بۇحار جىراۋ- قازاق جىراۋلار پوەزياسىنىڭ الىبى. بۇحار جىراۋ تۋرالى، ونىڭ شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى سارىندارى، كوركەمدىك سيپاتى جونىندە ايتۋ- سول ءداۋىردىڭ پوەزيچسىن تۇتاس قامتىپ ايتۋ. بۇحار جىراۋدىڭ پوەزياسى ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ جان-دۇنيە، تانىم-تالعام يىرىمدەرىنە جالعاسىپ جاتقان قۇبىلىس. جىراۋ شىعارمالارى جەتكىزەر دۇنيە جەكە ادامنىڭ كورىپ-بىلىپ، كوكىرەككە تۇيگەنىنەن الدەقايدا كەڭ جاتىر، ونىڭ شىعارمالارى- تۇتاس حالىقتىڭ سزىم-كۇيى، ءوي-ورىسى، تاريحى مەن تاعدىرى.
جىراۋدىڭ بىزگە جەتكەن ازدى-كوپتى مۇراسىن تابيعي سيپاتى جاعىنان ناسيحات تولعاۋ، ارناۋ توعاۋ، بولجاۋ تولعاۋ دەپ ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. شىعارمالارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قامتيتىن ناسيحات تولعاۋلارىندا ادامدى يگىلىككە تاربيەلەۋ، باۋىرمالدىلىق، ادالدىق، ادىلدىك ماسەلەلەرى ءسوز بولادى. جىراۋدىڭ ءبىر توپ جىرلارى : «ەجەلگى دوس جاۋ بولماس»، «شاشىراپ شىققان قاندار كوپ»، «مىرزالىق قوناققا پايدا،مالعا قاس»، «جار باسىنا قونباڭىز»، «جال قۇيرىعى قابا دەپ» جانە تاعى باسقا تولعاۋلارىندا ەل بىرلىگى، جاقسى مەن جامان، بىلىمدىلىك پەن ناداندىق، جالپى ىزگىلىك ساسەلەلەرىن قامتيدى.
جىراۋدىڭ بۇكىل جىر-تولعاۋلارى افوريزمدەردەن ورىلگەن. اقىلگوي ابىز داۋلەتكە، باققا قىزىقپا، ارىڭدى اقساتپا، مالعا ساتپا، ول ماڭگىلىك نارسە ەمەس، «وزگەرەدى، وزگەرگەندى كوز كورەدى»-دەيدى. ول ارامزالىق الىسقا شاپپايدى، «ارامزانىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» ۇزاققا بارا المايسىڭ، حالىقتىڭ شىندىق اتتى قاقاپانى بار، ادالدىق اتتى تۇزاعى بار، سوعان تۇسپەي وتپەيسىڭ،- دەپ ەسكەرتەدى. «جامانمەن جولداس بولساڭ، كورىنگەنگە كۇلكى ەتەر، جاقسىمەن جولداس بولساڭ، ايىرىلماسقا سەرت ەتەر»- دەپ بىرلىكتىڭ باستالاتىن قاينار كوزىن اشىپ بەرەدى.
جىراۋ قاراپايىم ءسوزدىڭ سىرى سەزىلمەس، جىمى بىلىنبەس شەبەرلىكپەن شەندەستىرۋ ارقىلى عالامات قۋات كۇشىن وياتادى. جاي عانا ءبىر ءسوزدىڭ ۇيقاسى مەن ۇيلەسىمىنىڭ اراسىنا ول تىرشىلىكتىڭ قاريا دانالىعىن ورنىقتىرادى.
