جاقىندا بي-بي-سي جاڭالىقتارىنىڭ ىشىندە ءبىر ماقالا جارىق كوردى. تاقىرىبى - «نەگە فرانسۋز كىتاپتارى شەت ەلدەرگە ساتىلمايدى؟» بۇل سۇراق مەنىڭ اعىلشىن ءتىلدى ەمەس اۆتورلاردىڭ جاعدايى تۋرالى ويلانۋىما سەبەپ بولدى. ءسويتىپ ءوزىم ءالى بىلمەيتىن كوپتەگەن شىعارمالارمەن تانىسا باستادىم.
مەري (Written by Mary)، اقش
بي-بي -سي-دەگى ماقالا ىشىندە:
«فرانسۋز اۆتورلارىنىڭ كوبى ادەتتە اعىلشىن ءتىلدى ادەبي الەمنىڭ ىشىندە اتالادى، مىسالى، ۆولتەر، گيۋستاۆ فلوبەر، مارسەل پرۋست، الەكساندر ديۋما بار. ءبىراق بۇل ءۇردىس سوعىستان كەيىنگى ادەبيەتكە كەلگەندە تاعى وزگەرىپ سالا بەرەدى. وقىرماندار تەك وزدەرى سۇيەتىن جالعىز فرانسۋز اۆتورىن تاۋىپ الادى دا، باسقالارىنا نازار اۋدارمايدى.
فرانسۋز حالقى بىردەن-بىر ادەبي مادەنيەتى بيىك دەڭگەيدە قالىپتاسقان ەل. سولاي بولىپ قالا دا بەرەدى. ءبىراق نەگە ولاردىڭ كىتاپتارى اعىلشىن ءتىلدى الەمدە ساتىلىم جاعىنان اقساپ تۇر؟»
فرانسيا ادەبيەتىنىڭ تاريحى ەڭ باي ەل رەتىندە جاقسى مىسال بولا الادى جانە قازىرگى زاماننىڭ ادەبي تۇڭعيىعىنا تەرەڭ بويلاي بىلگەن اۆتورلاردى دا مەن ەرەكشە اتاپ وتە الامىن. ءبىراق مەنى امەريكالىقتاردىڭ ادەبيەت الەمىندەگى ەڭ نەگىزگى ەسىمدەر دەپ اتالاتىن اۆتورلاردى بىلمەۋى تاڭعالدىرادى. مو يان، ماريو ۆارگاس لوسا، چەتان بحاگات، بۇلار كىمدەر؟ بۇلار ادەبيەت سالاسىندا وتە كوپ سىيلىقتارعا يە بولعان، شىن مانىندەگى قارىمدى قالامگەرلەر. ءبىراق ءبىز نەگە ولاردىڭ ەسىمدەرىن بىلمەيمىز؟ ولاردىڭ ەڭبەكتەرى قالاي وقىلماي قالۋى مۇمكىن؟
ۇلىبريتانيا، اقش، كانادا اۆتورلارى كىتاپ نارىعى مەن كىتاپحانالاردىڭ، بىتپەيتىن بەستسەللەر تىزىمدەرىنىڭ مونوپولياسىنا اينالدى. الەمدىك ۇزدىك باسپالاردىڭ ولاردى قاتتى باعالايتىنى جانە ەسەپسىز شىعاراتىنى دا انىق. بي-بي-سي ماقالاسىنان تاعى ءۇزىندى:
«انگلو-ساكسون اگەنتتىگىنىڭ فرانسۋز كىتاپ نارىعىنىڭ تاعدىرىنا ەلەۋسىز قاراپ وتىرعاندارىنا قاتتى كۇيىنەمىن.» - دەيدى، كريستوفۋ ونو-دي-بيو.
كريستوفۋ ونو-دي-بيو فرانسۋز اكادەمياسىنىڭ «ەڭ ۇزدىك رومان» ادەبي جۇلدەسىن جەڭىپ الدى. ءقازىر ونىڭ بەس كىتابى بار، ءبىراق ول ەشقانداي بريتانيالىق نە امەريكاندىق ادەبي ورتانىڭ ەسكەرۋىنە ىلىنبەدى.
مەن ءوزىمدى ادەبيەتكە ابدەن ويى كەتكەن "قوماعاي" وقىرمانمىن دەپ ەسەپتەيمىن. يا، مەن اعىلشىنمىن، مەن بلوگتا كىتاپتارىمدى جاريالاپ وتىرامىن، ءوزىمدى برۋكليندىق حالىقتىق كىتاپحانانىڭ شىن جاناشىرىمىن دەپ ەسەپتەيمىن. جانە مەنىڭ ادەبيەتتى سۇيەتىن تۋىستارىم مەن دوستارىم وتە كوپ. ءبىراق قالايدا بولماسىن، مەنىڭ ويىمشا، بىزگە اعىلشىن ءتىلدى ەمەس اۆتورلار جەتىسپەيدى.
