي بولىپ 4 اعايىندى ەكەنى تاريحي دەرەكتەرمەن راستالعانى بىزگە ءمالىم. جاس جىگىت يساتاي ستارشينا بولعاسىن ەل ىشىندەگى ايتىس-تارتىسقا ەرىكسىز ارالاسادى. سول كەزدىڭ بىرىندە ءا. قۇلمانياز ۇلىنىڭ اۋىلىن شابۋعا بەرىش رۋىنىڭ باسقارۋشىسى ءسۇيىنىشقالي جانعالييەۆ سۇلتانمەن بىرگە بارۋعا ءماجبۋر بولادى. زەرتتەۋشىلەر وتەمىس اۋىلىن وسى كۇنگە دەيىن قاراۋىل قوجانشش 1836 جىلى بورگەن جاۋابىنا سۇيەنىپ، 1817 جىلى . شابىندىعا ءۇشىراعان دەپ ءجۇر. ءبۇل قاتە بولدى. الدىمەن ءبۇدان بۇرىن بولعان جانە بۇرىن جاريا بولماعان وقيعاعا توقتاپ وتەيىك.

بوكەي حان 1815 جىلى ولەدى دە، جاڭگىر ەرجەتكەنشە ۋاقىتشا بيلەۋشى بولىپ ءىنىسى سىعاي نۇرالييەۆ تاعايىندالادى.بۇل كەزدە ساياسي جاعداي شيەلەنىسىپ، س.نۇرالييەۆ اركىمدى بىرىنە-بىرىن ايداپ سالىپ، تالاستىرىپ، رۋ اراسىنداعى باس ارازدىقتى قوزدىرىپ جىبەرەدى. جاقادان تابىلعان ارحيۆ ماتەريالى بويىنشا، يساتايدىڭ قاراۋىنداعى ادامداردى 1815 جىلى قىستا حورۋنجيي بارماق مۇراتوۆ، بالقى قۇدايبەرگەنوۆ، ت. ب. كەلىپ شاۋىپ، مىڭ قارالى مالدارىن ايداپ كەتەدى. بۇل تۋرالى يساتاي ورىنبور سوعىس گۋبەرناتورىنا ارىز بەرەدى. ول ارىزدى تەكسەرۋ ورال كازاك اسكەرىنىڭ اتامانى گەنەرال د. بورودينگە مىندەتتەلەدى، ال ول ونى سىعاي سۇلتانعا تاپسىرادى. بەرىش رۋىنىڭ باسقارۋشىسى سۇلتان بابا-عالي جانالييەۆ گۋبەرناتورعا بۇل ارىزدى تەكسەرۋدى سىعايعا تاپسىرۋ دۇرىس ەمەس ەكەنىن، سەبەبى بۇل تالاۋعا ونىڭ ءوزىنىڭ دە قاتىسى بار ەكەنىن، سوندىقتان تەكسەرۋدى باسقا كىسىگە تاپسىرۋدى وتىنەدى. سودان ءىستى مۇقيات تەكسەرۋ باسقا ادامعا، ياعني سۇلتان قاراتاي نۇرالييەۆكە تاپسىرىلادى. ءبىراق سىعاي سۇلتان 1818 جىلى جاۋاپكەر كىسىلەردى كالمىكوۆ بەكىنىسىنە بارىپ، جاۋاپ بەرۋگە جىبەرمەيدى، بۇدان ءارى ءىستى تەكسەرۋ باسقا ادامدارعا تاپسىرىلادى. سىعاي مەن گەنەرال د. بورودين نەشە ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ، قاجەتتى قىسىلەرىن جاۋاپ الۋشىلارعا جولىقتىرمايدى. داۋ بىرنەشە جىلعا سوزىلادى. 1817 جىلى بالقى ءوز ۇلەسىنە وسى تالاۋدان تيگەن 155 قويدى، 1 جىلقى، 2 سيىر مەن شاپاندى يساتاي اۋىلىنىڭ ادامدارىنا قايىرىپ بەرەدى. وسى جولمەن باسقا ايىپتىلاردان تالانعان مال مەن دۇنيەنى الىپ بەرىلسىن دەگەن تاپسىرمانى سىعاي ورىندامايدى. بۇل، اقىرىندا، 1829 جىلعا دەيىن سوزىلىپ، اراسىندا باسقا وكيعالار قاباتتاسادى دا ءىس اياقسىز قالادى. سول وقيعالاردىڭ ءبىرى ءا. ءقۇلمالىۇلىنا بايلانىستى. 1815 جىلى يساتاي قاراماعىنداعى ادامنىڭ دۇنيە، مالدارىن تالاۋ ءمانىسىن تەكسەرۋدى تالاپ ەتۋشى بەرىش رۋىنىڭ باسقارۋشىسى ءسۇيىنىشقالي جانالييەۆ 1816 جىلى يساتايعا كەلىپ، توڭىرەكتەن كىسى جيناتىپ، كاشقىن ادامدى ۇستايمىز دەگەن سىلتايمەن اۋىلىنا بارادى.