بۇحار جىراۋ تىرلىكتىڭ، جارىق دۇنيەنىڭ ساۋلەلى نۇرىن قۇشتارلىقپەن قۇشاقتايدى. ونىڭ ويى-اسپاننان بيىك، سەزىمى- تەڭىزدەن تەرەڭ. ول قۇيقىلجىعان، قايشىلىعى، قارسىلىق كۇرەسى، تەكەتىرەس قۇبىلىسى كوپ دۇنيەدەن تياناق تابۋعا باۋليدى. باسۋ ايتىپ، ساباڭا تۇسىرەدى. الاسۇرعان كوڭىل، ارپالىسقان سەزىمدى اۋىزدىقتاۋدىڭ سيقىرىن، سىرىن جەتكىزەدى. پەندەلىكتەن جوعارى تۇرار قاسيەتتەردى ساقتا دەيدى. جىراۋدىڭ تولعاۋلارى دۇنيە شارتىن تىزبەلەگەن ناقىل، افوريزم كومبەسى. ول ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە مورالدىق سارىنعا بەرىلىڭكىرەپ، اعايىنشىلىقتى، تاتۋلىقتى، دوستىقتى ۇگىتتەيدى، وزىمشىلدىكتەن ساقتاندىرادى.
ازامات ەردىڭ بالاسى،
اتادان التاۋ تۋماس پا؟
اتادان التاۋ تۋعانمەن،
ىشىندە ونىڭ بىرەۋى،
ارىستانى بولماس پا؟
-دەيدى ول.
بۇحار ولەڭدەرى تۇسپال ناقىلدارعا قۇرىلعان شەشەندىك ۇلگىسىن تانىتاتىن ءماندى تشىعارمالار:
ەتەكتى كەسىپ جەڭ بولماس،
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس.
قارا قويدىڭ تەرىسىن،
سابىنداپ جۋساڭ اعارماس.
قاراشا تورعاي قاز بولماس،
شاعالا كەلمەي جاز بولماس.
شاڭقان بولماي،بوز بولماس
ىشتەن قىڭىر تۋعاندار،
تەزگە سالسا تۇزەلمەس.
ەجەلگى دوس جاۋ بولماس.
-دەپ جىراۋ تابيعي قۇبىلىستارعا ادام ءومىرىنىڭ زاڭدىلىقتارىن سالىستىرا ءماندى وي تولعايدى. ونىڭ بۇل سياقتى افوريزمدەرگە تولى ماتەلدەرى، شەشەندىك ۇلگىسىندەگى سوزدەرى ءارى شەبەر، ءارى تەرەڭ ماعىنالى:
قاتىن الما تورەدەن.
قاتىن الساڭ تورەدەن،
ەركەگى بولار جاۋ جاندى،
ۇرعاشىسى مال جاندى.
تورە بەرەر ۇل تۋسا
اۋزى كەتپەس پارادان.
جىراۋدىڭ ناقىلدارى ىشىندە بۇرىن باسپا بەتىن كورمەگەن مىنا جولدارى بار:
اقساعان قۇلان ءقادىرىن،
ايدالادا قاق بىلەر.
ءتوس ايىلدىڭ باتقانىن
يەسى بىلمەس، ات بىلەر.
ەر جىگىتتىڭ ءقادىرىن،
اعايىن بىلمەس، جات بىلەر.
جورىق جولى بولۋىن
قاريا بىلمەس، ءسات بىلەر.
حالىق ماتەلدەرى ستيلىندە كەلەتىن جىراۋدىڭ بۇل ناقىلدارى دا ءومىر تاجىربيەلەرىنە نەگىزدەلگەن، اقىننىڭ ءوز تۇسىندا ۇستەم بولعان سالت-ساناعا ساي تولعاپ، تاقپاقتاي سويلەۋ ونەرىنە جەتىك شەشەن ولعانىن تانىتادى.
بۇحار ولەڭدەرىنىڭ كەيبىركۋلەرىناقىل تەرمە تۇرىندە كەلەدى:
جال، قۇيرىعا قابا دەپ،
جابىدان ايعىر ساپلماڭىز!
قالىڭ مالى ارزان دەپ،
جامان قاتىن الماڭىز!
جابىدان ايعىر سالساڭىز،
جاۋعا مىنەر ات تۋماس.
جامان قاتىن الساڭىز،
توپقا كىرەر ۇل تۋماس.