بۇل جەردەگى ەرەكشەلىك، مەنىڭشە، امەريكالىقتاردا ادەبيەت سالاسىندا بايىتۋ جانە باعالاۋ سەكتورىندا ءبىراز نارسەلەر ءالى جەتىلمەگەن سياقتى. بۇل جەردە تاعى ەكى جول تۇر، ءبىرىنشىسى، امەريكالىقتاردىڭ كوبى الەم ادەبيەتىن كوپ وقىمايدى. ال، ءبىراق، ەكىنشىدەن، حالقارالىق ادەبي اۋديتوريالار امەريكاندىق اۆتورلاردىڭ تۋىندىلارىنىڭ ساپاسى مەن تابيعيلىعىنا اسا كۇدىكپەن قارايتىندارى بايقالادى. 2008 جىلى شۆەسيا اكادەمياسىنىڭ تۇراقتى حاتشىسى Horace Engdahl باسپا ءسوز كونفەرەنسياسىندا بىلاي دەدى، «اقش وقشاۋلانعان جانە تۇيىق، ولار اۋدارما ماسەلەسىنە جەتكىلىكتى تۇردە ءمان بەرمەيدى جانە ۇلكەن ادەبي ديالوگتارعا قاتىسپايدى، بۇل ەلەمەۋشىلىك ولاردىڭ وزدەرىنە ۇلكەن تيىم، كەدەرگى سالىپ قويعانداي.»
ارينە، بۇل جاڭا قالىپتاسقان تۇسىنىك ەمەس ەكەنىن بىلەمىن، بۇل ءۇردىس حح عاسىرداعى نوبەل سىيلىعىنىڭ بەرىلۋى داستۇرىنەن باستالادى.
New Yorker جاقىندا بۇل تاقىرىپ جايىندا ءبىراز ويلار ايتتى.
«امەريكالىق باسپالار ءوز كىتاپتارىن باسقا تىلگە وتە از مولشەردە اۋدارادى. جىل سايىن تەك ءۇش پايىزدىق كورسەتكىش مولشەرىندە عانا اۋدارما جاسالادى. التى ميلليون امەريكالىق اعىلشىن تىلىنەن گورى وزدەرىنىڭ انا تىلىندە سويلەگەندى ءجون كورەدى، سوندىقتان دا امەريكا ءالى مونومادەنيەتتى، ءمونوتىلدى دەگەن قاعيدادان الىس جاتىر».
سونىمەن، ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ بۇل جەردە سۇراقتارعا ءارتۇرلى جاۋاپ بەرۋگە بولار ەدى، ءبىراق مەنىڭ ويىمشا، مەنى قىزىقتىراتىن ءبىر عانا نارسە بار. ول باسقا حالىقتاردىڭ ءومىرى. ەگەر مەن ءوزىمدى جازۋشى رەتىندە ايتسام، مىسالى، مەن بىرەۋمەن كەزدەسەم، ونىڭ قىزىعۋشىلىعى، كاسىبى، ءومىر ءستيلى سياقتى كۇندەلىكتى جالىقتىراتىن سۇراقتار باستالادى. ءبىراق سەن بۇنداي بوس ۋاقىتىڭدى قالاي وتكىزۋىڭ كەرەك، مەن ساياحاتتار ەدىم. كورشى حالىقتاردىڭ ميفى مەن اڭىز اڭگىمەلەرىن جاقسى كورەمىن. مەن باسقالاردىڭ قانداي ۇيدە تۇرىپ، نە جەيتىندەرى تۋرالى كورگىم كەلەدى. ولاردىڭ وتباسىلىق قارىم قاتىناستارى قانداي، ولار تەلەديدار كورە مە؟
ادەبيەت مەنى ءوزىم بىلمەيتىن الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تاعى ءبىر ادام بالاسىمەن تانىستىرادى. بۇل مۇمكىن ورتالىق باتىس، نە گرەك ءتىپتى ينديالىق ءومىردى بەينەلەيتىن قىسقا اڭگىمەلەر بولسىن، ءداستۇرلى باسقا مادەنيەتتەرگە نازار اۋدارۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ماعان تەليەۆيدەنيە نەمەسە گولليۆۋد بەرىپ جاتقان نارسەلەرمەن بۇلاردى ايىرباستاي الماس ەدىم. مەن قاشاندا ءداستۇرلى، حالىقتىق تۇسىنىككە قۇرىلعان كىتاپتار ىزدەيمىن. مەن حوبارد اۋىل كىتاپحاناسىنا بارعاندا Imre Kertész ەسىمدى ادەبي جۇلدەگەر، حالقارالىق جازۋشىمەن تانىستىم. جانە بۇل اۆتوردىڭ نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم.
سەن قانداي الەمدىك دەڭگەيدەگى اۆتورلاردان شابىت الاسىڭ؟
«Wondering Reader books.Travel.Fun» سايتىنان الىندى.
اۋدارعان مەرەي قوسىن
دەرەككوز: ادەبيپورتال
