Qazaq jerine qol salǵan patsha úkimeti halyqty jarylqaý úshin kelmegendi. Jerinen aırylǵan halyq ádep – ǵuryp pen qazaqy minezinen de aıryla bastady . Patysha úkimeti engizgen jańa ákimshilik sharalar qazaq bolmysyna tán emesti. Urlyq, ósek, talas – tartys, alaýyzdyq, aryzqoılyq – qazaq qoǵamynyń osy kezeńdegi jemisi boldy.
Osy kezde ómir súrgen qazaq aqyn - jyraýlarynyń bir toby qoǵamda bolyp jatqan keleńsiz qubylystardy aıaýsyz synǵa aldy.
Olar Qazaqstannyń Reseıge qosylýymen kapıtalısik kózqarastardyń enýin keri ketkendik dep eseptedi. Ótken ómirdi ansady , bolashaq týraly óz boljamdary men pikirlerin bildirdi.
Qoǵamda bolyp jatqan ózgeristerge ózindik kóz qarasta bolǵan jáne sol baǵytta jyrlaǵan aqyndardy M.Áýezov «Zar - zaman » jyrshylary dep ataǵan bolatyn jáne ádebıet taný tarıhynda da olar osylaı aıtyldy. Tarıh ǵylymynyń doktory M.Qoıgeldıev otarshyldyq buǵaýyna myqtylap baılaǵan halyqtyń myń -muhtajy men qaıǵy - qasyretin jyrlaýshylardy « Zar -zaman » mektebiniń oıshyldary dep atady. (1,246 b.). Bul termın alǵash 1927 jyly engizilgen edi.
Zar – zaman kezeńinde ǵumyr keshken ortalyq ezgige túsken qazaq halqynyń taǵdyryn muń – zarmen jyrlaǵan aqyndar shoǵyry. Onyń belgili ókilderi : Dýlat Babataıuly , Shortanbaı Qońaıuly, Murat Múmkeıuly, Ábýbákir Kerderi, Aýban Asan , t.b. Muhtar Áýezov Ablaı han tusynan Abaıǵa deıingi júz jylǵa ulastyryp Narmanbetpen aıaqtaldy (2,168 b.). zar – zaman tusynan qazaq ádebıeti jazbasha sıpat alǵanyn otan kórsetedi. Dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy burynǵy qalyptasqan qundylyqtardyń ózgerýi , eldi basqarý júıesiniń basqa sanatqa aýysýy, otarshyldyqtyń beleń alýy, halyqtyń qatty kúızelýi Zar- zaman aqyndaryn tarıh sahnasyna shyǵarǵan. Olar halyqtyń jaı kúıin oılaǵan últ- qaıratkerleri retinde tanyldy. Olardyń shoǵyrlary halyqtyń salt- dástúrlerdi qabyǵy buzylmaǵan qalpynda saqtaýǵa , ulttyń – bitimimen ajyramaýǵa úndeıdi.
Erkindikpen bostandyqtyń, dástúr men evropalyq metropolıadan eńgen jańa tártipterdiń sheginen shıelenisýi Shortanbaı, Dýlat jáne Mýrat sıaqty « zar – zaman » aǵymy aqyndarynyń shyǵarmalary arqyly qabyldady. Olar HİH ǵasyrdaǵy qazaq ómirine tán barlyq qubylystardy aıaýsyz synaıdy. Áleýmettik, úılesimdilik ýaqyty retinde ótken dáýirdi ıdeıalandyra otyryp , búgingi zamannyń kelesheginen de úmitin úzip, túńiledi, qaýip jubatatyn eshnárse tappaǵan Zar –zaman aqyndarynyń keýdesin kernegen muń, zar , sher ábden kúnáǵa batqan « zamandastarynyń qulaǵyna » jete qoımaıdy. Qazaq halqynyń shyraıly jerlerin alyp, azdyryp, dinnen aýlaqtatý sıaqty ımperıalyq pıǵyldar júzege asýyna qarsylasy qozǵalysy Zar –zaman aqyndarynyń qaıratkerlik poezıasyn ómirge ákeldi. Burynǵy jyraýlar poezıasyn úndesip órshil rýh, ásirese, Murat Mónkeulynyń
( 1843 – 1906 ) jyrlarynan aıqyn baıqalady ( 3,38 ). Zar – zaman aqyndarynyń shyǵarmalaryndaǵy ulttyq bolmysy , qazaqy qadir – qasıeti saqap qalýǵa úndegen , oı – pikirler janaımen sharasyzdyqpen sońǵy tózimdi sarqa aıtylǵandyǵymen erekshelenedi. Mundaı óleńdermen boljamdyqtyń buǵaýyna bas ıgisi kelmegen ult qaıratkerleriniń órshil úni aıqyn ańǵarylady. Zar –zaman aqyndarynyń shyǵarmalarynda sary ýaıymǵa salyný, qaıǵy – muńǵa berilý saryny da baıqalady. Bul kezeń aqyndary keler kúnnen úmit joqtyǵyn nalyıdy, tyǵyryqtan shyǵatyn jol tappaı qyınalady. Olar eldiń barlyq túsinen Náýbetti aqyr zamanyń kelgeni dep uǵady. Zar – zaman mektebiniń asa iri ókilderiniń biri – Shortanbaı Qanaıuly ( 1818 – 1881 ) « zar – zaman » ataýy da aqynnyń sol dáýir halin jyrlaǵan óleńderiniń biriniń atynan alynǵan. Konservator aqyn qasıetti Túrkistan mańynda dúnıege kelip, qarqaraly óńirinde ómir súredi. Ol patsha ókimetiniń otarlaý saıasatynyń qazaq halqynyń bolmys tirshiligine keri áser etkenin , kóptegen qaıshylyqtardy alyp kelgenin, zamannyń azǵanyn , ádep-ǵuryptyń tozǵanyn, el – jurtta bereke qalmaǵanyn shyǵarmalarynyń basty taqyryby etip alady. Qazaq halqynyń dástúrli sharýashylyǵy men turmys saltyna edáýir yqpal etken kapıtalısik qatynastardy qabyldamaǵan aqyn halyq ómirinde bolyp jatqan ózgeristerge syn kózben qarady.