-دەگەن افوريزمگە تولى جىر جولدارىنان جىراۋ ويىنىڭ ناقتى دالدىگىمەن قاتار تۋرا جولدى كورسەتكەن ومىرلىك باعىتىن بايقايمىز.
جىراۋ ويدى تەرەڭنەن مەڭزەيدى. نە جاقسى، نە جامان، ومىردە قايتپەك كەرەك، قايتسەك ىستەگەن ءىسىمىز جاقسىلىق بولماق دەگەن سۇراۋلارعا جاۋاپ بەرۋدە ونىڭ وزىندىك سوقراعى بار. قاي ماسەلەنى كوتەرە دە سارا جول، اقيقاتىن اشىپ بەرەدى. ادامي بولمىستىڭ بيىك شىڭىنا جەتۋدىڭ باعىتىە كورسەتەدى. مىسالى:
جار باسىنا قونباڭىز،
داۋىل سوقسا ءۇي كەتەر.
جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز،
جالامەنەن باس كتەر.
جامانمەن جولدا بولساڭىز،
كورىنگەنگە كۇلكى ەتەر.
جاقسىمەن جولداس بولساڭىز،
ايىرىلماسقا سەرت ەتەر.
-دەگەن تولعاۋى وسىنىڭ ايعاعى.
بۇحار ءومىر سۇرگەن ءداۋىر- قازاق دالاسىندا جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ كۇشەيىپ تۇرعان تۇسى. ەل ىشىندە الاۋىزدىق بەلەڭ الىپ، حاننن قايىر، قارادان ىنساپ كەتكەن، بۇحار سوزىمەن ايتقاندا:
اي زامان-اي، زامان-اي،
ءتۇستى مىناۋ تۇمان-اي،
ءىستىڭ ءبارى كۇمان-اي
-بولعان زامان. ەلدەن بەرەكە كەتكەندە ءدىننىڭ دە مەشەۋ تارتاتىن تۇسى. «ورازا، ناماز توقتىقتا» دەگەندى تۋ ەتىپ ۇستاعان قازاق حالقى ءۇشىن الاساپىران زاماندا ءدىننىڭ دە كەرەگى شامالى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ال ءدىننىڭ حالىق رۋحى ءۇشىن قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار ەكەنىن تۇسىنگەن بۇحارعا دىننەن اۋىتقي باستاعان حالىقتىڭ قاراكەتى قۇردىمعا كەتۋمەن بىردەي. سوندىقتان ول:
ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ءبىر اللاعا جازباسقا.
ەكىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ەر ششۇعىل پاسىق زالىمنىڭ
تىلىنە ەرىپ ازباسقا .
ءۇشىنشى تىلەك تىلەڭىز،
ۇشكىلىكسىز كويلەك كيمەسكە.
ءتورتىنشى تىلەك تىلەڭىز،
توردە توسەك تارتىپ جاتپاسقا.
بەسىنشى تىلەك تىلەڭىز،
بەس ۋاقىتتا بەس ناماز،
بىرەۋى قازا بولماسقا.
-دەپ حاقتىڭ جولىندا پەندەلىكتىڭ كومەسكىلەنىپ، رۋحاني تازارۋعا جول اشىلاتىنىن، ال رۋحاني تازالىقتىڭ تورىندە تەك جاقسىلىققا جول بەرىلەتىنىن جىراۋ تۇسپالداپ تانىتادى.
ابىلاي تۇسىنداعى تىنمسىز جورىقتاردىڭ ەل بەرەكەسىن كەتىرىپ جاتقان كەزەڭىندە حانعا ايتقان جىراۋ اقىلدارىنىڭ ەڭ ءتيىمدىسى- قازاقتىڭ ءوزارا بىرلىگىن ساقتاۋعا، ودان كەيىن كورشى ەلدەرمەن الىس-بەرىس جاساپ، جاۋلاسپاي تاتۋ ءومىر سۇرۋگە ۇندەۋ بولسا كەرەك:
ولەتۇعىن تاي ءۇشىن،
قالاتۇعىن ساي ءۇشىن،
قىلماڭدار جانجال، ەرەگىس
-دەپ، ول مال نەمەسە جەر ءۇشىن ءوزارا جانجالداسۋعا قارسى شىعادى. اعايىنشىلىق-تاتۋلىق-ەلدى بەرەكەلى ەتەتىن ەڭ قاجەت ناسرە دەپ بىلەدى.
