بيىل الاش قوزعالىسىنىڭ عاسىرلىق تويى – الاش ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ، الاش پارتياسىنىڭ جانە الاش ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. ايتۋلى مەرەكەگە وراي ەلىمىزدە ءتۇرلى ءىس-شارالار جوسپارلانۋدا. مەملەكەتىمىز ءۇشىن ايىرىقشا مانگە يە ەرەكشە مەرەكەنى اتاپ ءوتۋ باستالاپ تا كەتتى. الاش قوزعالىسى يدەيالارىن ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءوتىپ جاتقان كونفەرەنسيالار، سيمپوزيۋمدار مەن دوڭگەلەك ۇستەلدەردە ناسيحاتتاۋدا.
ماڭىزدى داتالاردى نازاردان تىس قالدىرمايتىن قىزدار ۋنيۆەرسيتەتى 15 ناۋرىز كۇنى الاش وردانىڭ 100 جىلدىعىنا وراي «الاش وردا جانە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ماسەلەلەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا وتكىزدى.
«ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرعانىمىزدا ەل قامىن ويلاپ، سول جولدا وزدەرىنىڭ سانالى عۇمىرىن سارپ ەتكەن اسىل ازاماتتاردىڭ تاريحىن قايتا پاراقتاپ، شىنايى تۇردە «اقتاڭداقتارىنىڭ» بەتىن اشىپ زامان تالابىنا ساي زەردەلەۋدىڭ ماڭىزى زور. شارانى ۇيىمداستىرۋداعى باستى ماقساتىمىز – الاش ارىستارىنىڭ رۋحىن جاس ۇرپاققا ءسىڭدىرۋ، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى بولىپ تابىلاتىن جاستارعا الاش يدەياسىن ۇستانعان ۇلتتىق-دەموكراتيالىق زيالىلاردىڭ ساياسي قىزمەتى مەن ۇلتتىق پارتيا قۇرۋ يدەيالارىن دارىپتەۋ جانە وسى يدەيالاردى بويلارىنا سىڭىرە وتىرىپ ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ»، – دەيدى شارانىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، «تاريح» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءلاززات قوجەكەيەۆا. ونىڭ ايتۋىنشا، شارا ءداستۇرلى «نۇرپەيىس وقۋلارى» اياسىندا ءوتىپ وتىر.
حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا جۇمىسىنا تاريحشى عالىمدار، ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ، جاپونيانىڭ سۋكۋبا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، مىرزا ۇلىقبەك اتىنداعى وزبەكستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، «الماتى» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، «ينتەللەكت وردا» حالىقارالىق الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەردى ىقپالداستىرۋ ينستيتۋتىنىڭ، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانە ت.ب. ەلىمىزدىڭ جوو-لاردىڭ تاريح ءپانىنىڭ ۇستازدارى مەن عالىمدارى قاتىستى.
كونفەرەنسيا قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرىنشى پرورەكتورى باحودير الييەۆتىڭ العى قۇتتىقتاۋ سوزىمەن اشىلدى.
– قازاقستان ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ باستى يدەيالارىنىڭ قالىپتاسۋى الاش قوزعالىسىنىڭ يدەياسىنان جانە الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنان باستاۋ الادى. الاشوردا اۆتونومياسى مىڭداعان جىلدار بويى ۇلى دالانىڭ توسىندە الىپ يمپەريالار قۇرعان، ءىرى حاندىقتاردى قالىپتاستىرعان جۇرتتىڭ ءوز مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تەپسىنىپ، ۇزىلگەندى جالعاپ، ءۇمىتتى جاندىرماق بولعان قادامىنىڭ جەمىسى. «الاش» قۇبىلىسى – حح عاسىر باسىنداعى ۇلتتىڭ ءوزىن-وزى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالۋعا تالپىنعان ءىرى قوزعالىس رەتىندە تاريحقا ەندى. الاش قوزعالىسىنىڭ باسىندا ات توبەلىندەي از ساندى قازاق وقىعاندارى تۇردى. ولاردىڭ قايراتكەرلىگى، تۇلعالىعى قوعامدىق-ساياسي ىس-ارەكەتتەرىندەگى زيالىلىقتان كورىندى. ءاليحان بوكەيحان باستاعان «الاش» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىلەرى قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق جولمەن دامۋىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى، – دەپ الاش قوزعالىسىنىڭ الار ورنىن اتاپ ءوتىپ، بارشا قاۋىمدى الاش وردانىڭ 100 جىلدىعىمەن قۇتتىقتادى.