Shortanbaı adamdarynyń áleýmettik topqa bólinýi olardyń shyqqan tegine sáıkes bolý kerek dep eseptedi.
Zamannyń buzalǵanyna nazary bolǵan aqyn «áýelgi zamanny » endi qaıta kelmeıtindigine «qudasy joq quldy , qonysy joq baıdyń» ozatynyna , «baıdyń tilin jarly almaı, hannyń tili qara alma» ózderi de jónin bile almaıtynyna qynjylys bildiredi. «zaman ońaılar edi, biraq oǵan áýelden bas bildirdiń» dep osy jaǵdaıǵa dýshar etkenderdi renishin aıtady (4,29).
Elde urlyq pen paraqorlyqtyń , ósek pen jalaqorlyqtyń kóbeıin, uly atasyn syılamaǵan , atasy batasyn bermegen áleýmettik qubylysty zamanaqyrǵa teńegen shortanbaı onyń sebebin patsha ókimetiniń otarlaý saıasatynan izdeıdi. Shortanbaı aqyrzamandy «búkil adamzat urpaǵynyń» joıylýy dep uqpaıdy. Onyń oıynsha , «aqyrzaman» burynǵy ádet- ǵuryptyń buzylýy adamdar arasyndaǵy syılastyq baıyrmaldyqtyń azaıýy árkimniń óz basyn kúıtteýi, qazaq halqynyń óz erkindiginen aıyrylýy , orysqa bodan bolýy. Handyq bılikti ańsaǵan aqyn « Jandaral ulyǵyń , maıyr synǵanyń boldy», «kápirdi pirindeı tilmáshti jeńgendeı dýandy úıindeı kórdiń », endi seni kútip « abaqty tur qasynda , qazylǵan qara kórindeı» (5,60 ) dep saqtandyrady.
Shortanbaı basqa halyqtyń zańdary men turmys erekshelikteriniń ekinshi halyqqa kúshpen engizilýiniń qanshalyqty qaterli ekendigin túsindiredi. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan bıliktiń, ádep-ǵuryptyń kenetten ózgeriske ushyraýyn ol halyqtyń adamgershilik normalaryn buzatyn qubylys retinde baǵalady. Patshalyq Reseıdiń otarshyldyq saıasatyn batyl aıyptady, bul jaǵdaıdan shyǵýdyń joldaryn izdep arpalysty.
Zar – zaman aqyndarynyń óleń – jyrlarynda elmen qoshtasý , týǵan jerdiń ótkenin ańsaý saryńy oryn alǵan. Jalpy «alǵa kóshý», qonysty bastaý uǵymy kóptegen halyqtardyń fólklorlyq shyǵarmalaryna tán. Talasýǵa túsken elden ketip, jaıly jer , yńǵaıly qonys izdeý ıdeıasy erkindikke , bostandyqqa umytylý murattarymen oraılas keledi. Týǵan jerdiń tabıǵatyna qarap turyp , ótken kúnniń elesin izdeý jastyq dáýrenniń eske alý úrdisi ata qonystyń búlinshilikke túsip , ózgeniń oıranyna aınalǵan sátte týyndaǵan muń – shermen astasyp jatady. Aqyndardyń bir qatary jutaǵan jer men kóshken elge qaıyrylyp sóz aıtyp turyp , basqynshylyq pıǵyl men zorlyqshyl áreketterdi zorlana jyrǵa qosady. Zar – zaman aqyndarynyń kópshiligine tán erekshelik – keleshekti kóregendikpen boljap , aldaǵy ýaqyttaǵy el sıpatynyń ózgerisin qolmen ustap, kózben kórgendeı beınelep aıtýy. Mundaı boljam óleńder Zar – zaman aqyndarynyń shyǵarmashylyǵyn alǵashqy bastapqy kezeńinde , ıaǵnı otarlaýshylardyń oıranynan burynyraq aıtylǵandyǵy men qundy . búgingi kóz qarasaq turǵysynan qarasaq olardyń oılaǵan qaýipi rasqa aınalǵanyna kýá bolamyz. Bul aqyndardyń ishinde óleń – jyrdyń bar qýatyn paıdalanyp, ata-baba dástúrimen astarlaı aıtyp, batys pen shyǵystan keletin kesapatty birdeı boljap bergeni. Dýlat Babataıuly (1802 - 1874). (6,169).