مۇسىلماننىڭ بالاسى،
ءسىرا، ءبىر كەڭەس قۇرىڭىز،
ءبىراۋىزدى بولىڭىز!
اقىن ءبىراۋىزدى، ىنتىماعى كۇشتى ەلدى وسىلاي ارمانداپ، سونداي ەلدىڭ عانا بولاشاعى مول ولاتىندىعىنا سەنىم بىلدىرەدى. «اعايىن تاتۋ بولسا، جات جانىنان تۇڭىلەر» دەگەن حالىق ماتەلىن قوشتاي سويلەپ، ول ءتاتۋ-تاتتى ءومىردى اڭسايدى:
جاقىن جەردەن ءشوپ جيسا،
جەردىڭ ءسانىن كەتىرەر،
اعايىننىڭ ارازى-
ەلدىڭ ءسانىن كەتىرەر.
ابىسىننىڭ ارازى-
اۋىل ءسانىن كەتىرەر.
-دەپ ەلدىڭ بىرلىگىن تولعايدى.
جىراۋ حان الدىندا تايسالماي ءسوز سويلەپ، ءوز پىكىرىن ەركىن ايتىپ، ەلى اتىنان حان پيعىلىنا قارسى شىعادى. حانعا ەل-جۇرتىڭدى سىيلاساڭ، ءوزىڭ دە سىيلى بولاسىڭ دەپ اقىر بەرەدى.
حاننىڭ جاقسى بولماعى-
قاراشانىڭ ەلدىگى.
قاراشا حالقى سىيلاسا،
التىننان بولار بەلدىگى.
جاقسى جىگىت ۇل تۋسا،
پاتشادان بولماس كەمدىگى.
-دەگەن ەكەن جىراۋ.
بۇحار جىراۋدىڭ اتالعان تولعاۋلارىنداعى افوريزمدەر قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىمەن ۇندەس، سارىنداس كەلەدى. مىسالى، جىراۋدىڭ «ەجەلگى دوس جاۋ بولماس» دەگەن تولعاۋى حالىق ماقل-ماتەلدەرىنەن ورىلگەن. مۇندا ول ءوز سوزىمەن حالىق دانالىعىنىڭ مازمۇنىن، ويىن ايقىن ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. جىرىۋدىڭ:
تار پەيىلدى كەڭىمەس،
كەڭ پەيىلدى كەمىمەس.
-دەگەن جىر جولدارى قازاقتىڭ «كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ»- دەگەن ماتەلىمەن ۇندەسىپ جاتىر. ال:
اعايىننىڭ ارازى-
ەلدىڭ ءسانىن كەتىرەر.
ابىسىننىڭ ارازى-
اۋىل ءسانىن كەتىرەر
-دەگەن ناقىلى قازاقتىڭ:
ابىسىن تاتۋ بولسا اس كوپ،
اعايى تاتۋ بولسا ات كوپ.
- دەگەن ماقالىمەن ماعىنالاس.
جىراۋدىڭ:
جامانمەن جولداس بولساڭىز،
كورىنگەنگە كۇلكى ەتەر.
جاقسىمەن جولداس بولساڭىز،
ايىرىلماسقا سەرت ەتەر
-دەگەن ءافوريزمى حالىقتىڭ:
جاقسىعا ەرسەڭ جەتەرسىڭ مۇراتقا،
جامانعا ەرسەڭ قالارسىڭ ۇياتقا
-دەگەن ماقالىنىڭ جالعاسىن تاپقان دەسەك تە بولادى. ارينە، ەلىنىڭ تىلەگىن ويلاعان، حالقىنىڭ جوقشى-جىرشىسى بولا بىلگەن جىراۋدىڭ تولعاۋلارى حالىق جۇرەگىنەن شىعىپ، اۋىزدان-اۋىزعا تارعان ماقال-ماتەلدەرىمەن قالاي ۇندەسىپ، ۇيلەسىپ جاتپاسقا! جىراۋدىڭ:
مىرزالىق قوناققا پايدا، مالعا قاس
باتىرلىق جولداسقا پايدا، جانعا قاس
وتىرىك و داعى پايدا، يمانعا قاس
وتكىر پىشاق قولعا پايدا، قىنعا قاس.