 

يساتاي تايمان ۇلى — قازاقستانداعى تاپ كۇرەسىن العاشقى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ كورنەكتى قايراتكەرى. تاپ كۇرەسى تۋرالى ۆ. ي. لەنين: «بۇل — حالىقتىق ءبىر بولەگىنىڭ ەكىنشى بولەگىنە قارسى كۇرەسى، پراۆوسىز، ەزىلگەن بۇقارانىڭ جانە ەڭبەكشىلەردىڭ پۇرساتتىلارعا، ەزۋشىلەر مەن ارامتاماقتارعا قارسى كۇرەسى، — دەگەن. ءبىز ايتقالى وتىرعان كەزەڭ كرەپوستنيكتىك روسسيادا دەكابريستەر قوزعالىسى اياۋسىز جانىشتالىپ، ەلدە نيكولاي-پالكيننىڭ رەاكسيالىق ىشكى ساياساتى ورناتىلعان كەز ەدى. ەلدە ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ، تاپتىق، ۇلتتىق، وتارشىلدىق ەزگىنىڭ كۇشەيۋىنە قارسى تولقۋلار، قارۋلى كوتەرىلىستەر ءار جەردە بولىپ جاتقان. XIX عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا كرەپوستنيكتىك سيستەماعا قارسى روسسيانىڭ كوپتەگەن گۋبەرنيالارىندا، ۋكراينادا حالىق بۇقاراسىنىڭ تولقۋلارى، پولشادا پولياك پاتريوتتارىنىڭ كوتەرىلىسى بولىپ جاتتى. كىشى جۇزبەن شەكارالاس پەرم، ورىنبور، ۆياتكا گۋبەرنيالارىندا دا شارۋالار تولقۋى باستالدى. ۋكراينانىڭ پودولسك پروۆينسياسىندا ەزىلگەن شارۋالار كوتەرىلىسىن باسقارىپ، پاتشاعا قارسى شىققان ۋستيم قارمەليۋك سياقتى قازاقستاندا شارۋالار كەتەرىلىسىن يساتاي تايمان ۇلى باستاپ، حان مەن پاتشا اسكەرلەرىنە قارسى شىقتى. ول ەزىلگەن شارۋالاردى قاناۋشىلارعا قارسى قارۋلى كوتەرىلىسكە شاقىرىپ، ۇستەم تاپپەن كەسكىلەسكەن ۇرىسقا شىققان بۇقارا حالىقتى سوڭىنان ەرتە ءبىلدى. ءوز باسىنان وتكەن كوپتەگەن اۋىر، ءارى ءقاۋىپتى وقيعالارعا مويىماستان اسقان قايسارلىق كورسەتكەن يساتاي ءوز جاۋلارىمەن ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن الىسىپ ءوتتى. ول قاراپايىم، قايىرىمدى، ۇستامدى، قاجىرلى ادام بولدى. ونىڭ ادامگەرشىلىك بۇل قاسيەتتەرى وعان زور بەدەل اپەرىپ، كوتەرىلىسكە شىققان شارۋالاردىڭ وعان دەگەن سەنىمىن ارتتىرا ءتۇستى. يساتايدىڭ ۇلكەن ادامگەرشىلىگى تۋرالى ەل اۋزىندا نەشە ءبىر قىزىقتى، سۇيسىنە ايتىلعان اڭىز، اڭگىمەلەر كوپ. ونىڭ باتىر اتاعىنا يە بولۋى، حالىق اراسىنا تاراعان زور ابىرويى — ونىڭ ەزىلگەن تاپ مۇددەسى ءۇشىن ىستەگەن ايبىندى ىسىنە بايلانىستى ەكەنى ءمالىم. ءبىراق، وكىنىشتى جەرى وسى ءبىر اسىل بەينەنىڭ عىلىمي تۇرعىدان تولىق جازىلعان تىڭعىلىقتى ءومىربايانىنىڭ بولماۋى.