Zar – zaman aqyndarynyń qaıratkerlik bıikke kóterilýi otarshyldyqdyqtyń beleń alýnan bastalady. Jyr júırikterin bar qudreti bar qabileti el jurtynyń sanasyn oıatýǵa jumsaldy. Olar qaterdi, zorlyq – zombylyqty , aldyn – ala eskertti, zardaptaryn kúnilgeri tańba basqandaı aıtyp berdi. Eldiń bereketin ketirgen otarlaýshylardyń qubyjyq keıpindegi beınesin jasady. Solardyń oıranyna jol ashqan óz halqynyń keıbir jandaıshaptaryn aıaýsyz synǵa aldy , keı tusta el birliginiń kelmestigin de túırep ótti. Zar-zamannyń búkpesiz baıandalǵan oqıǵalaryn keıingi urpaqqa amanat etip qaldyrdy. Zar-zamannyń búkpesiz baıandalǵan oqıǵalaryn keıingi urpaqqa amanat etip qaldyrdy. Zar-zaman aqyndarynyń shoǵyrynyń belgili ókili – Dýlat Babataıuly qazaq halqynyń dástúrli jyr úlgisin túr jaǵynan ózgertip, óleńdi kórkemdep kesteniń jańa úlgisin jasady. Atalǵan aqyndardyń qaı qaısysynda ulttyq poezıamyzdyń mazmuny jaǵynan baıytýǵa úles qosty. Keńes ıdeologıa ústemdik etken kezde Zar – zaman aqyndardyń shyǵarmalaryn nasıhatttaýǵa tıym salyndy , olar barlyq oqýlyqtardan alynyp tastaldy. Soǵan qaramastan zar –zaman aqyndarynyń shyǵarmalary ár jyldarda zertteý nysanasyna aınaldy. Qazaq ádebıetin tarıqyn oqyp – úırenýge arnalǵan ǵylymı jınaqtarda olardyń keıbir oleń tulǵaýlary jaryq kórgen tustarynda boldy. Mysaly , 1978 jyly Lenıngratta basylyp shyqqan , «Poety Kazahstana » jınaǵynda - (qurastyrǵan M.Maǵaýın ) ( 7 ,149 b. ) Zar – zaman aqyndaryn otarshyldyqqa qarsy jazylǵan bir qatar óleńderi orys tilinde jaryq kórdi.
HH ǵasyrdyń sońynan bastap Zar – zamannyń tarıhı sıpaty , Zar – zamannyń aqyndarynyń shoǵyrynyń belgili ókilderi, ádebı aǵym retindegi erekshelikteri , kórkemdik kesteleri týraly bir qatar eńbekteri jazyldy. Zar – zaman shyǵarmalarynyń – jańalyǵy mol, ózgeshe dástúri bar kúrdeli qubylys retinde ádebıettaný ǵylymynyń turaqty zertteý nysanasy bolyp qala bermek.
Konservator aqyndar kúshti de , ádil han bıligin qup kórdi. Olar óz shyǵarmalarynda ótken dáýirdi ańsady. Áz Jánibekti , Qasym handy , Táýke handy, Abylaıdy, Kenesaryny eske aldy , olardyń el birligin nyǵaıtýdaǵy eńbekterin atady. Zamananyń buzylýyn el bıleýdiń burynǵy dástúrleriniń joıylýynan dep bildi, sondyqtan el arasyndaǵy keleńsiz qubylystar tamyryn tereńge jaıdy dep tusindirdi. Olar patshalyq otarshyldyq saıasatty synaýmen qatar bylaısha jarqyn ómirdiń qaıta oryndalatynyna sendi. Zar –zaman aqyndarynyń ýaqyt taǵdyryn durys túsingeni jáne ony ádil baǵalaǵany óziniń tarıhymen ózektiligin joǵaltqan joq. Biraq olar dástúrli qundylyqtardy qorǵany men tyǵyryqtan shyǵatyn joldy, jańa arna men baǵytty kórsete alǵan joq. Degenmen , olar patshalyq otarshyldyq saıasatty synaý men qatar , bolashaqta jarqyn ómirdiń qaıta ornaıtynyna sendi.