-دەگەن ناقىل سوزدەردەن ورىلگەن توعاۋى حالىقتىڭ:
وتىرىك پىشاق قىنعا قاس،
وتىرىك ءسوز جانعا قاس.
-دەگەن ماقالىمەن سارىنداس بولىپ كەلەدى.
بۇحار جىراۋدىڭ وسىنداي ادامدى يگىلىككە باۋليتىن تاربيەلىك ءمانى زور ناقىلدارى بۇگىنگى كۇندە دە ءوز قۇندىلىعىن جوعالتپاعان. ولار حالىق جادىندا بەرىك ساقتالىپ، وسى كۇندە دە كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر. مىسالى:
ەل باستاۋ قيىن ەمەس،
قوناتىن جەردەن كول تابىلادى.
قول باستاۋ قيىن ەمەس،
شاباتىن جەردەن ەل تابىلادى.
شارشى توپتا ءسوز باستاۋدان قيىن جوق
-دەگەن جىر جولدارىن بۇگىندە ءجيى ەستيمىز.
قارياسى كىمنىڭ بار بولسا-
جازۋلى تۇرعان حات بولار.
-دەگەن ءافوريزمى دە قولدانىستا ءجۇر.
ەكى جاقسى قاس بولماس،
ەكى جامان دوس بولماس
-دەگەن افوريزم وسى كۇندە ءوز ورنىندا قولدانىلۋدا دەسەم دە بولادى. جىراۋدىڭ:
سىيلاي بەرگىن كونەنى
سىيلاماعان كۇڭ قىلار
ءوزىن تاپقان ەنەنى
جانە
قارتايساڭ قارت باباڭدى سىيلاي بەر،
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا
كىمدەر دە كىمنىڭ بەلى بۇگىلمەس
-دەگەن ناقىلدارى بۇگىنگى كۇندە ءوز اتا-انالارىنان باس تارتىپ، قاريالار ۇيىنە كوش تۇزەگەن جاستارىمىزعا ءدال تاۋىپ ايتىلعان اقىل.
بۇحار جىراۋدىڭ ادامدى يگىلىككە، ادىلدىككە، ىزگىلىككە تاربيەلەيتىن ادامگەرشىلىك ماسەلەسىن كوتەرگەن ناقىلعا تولى تولعاۋلارى – ونىڭ ۇرپاعىنا قالدىرعان اسىل قازىناسى.
پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- دالا دانالارى،. الماتى: قازاقسيان دامۋ ينستيتۋتى. 2001-640ب
- ق.ومىراليەۆ. 18-19 ع. قازاق پوەزياسىنىڭ ءتىلى
- قۋانعانوۆ ش.ت . بۇحار جىراۋ
- م.جارمۇحامەدوۆ. كونەنىڭ كوزى. الماتى، سانات، 96
- م.ماعاۋين. قوبىز سارىنى، الماتى: جازۋشى، 68
- ح.سۇيىنشالييەۆ. 18-19 ع. قازاق ادەبيەتى، الماتى:مەكتەپ،1989
- قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى. 1 توم 2 كىتاپ، 64
- بۇحار جىراۋ قالقامان ۇلى. شىعارمالارى. الماتى، 92
- بۇحار جىراۋ. اي، ابىلاي، ابىلاي! الماتى: جالىن،93
- بەس عاسىر جىرلايدى. الماتى،1985
- اي، زامان-اي، زامان-اي. الماتى،92
- ۇلت تاعىلىمى. عىلىمي پەداگوگيكالىق باسىلىم،2004، № 2