ەكى عاسىرعا جۋىق پاتشالىق رەسەيدىڭ قىسپاعىندا قالىپ، ەزگىسىنە تۇسكەن قازاقتى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ الاش قايراتكەرلەرى «ويان قازاق، كوزىڭدى اش، كوتەر باستى!»، دەپ ۇران تاستاپ، ۇلت بولىپ ۇيىسۋعا شاقىردى. ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ نامىسىن جانۋ ءۇشىن، قالامىن قارۋ ەتتى. قالىڭ ۇيقىداعى بۇقارانى وياتىپ ەلدىككە شاقىردى. قالىڭ جۇرتتى ازات الاش تۋىنىڭ استىنا توپتاستىرۋ تەك ناسيحات ايتۋمەن شەكتەلمەدى. ۇلت كوسەمدەرى نيەتىن ناقتى ىسپەن دالەلدەدى. ۇلت زيالىلارى 1917 جىلى الاش پارتياسىن قۇرىپ، الاش وردا وكىمەتىن جاساقتادى. بۇل ابىلاي، كەنەسارى زاماندارىنان كەيىنگى ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، ساحارا توسىندە دەربەس قازاقتىڭ مەملەكەتىن قۇرۋعا قۇلشىنا كىرىسكەن الاشتىڭ العاشقى قوزعالىسى ەدى.
كونفەرەنسيادا الاش قوزاعىلىسىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىمەن قاتار، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اتقارعان ىستەرى مەن قىزمەتى، تاريحي تاعدىرى، قازاق ەلىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەستەرى ءسوز بولدى.
«كەڭەستىڭ قيتۇرقى ساياساتى الاش كوسەمدەرىن ءبىرىن قالدىرماي قۇرتقانىمەن، الاش يدەياسىن، الاش رۋحىن وشىرە المادى. جەتپىس جىل قۇرساۋدا بولسا دا، ەلدىڭ ساعى سىنبادى. ىزعارلى جەلتوقساندا قازاق جاستارىن الاڭعا شىعارعان دا قازاقتىڭ قانىندا تۇرعان الاشتىق رۋح ەدى. كەڭەس وداعى الاش ۇكىمەتىن دە، تۇركىستان اۆتونومياسىن دا كۇشتەپ قۇلاتىپ، قايراتكەرلەردى قۋدالاي باستاعان تۇستا دا الاشتىقتار حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتۋدەن تايسالعان جوق. ساياسي قۇرىلىم قۇرۋدان قول ۇزگەنىمەن قالىڭ بۇقارانى اعارتۋدان اينىمادى. احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋدىڭ نەگىزىن سالسا، حالەل دوسمۇحامەد ۇلى مەديسينا، بيولوگيا جانە تابيعاتتانۋ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆ ماتەماتيكا، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پسيحولوگيا، ماعجان جۇمابايەۆ پەداگوگيكا وقۋلىقتارىن جازدى. بۇل باستامالاردىڭ ءبارىن ۇلتتىڭ رۋحاني نەگىزىنە، ءداستۇرى مەن دىنىنە سايكەستەۋدى نەگىزگى تالابى ەتىپ الدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دەربەستىكتەن كەيىنگى ەڭ قاستەرلى اسىل مۇراتى – جاستاردى اۋەلى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەپ، جاڭاشا ءبىلىم بەرۋ بولدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءتىل ساياساتىنداعى تاعلىمى قازىرگى تىزگىن ۇستاعان تالايعا ۇلگى بولارلىقتاي. ءتىل – ۇلت رۋحانياتىنىڭ نەگىزگى وزەگى دەپ ءبىلدى، ءارى انا ءتىلىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋدى باستى مىندەتى ەتىپ الدى. 1917 جىلى ورىنبوردا جالپىقازاق قۇرىلتايىن وتكىزگەن الاش ارىستارى قاۋلى قابىلداپ، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن ايقىندادى»، دەپ اتاپ ءوتىلدى باسقوسۋدا.
