سارى ۇلى اقتامبەردى (1675-1768) اتاقتى جىراۋ، قولباسشى باتىر، قوعام قايراتكەرى. نايمان تايپاسىنىڭ، قاراكەرەي رۋىنىڭ، سىبان تارماعىنان شىققان. اكەسى سارى مەن شەشەسى سىربيكەدەن جالعىز تۋعان. جىراۋدىڭ «اتادان جالعىز تۋعاننىڭ جۇرەگىنىڭ باستارى سارى دا جالقىن سۋ بولار» دەۋىندە ءوز ءومىرىنىڭ شىندىعى بار.

قازاق تاريحىنداعى الاساپىران كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن اقتانبەردى «دۇشپاننان كورگەن قورلىعىم، سارى سۋ بولدى جۇرەككە. ون جەتىدە قۇرسانىپ، قىلىش ءىلدىم بىلەككە. جاۋعا قاراي اتتاندىم، جەتكىز دەپ، قۇداي، تىلەككە» دەپ، ءوزى ايتقانداي، ون جەتى جاسىندا اق قولىنا قارۋ الىپ، ەل قورعاۋعا اتتانادى.

جىراۋدىڭ اقىندىق داڭقىمەن بالۋاندىق، باتىرلىق داڭقى قاتار شىعادى. ورتا ازيا حاندىقتارىمەن، قالماقتارمەن اراداعى ۇرىستارعا قاتىسىپ العاشقى كەزدە جەكە باسىنىڭ ەرلىگىمەن، سوڭىنان قولباسشىلىق قابىلەتىمەن كوزگە تۇسەدى. ساقا باتىرلار ساناتىنا قوسىلعان كەزدە اتاقتى «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» كۋاگەرى بولادى.

وسى كەزدە ول جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ جانە جەڭىستى جورىقتارعا دەم بەرۋشىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلادى.

جوڭعار مەملەكەتى تالقاندالىپ، شىعىستاعى بۇرىنعى جاۋ قولىندا قالعان جەرلەر بوساتىلعان كەزدە سوندا قايتا قونىس اۋدارعان قازاقتاردى اتا مەكەنىنە ءبىرجولا ورنىقتىرۋ جولىندا اقتانبەردى ايتارلىقتاي رول اتقارادى. وزىنە قاراعان رۋلاردى وتىرىقشىلاندىرماق بولىپ، ارىق، توعان قازدىرادى، ەگىن ەكتىرەدى.

اقتانبەردى شىعارمالارى نەگىزىنەن ناقىلدىق تولعانىستار تۇرىندە بولپ كەلەدى. ولار كوشپەلى قازاقتاردىڭ وي ارمانىمەن، ماقسات مۇددەسىمەن استاسىپ جاتادى. جىراۋدىڭ «تۇيە موينىن تۇز كەسەر»، «كۇلدىر كۇلدىر كىسىنەتىپ»، «جىلقىدان اسقان مال بار ما؟» تارىزدەس ايگىلى تولعاۋلارىنان قازاق حالقىنىڭ مىنەز قۇلىق ەرەكشەلىكتەرى، بولمىسقا وزىندىك كوز قاراستارى انىق اڭعارىلادى. مال اتاۋلىنىڭ، ونىڭ ىشىندە جىلقى تۇلىگىنىڭ كوشپەلىلەر ومىرىندەگى ورىنى جايىندا ءوز تۇستاستارى اراسىندا ءدال اقتانبەردىدەي تولعاعان اقىن جوق. ول جىلقىنى تىرشىلىك كوزى، جىگىتتىڭ كوركى دەپ ەسەپتەيدى. اسىرەسە، باتىردىڭ جان سەرىگى، جاۋعا مىنەر تۇلپارى رەتىندە ماداقتايدى.

اقتانبەردى جىرلارىنداعى نەگىزگى سارىن ەرلىككە ۇندەۋ، جاۋعا قارسى كۇرەسكە جىگەرلەندىرۋ. ول جاۋ تابانىندا قالعان جەرلەردى ازات ەتۋدى اڭسايدى، بۇكىل قازاق بولىپ بىرىگىپ اتقا قونۋدى، جوڭعارلارعا كۇيرەتە سوققى بەرۋدى ارماندايدى. «بالپاڭ بالپاڭ كىم باسپاس»، «جاۋعا شاپتىم»، «وت باسار ورىنى وتاۋداي» سەكىلدى ءبىراز جىرلارىندا جۇرتشىلىقتى اتا جاۋمەن ايقاسقا شاقىرادى. ەل قورعاۋ جولىندا ولگەن ەردە ارمان جوق دەپ ءبىلدى.