كونفەرەنسيا بارىسىندا بۇكىل ەڭبەك جولى مەن كىزمەتىن قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىنا، الاش ماسەلەسىن، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تۇلعاسىن تەرەڭ زەرتتەۋگە ارناعان، قازاقستان عىلىمىنىڭ وركەندەۋى جولىندا تەر توككەن، ءارى وسى سالانىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان كورنەكتى عالىم، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىن دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم جانە تەحنيكا قايراتكەرى، الاشتانۋشى عالىم كەڭەس نۇرپەيىس ۇلى نۇرپەيىستىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز ەكەندىگى كەڭىنەن ايتىلدى. عالىم تۋرالى ش.ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، ت.ع.د.، پروفەسسور سۆەتلانا سماعۇلوۆا «ك.نۇرپەيىس ەڭبەكتەرىندەگى الاش ماسەلەسى: تۇلعالار تاعدىرى»، اتالمىش ينستيتۋتتىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى حايدار الداجۋمانوۆ «اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىس جانە حح عاسىرداعى قازاقستان تاريحناماسى»، قىزدار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇستازى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بوتا تاقابايەۆا «كەڭەس نۇرپەيىستىڭ الاش قوزعالىسى تاريحىن زەرتتەۋگە قوسقان ۇلەسى» اتتى باياندامالار جاسادى. ءوز بايانداماسىندا پروفەسسور سۆەتلانا سماعۇلوۆا:
– تاريحشى عالىمنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ باسىمى حح عاسىر باسىنداعى قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرگە ارنالدى. ياعني، حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاريحى، 1917 جىلعى اقپان جانە قازان ريەۆوليۋسيالارى تۇسىنداعى قازاقستاننىڭ ساياسي جاعدايى، 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق جانە الاش قوزعالىسى، قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەلەر. الاش ازاماتتارىن تانىتۋ بارىسىندا ك. نۇرپەيىس ولاردىڭ ءبىرىنشى ۇلتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن انىقتاپ، ەڭ باستىسى حالقىنا سىڭىرگەن قىزمەتىن، ەڭبەگىن ناسيحاتتاۋدى ءجون سانايدى. تاريحتا «اقتاڭداقتار» دەپ اتالىپ كەتكەن بۇل ماسەلەلەردى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كوتەرىپ، مۇراعاتتار مەن كىتاپحانالار قورىندا «قۇپيا» ساقتالعان ماتەريالداردى عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن تاريحشىنىڭ ءبىرى – كەڭەس نۇرپەيىس ۇلى نۇرپەيىس. ونىڭ ەڭبەكتەرى عىلىمعا بەت بۇرعان جاس ىزدەنۋشىلەرگە ءجون سىلتەپ، باعىت بەرەرى ءسوزسىز»، دەپ اتاپ وتسە، قىزدار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، عالىمنىڭ ءىزباسارى بوتا تاقابايەۆا: «كەڭەس نۇرپەيىستىڭ الاش تاريحىن زەرتتەۋدەگى وزىندىك ورنىن ايتقاندا، ەڭ الدىمەن مۇراعات قورلارىندا جاتقان مۇراعات قورلارىندا جاتقان بەيمالىم قۇجاتتاردى، دەرەكتەردى تاۋىپ، زەرتتەۋدى جاڭاشا دارەجەگە جەتكىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىنگى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن بەلسەندى ارەكەتتەرىن جانە ءبىز بىلە بەرمەيتىن حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن قايراتكەرلەردى بىلۋگە مۇمكىندىك بەرۋى ۇلكەن مانگە يە. كورنەكتى عالىم، ۇستاز كەڭەس نۇرپەيىس ۇلىنىڭ جۇرەك سوعىسى توقتاعانمەن، ونىڭ تاريحي تانىمى ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگىنەن ورىن الدى. عالىم ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىمەن قاتار قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جارتى عاسىرعا جۋىق ەڭبەك ەتتى. اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىردى. ك. نۇرپەيىستى العاش الاشتانۋ نەگىزىن قالاعان تاريحشى، اكادەميك جانە ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءالىمحان. ەرمەكوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، وراز جاندوسوۆ مۇرالارىن جاريالاپ، باعالاۋعا اۋقىمدى ۇلەس قوسقان عالىم رەتىندە دە ەلىمىز تاريحىندا قالارى ءسوسسىز»، دەپ عالىمنىڭ الاش قوزعالىسى تاريحىن زەرتتەۋگە قوسقان ۇلەسىن كەڭىنەن اشىپ كورسەتتى.
كونفەرەنسيا بارىسىندا الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋلارى، الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحي ماڭىزى، حح عاسىر باسىنداعى قازاقستان تاريحىنىڭ زەرتتەلۋى، ك.نۇرپەيىس ەڭبەكتەرىندەگى الاش ماسەلەسى، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ كونسەپسياسى، الاش يدەياسىنداعى «ماڭگىلىك ەل» قۇندىلىقتارى، حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار، الاش زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەرى تۋرالى وزەكتى ماسەلەلەر قوزعالىپ، حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسىندەگى قۇبىلىستار تاريحى مەن مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىندا قىزمەت ەتكەن قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى توپشىلدىق كۇرەس تاريحى، XXI عاسىردىڭ باسىنداعى، قوعامىمىزدىڭ قايتا جاڭارىپ دەموكراتيالانۋى، تاريحىمىزدىڭ كۇردەلى بەتتەرىن ياعني، «اقتاڭداقتارىن» اشۋعا سول زاماندا ءومىر سۇرگەن، توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى كۇرەسكەن تاريحي تۇلعالاردى اقتاۋعا، كەڭەستىك داۋىردەگى قۋعىن-سۇرگىن ساياساتىن، مۇراعاتتىق ناقتى دەرەكتەر ارقىلى اشكەرەلەۋگە مول مۇمكىندىك تۋعاندىعى، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن ازاماتتارىنىڭ اتى تاپتىق وشپەندىلىككە نەگىزدەلگەن تاريحنامالىق ماسەلەلەر قاراستىرىلدى.
پلەنارلىق ءماجىلىس تۇستەن كەيىن «الاش وردا جانە قازىرگى زامان: يدەيالار ساباقتاستىعى»، «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ تاريحي تاعدىرى»، «جاستاردى تاربيەلەۋدەگى الاش قوزعالىسىنىڭ ءرولى»، «حح عاسىردىڭ باسىنداعى ساياسي جانە قوعامدىق قوزعالىستار» اتتى سەكسيالىق جۇمىستارمەن جالعاستى.
الاش ارىستارى كوسەمسوزدە، اقىندىق ونەردە، كاسىبي مامان رەتىندە دە ارتتارىندا وشپەستەي ءىز قالدىردى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن تەرەڭ دە تۇبەگەيلى زەرتتەۋ قازىرگى كۇننىڭ، بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ ەنشىسىندە. ءوز زامانىنداعى وزىق بىلىممەن قارۋلانىپ، ءتۇرلى كاسىبي مامان يەلەرى رەتىندە الاش زيالىلارىنىڭ قاي قىرىن الساق تا بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى، ونەگە. بۇل ۇلتىمىزدىڭ جاسامپازدىق رۋحىن وياتۋ ءۇشىن اسا قاجەت. از ساندى الاش زيالىلارىنىڭ سول ءبىر تاريحي سىن ساعاتتا شامالارىنىڭ جەتكەنىنشە، ءوز مۇمكىندىكتەرىن سارقا جۇمساپ، ۇلتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ارەكەت جاساۋعا ۇمتىلۋى، ەرەن ەرلىككە ساي. بۇل كەزەڭنىڭ تاريحى تاعىلىم مەن ساباققا تولى. مۇنىڭ ءبارى بىزگە تاريحتان ساباق الۋعا، وتكەننەن ءتيىستى قورىتىندى جاساي بىلۋگە شاقىرادى.
اتاپ وتە كەتەيىك، كونفەرەنسيا اياسىندا ارنايى جيناق جارىق كوردى. «الاش وردا جانە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ماسەلەلەرى» دەگەن اتپەن شىققان كونفەرەنسيانىڭ ماتەريالدار جيناعىنا الاش وردانىڭ 100 جىلدىعىنا جانە قازىرگى قازاقستان تاريحى جانە دۇنيەجۇزى تاريحى عىلىمدارىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ارنالعان عىلىمي ماقالالار توپتاستىرىلدى.
«قىزدار ۋنيۆەرسيتەتى» مەديا ورتالىعى