الاساپىران كەزەڭدە تۋىپ، شايقاس الاڭىندا شىڭدالىپ وسكەن اقتانبەردى جىرلارى قازاقتاردىڭ ون سەگىزىنشى عاسىرداعى جاۋگەرشىلىككە تولى ءومىرىنىڭ شىنايى سۋرەتتەرىن العا تارتادى.

«ون ەكىدە اتتانىپ، قىلىش ءىلدىم بىلەككە» دەگەنىنە قاراعاندا كۇرەسكە ەرتە ارالاسقان جاۋىنگەر جىراۋ ساناتىنا جاتادى. تۇرمىستىڭ قىر-سىرىن، وتباسى، ەلدىك، ەرلىك، جەر ماسەلەلەرىن جىرلارىندا جاقسى بەينەلەگەن. قىسقا، ناقىل، شەشەن سوزدەردىڭ شەبەرى.

ول 1742 جىلى ورتا ءجۇز رۋ باسشىلارىنىڭ ورىنبوردا انت بەرۋ جينالىسىنا وكىل بولعان. 1738-1752 جىلدارى قازاق-قالماق اراسىندا بولعان قاندى قاقتىعىستاردىڭ بارلىعىنا دەرلىك قاتىسقان. «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنىڭ زۇلمات قان كەشۋىن باستان وتكەرگەن. ەس بىلگەننەن باستاپ 70 جىل بويى ات ۇستىنەن تۇسپەي ەلى مەن جەرىن قورعاعان قاس باتىر، ايتۋلى شەشەن، قابىرعالى بي، اتاقتى جىراۋ بولعان. قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ ازاتتىق، قۇلدىق جونىندەگى تۇسىنىكتەرى، كوشپەلى حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگى بولاشاققا دەگەن سەنىمى، ادالدىق-جاۋىزدىق، قيانات، ادىلەتسىزدىك حاقىنداعى تانىم-تۇسىنىكتەرى اقتامبەردى تالعامىنان ءوتىپ جىر-تولعاۋعا اينالعان.

اقتامبەردى جىراۋ ءوز عۇمىرناماسىن تولعاۋلارىنا كوركەمدىك قۋاتى زور، كەلىستى ناقىشتارمەن تۇسىرگەن. شىعارمالارى زيالى زەرگەردىڭ قولتاڭباسىن تانىتادى. ءالى دە قولعا تۇسپەگەن تولعاۋلارى ەل اۋزىندا ساقتالۋى ىقتيمال. قازىرگى قولدا بارى 300 جولدان اسپايدى. ازعانتاي قازىناسىنىڭ ءوزى افوريزمدەرگە تولى. «كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەتىپ»، «ۋا، قارت بوگەنباي»، «مەنىمەن حانىم ويناسپا»، «جاۋعا شاپتىم تۋ بايلاپ»، «زامانىم مەنىڭ تار بولدى» جانە تاعى دا باسقا ولەڭ-تولعاۋلارى باتىلدىققا، ىزگىلىككە، پاتريوتتىق كۇي-سەزىمدەرگە تولى.

اقتامبەردىنىڭ «بالالارىما وسيەت» دەپ اتالاتىن تولعاۋى سوڭعى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. جىراۋ بالالارىن تىرلىكتەگى بىرلىككە، تالاپ-مۇراتقا، تاتۋلىققا ۇندەيدى. جاس ۇرپاقتىڭ ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋى ەلدى ماقساتىنا جەتكىزەرىن ەسكەرتەدى. حالىقتى الاۋىز مىنەزدەردەن ساقتاندىرادى.

اقتامبەردى تولعاۋلارى مەن جىرلارى س.مۇقانوۆتىڭ «قازاقتىڭ 18-19 عاسىرداعى ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان وچەركتەر»، «ەرتەدەگى ادەبيەت نۇسقالارى»، «الداسپان»، «15-18 عاسىرداعى قازاق پوەزياسى»، «بەس عاسىر جىرلايدى» جيناقتارىنا ەنگىزىلگەن.

https://dalanews.kz/news/81101-otbasyndagy-zorlyq-zombylyqqa-zhol-be